Иқтисодий географиянинг предмети, объекти, йўналишлари ва вазифалари - География - Рефераты

Иқтисодий географиянинг предмети, объекти, йўналишлари ва вазифалари

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

47.5 KB

Иқтисодий географиянинг предмети, объекти, йўналишлари ва вазифалари Режа: 1. Иқтисодий географиянинг фан сифатида шаклланиши ва ривожланиши. 2. Ишлаб чиқариш кучларини жойлаштириш қонуниятлари, принциплари ва омиллари. 3. Ҳозирги дунё сиёсий ва иқтисодий харитаси

Иқтисодий ва ижтимоий география география фанининг, иқтисодий география эса иқтисодий ва ижтимоий географиянинг таркибий қисмидир. Иқтсиодий география фанининг бошланиш манбаи турли фанларда, айниқса тасвирий география, статистика, тарих ва бошқа фанлар кузатилади. Географик билимлар картографик муассасалар, университетларда махсус курслар пайдо бўлган даврдан бошлаб ташкилий шаклга эга бўла бошладилар. Бу жараён XIX асрда географик жамиятлар, университетларда махсус кафедралар, факультет бўлимлари ташкил этилиши, шу асосда профессионал географларни тайёрлаш бошлангандан кейин янада кучайди. Шундан кейин география бўйича милллий мактаблар пайдо бўлди. XIX асрнинг охири XX асрнинг бошларида иқтисодий география мутақил фан сифатида шаклланди. XX асрнинг 70-йилларидан бошлаб иқтисодий география “иқтисодий ва ижтимоий география” ёки “ижтимоий иқтисодий география” деб атала бошланди. Ушбу фан ривожланиш тарихида объектив равишда дифференциация ва интеграция таъсирида кўплаб янги тармоқларпайдо бўлди. Иқтисодий география фанини шакллантириш ва ривожлантиришга кўплаб олимлар ктта ҳисса қўшганлар. Анъанавий “иқтисодий география”(экономическая география) атамаси рус тилидан ўзбек тилига сўзма-сўз таржима қилинган бўлиб, у ушбу шаклда фаннинг асл мазмун ва моҳиятини тўла очиб бермайди. Терминология қоидалари талабларига мувофиқ “экономическая география”(“экономист- географ”) атамаси “иқтисодиёт географияси”(“иқтисодчи-географ”) шаклида таржима қилиниши тўғри бўлади. Шу сабабдан “иқтисодиёт географияси” номига ўтиш мақсадга мувофиқ бўлади. Иқтисодий география бир вақтнинг ўзида ҳам географик, ҳам иқтисодиёт фани ҳисобланади. Иқтисодий география иқтисодиётни ҳудудий ташкил этиш ҳусусиятлари ва қонуниятларини, уларни бошқариш жараёнларини глобал, минтақавий, миллий, маҳаллий даража ва миқёсларда ўрганадиган ижтимоий географик ва иқтисодиёт фанидир. Унинг объекти кенг маънода географик қобиқ – ойкумена, конкрет объекти эса хўжалик(иқтисодиёт) ва

унинг тармоқлари, аҳоли, табиий шароит ва ва ресурсларнинг ҳудудий бирикмалари(комлекслар, тизимлар) ҳисобланади. Иқтисодий географиянинг тадқиқот предмети-турли мамлакатлар ва минтақалар хўжалигини ҳудудий ташкил этишнинг ҳусусиятлари ва қонуниятларидир. У умумий, тармоқ, минтақа иқтисодий географиясига ҳамда дунё хўжалиги географиясига бўлинади. Иқтисодий география табиий география, иқтисодиёт, геология, экология, тиббиёт, техника ва технология фанлари билан ўзаро боғлиқ ҳолда ривожланади. Иқтисодий география фанини ривожланишининг асосий тенденциялари иқтисодиётлашиш, экологизациялашиш, социалогизациялашиш, гуманизациялашиш бўлиб, улар анъанавий иқтисодий географиянинг ҳаракат доирасини сезиларли даражада кенгайишига олиб келди. Бундан ташқари иқтисодий географиянинг турли фанлар билан интеграция жараёнларининг кучайиб бориши янги фан ва фанлараро йўналишларнинг пайдо бўлишига, фаннинг назарияга асосланишининг кучайиши ҳамда ушбу фаннинг конструктив (амалий) аҳамиятининг ошиб бориши тенденциялари тобора кучайиб бораётир. Иқтисодий география тадқиқотлари кўплаб илмий-тадқиқот методларидан кенг фойдаланади(умумилмий, умумгеографик, иқтисодий географик ва бошқалар). Иқтисодий географиянинг асосий мақсади – иқтисодиётни ҳудудий ташкил этишнинг асосий ҳусусиятларини комплекс ўрганишдан иборат. У конструктив фан бўлиб иқтисодиётни ҳудудий ташкил этишни такомиллаштиришга хизмат қилади. Иқтисодий география билиш ва конструктив (ўзгарувчи) функцияларни бажаради. У мураккаб кўп тармоқли фан сифатида таҳлил ва синтезнинг назарий ва амалий бирлигини таъминлайди, илмий тадқиқотларда таҳлилий ва синтетик функцияларни боғлаб олиб боради, географик таълимни ва географик билимларни тарқатишни амалга оширади. Ўқув иқтисодий географияси талабаларни

назарий ва амалий ахборотлар билан таъминлайди ва географик ахборотлардан амалиётда фойдаланишга ўргатади. Ишлаб чиқариш кучларини жойлаштириш қонуниятлари, принциплари ва омиллари . Асосий тушунчалар-ишлаб чиқариш кучлари, ишлаб чиқариш кучларини жойлаштириш, иқтисодиётни ҳудудий ташкил этиш, ишлаб чиқариш кучларини жойлаштириш қонуниятлари, принциплари, омилларининг илмий асосланган таърифини билиш мазкур мавзуни ўзлаштиришнинг асосий шартларидан бири ҳисобланади. Ишлаб чиқариш кучларини жойлаштириш қонуниятлари иқтисодиёт билан маълум ҳудудлар ўртасидаги муносабатларнинг объектив боғлиқлигини ифодалайди. Бундай қонуниятлар бешта бўлиб, улар ишлаб чиқаришни оқилона ва самарали жойлаштириш, минтақаларда иқтисодиётни оқилона ихтисослаштириш, минтақалар хўжалигини комплекс ривожлантириш, минтақалар ўртасида оқилона ҳудудий меҳнат тақсимоти, минтақалар ижтимоий ва иқтисодий ривожланиш даражасини тенглаштириш қонуниятларини ўз ичига олади. Ишлаб чиқариш кучларини жойлаштириш принциплари объектив қонуниятларнинг ифодаси бўлиб, улар давлат иқтисодий сиёсатида ҳар томонлама ҳисобга олинади. Бу принциплар 4 та бўлиб, улар қуйидагилардан иборат: ишлаб чиқаришни хомашё, ёқилғи, энергия манбалари ва истеъмол районларига яқинлаштириш: биринчи навбатда табиий ресурсларнинг энг самарали турларини ўзлаштириш ва улардан комплекс фойдаланиш; экологик вазиятни соғломлаштириш, табиат муҳофазаси бўйича самарали тадбирларни амалга ошириш; халқаро меҳнат тақсимоти афзалликларидан фойдаланиш; Ишлаб чиқариш кучларини жойлаштириш омилларидан тўғри фойдаланиш иқтисодиёт самарадорлигини оширишга имкон беради. Омиллар хилма-хил бўлиб, улар қуйидаги уч гуруҳга бўлинади: табиий

шароит ва ресурслар, иқтисодий шароит ва ресурслар, экологик шароит ва ресурслар. Ишлаб чиқаришни жойлаштириш қонуниятлари, принциплари, омиллари хусусиятлари ва талабларига мос йўналишларда минтақавий иқтисодиётни ривожлантириш ва ҳудудий ташкил этиш унинг самарадорлигини оширишга, аксинча, бу соҳалардаги зид ҳаракатлар самарадорлигини пасайтиришга олиб келади. Ҳозирги дунё сиёсий ва иқтисодий харитаси Дунё сиёсий харитаси дунёдаги барча мамлакатларни дунё географик харитасида кўрсатишни билдиради. Кенг маънода дунё сиёсий харитаси дунё сиёсий географияси бўйича билимлар мажмуини ўзида ифодалайди. Дунё иқтисодий харитаси дунё мамлакатлари иқтисодий салоҳиятининг Ер юзасида тақсимланиши ва уларнинг худудий фарқларини дунё харитасида тасвирлайди ва уларни илмий-амалий нуқтаи назардан таърифлайди. Дунё сиёсий ва иқтисодий харитасида содир бўлаётган миқдор ва сифат ўзгаришларини, айрим мамлакатларнинг ижтимоий ва иқтисодий муаммоларини, халқаро худудий меҳнат тақсимоти ривожланиши тенденцияларини, тўғри тушуниш учун сиёсий географияни ўрганиш лозим. Бу фан кўплаб ижтимоий ва сиёсий муаммоларнинг ечимини топиш бўйича тавсияларни ишлаб чиқишга ёрдам беради. Дунё сиёсий ва иқтисодий харитасининг шаклланиши жараёни узоқ давом этган. Унинг шаклланиш даврларини аниқлаш жаҳон тарихининг даврларига бўлинишига асосланиши керак, чунки улар ижтимоий ривожланиш босқичларининг қонуний алмашинишини ифодалайди. Дунё сиёсий ва иқтисодий харитаси шаклланишининг қадимги, ўрта аср, янги ва энг янги даврларини ажратиш мумкин. Ҳозирги дунё сиёсий ва иқтисодий харитаси минг йиллар давом этган инсоният ривожланишининг натижаси ҳисобланади. Унда содир бўлаётган миқдорий ўзгаришлари ўз

ўрнини тобора кўпроқ сифат ўзгаришларига бўшатиб бераётир ва булар ҳозирги даврнинг моҳиятини белгилаб бераётир. Хамкорлик, худудий муаммоларни, тинч йўл билан ҳал этиш учинчи минг йилликдаги энг асосий мақбул йўлдир. Ҳозирги дунёнинг кўп сонли мамлакатларининг ўзига хос ва ўхшаш хусусиятларини аниқлаш учун мамлакатлар типологиясидан фойдаланиш лозим. Ҳақиқий типология имкон борича максимал даражада кўрсаткичларни дифференциялашни ва уникал боғланишларни қидиришни талаб қилади. Дунё мамлакатлари типологиясини турли кўрсаткичларга асосланиб амалга ошириш мумкин. Географик хусусиятларга, ижтимоий-иқтисодий ривожланиш даражасига кўра дунё мамлакатларини типларга бўлиш ғоят муҳим илмий-амалий аҳамиятга эга. Улар халқаро қиёсий таққослашга асосланиб амалга оширилади. Ижтимоий-иқтисодий ривожланиш даражасига кўра дунё мамлакатлари икки катта гурухга – иқтисодий ривожланган ва ривожланаётган мамлакатларга, уларнинг ҳар бирида эса бир нечта кичик гурулар ажратилади. Дунё сиёсий харитасининг барча сиёсий-географик бирликлари иккита тенг бўлмаган гуруҳга бўлинади: 1) мустақил (суверен) давлатлар; 2) бошқа давлатларга турли шаклда қарам бўлган ўз-ўзини бошқарадиган худудлар. Суверен давлатлар давлатни ташкил этишнинг турли шаклларига эга, уларнинг энг муҳими давлат тузуми ҳисобланади. Улар республика ёки монархия бўлиши мумкин. Дунёнинг барча давлатлари давлат тузилиши хусусиятига кўра, унитар ва федератив давлатларга бўлинади. Сиёсий тартиб (режим) бўйича дунё мамлакатлари демократик, авторитар, тоталитар типларга бўлинади. Дунё тузилишининг бирламчи элементи давлат худудлари ҳисобланади. Улар маълум мамлакатлар суверенитети остида бўлган Ер шари қисмларидир. Ҳар бир мамлакат уларни бошқа давлатлардан ажратиб турадиган қуруқлик ва денгиз чегараларига эга бўлади. Бу ерда давлат чегараларининг дахлсизлиги ва яхлитлиги принципи асосий функцияни

бажаради: ажратувчи ва бирлаштирувчи. Халқаро хуқуқ бошқа давлатларнинг чегараларини бузишни таъқиқлайди. Давлат ўртасидаги барча худудий жанжаллар фақат тинч воситалар билан ҳал этилиши керак. Халқаро ташкилотлар давлатлар бирлашмалари ёки нохукумат йўналишида бўлиб, улар сиёсий, ижтимоий, иқтисодий, маданий, илмий- техника соҳасидаги умумий мақсадларни амалга оширишга йўналтирилган фаолият билан шуғулланадилар. БМТ энг оммавий халқаро ташкилот бўлиб, унинг асосий вазифаси келажак авлодларни уруш офатларидан халос этиш, мустамлакачиликка, инсон хуқуқларини қўпол ва оммавий бузилишига қарши кураш, халқаро хавфсизлик ва халқаро иқтисодий муносабатлар соҳасида фаолият юритиш ва бошқалар.

Похожие

Худудий рекреация тизими – географиянинг ўрганиш объекти сифатида

Материк ва океанларнинг табиий географияси фанининг предмети, максади ва вазифалари, тадкикот объекти

Иктисодий ва социал географиянинг хозирги замон мазмуни

Ҳарбий саънат тарихи фанининг предмети ва вазифалари

Гидрология фанининг предмети, бўлиниши, вазифалари