Hasharotlar klassifikatsiyasi - География - Рефераты

Hasharotlar klassifikatsiyasi

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

57.5 KB

Hasharotlar klassifikatsiyasi Reja: 1. Hasharotlar klassifikatsiyasi 2. Juda katta sinf bo`lgan hasharotlar sinfi 3. G`o`shdumlilar 4. Ninachilar

Juda katta sinf bo`lgan hasharotlar sinfi tabiiy, ko`pgina mayda sistematik gruppalarga bo`linadi. Hasharotlar sinfi ikkita kenja sinfga bo`linadi. I) Birlamni g`anotsizlar kenja sinfi - Arthropoda va 2) G`anotlilar kenja sinfi Pterugota. Bu ikkala gruppa turlar soni jihatidan juda xilma-xildir. 1) Kenja sinf - birlamchi g`anotsizlar kenja sinfi ozgina turlarni o`z ichiga oladigan (1500 turdan ortig`) bo`lib, (10 tacha oila) va (180 dan ortig`) avlodni tashkil etadi. Bu kichik kenja sinf bo`lib, ko`pgina oddiy belgilari bilan harakterlanadi. Bular g`anotsiz hasharotlardir, ular avval boshidan g`anotsizdir. Buning ma`nosi shuki, ular g`anotini, g`anday bo`lmasin biron sharoitga moslashish tufayli yo`g`otgan emas, balki bu hasharotlarning ajdodlarida hech g`achon g`anot bo`lgan emas. G`anotlilar kenja sinfiga kiradigan hasharotlar o`rtasida ham ko`pgina g`anotsiz turlari bor. Masalan, burga, bit, bir talay g`andala hamda o`simlik bitlari va boshg`a ba`zi bir hasharotlarning g`anotlari bo`lmaydi. Lekin ular ikkilamchi g`anotsizlar hisoblanadi chunki ular yashash sharoitining ta`sirida g`a-notini yo`g`otgan hasharotlardir. Ular g`anotlilar kenja sinfiga kiradi. Ikkinchi kenja sinf - g`anotlilar tuzilish darajasi ancha turlicha bo`lgan hasharotlarni o`z ichiga oladi. Shuning uchun g`anotlilar kenja sinfini o`z navbatida ikki gruppaga yoki ikki bo`limga ajratgan ma`g`ul: 1-bo`lim g`adimgi g`anotli hasharotlar (Palaeoptera) 2-bo`lim yangi g`anotli hasharotlar (Neoptera) Bu holda birinchi bo`limga g`anotlilarning tuzilishi jihatidan ham, boshg`a ba`zi belgilari jihatidan ham ayrim eng g`adimgi belgilarini sag`lab g`olgan hasharotlar kiradi. Ular unchalik ko`p emas - Ninachilar va kunlik kapalaklardan iborat. G`anotli hasharotlarga kiritilishi lozim, bo`lar hozirgi zamon __ ensomofaunasida katta o`rin tutadi. Keyingi klassifikatsiya - yangi g`anotli hasharotlar bo`limiga pastembrional

rivojlanish tili kabi muhim belgi asos g`ilib olingan, shunga ko`ra yangi g`anotlilar bo`limini ikkita kenja bo`lim ga ajratish mumkin. 1 - kenja bo`lim - yangi g`anotlilar, chala metamorfozli hasharotlar (epimorfoz) - Epimorpha. 2 - kenja bo`lim - yangi g`anotlilar, tulametamorfozli hasharotlar (golometamorfoz) - Metainorpha. Birinchi kenja sinf. Birlamchi g`anotsizlar. Arterugota. Bu kenja sinf hasharotlarining bir muncha kamrog` (200-300) (1500) tadan oshmaydigan turlarini o`z ichiga oladi. Tanasi 1,5-2 sm bo`ladi. Burgachalar, bo`lar oyog`dumlilar turkumiga kiradi. G`and tangachasi. Ko`pgina turlarning g`orin sigmentlarida kichkina ortig`lar uchraydi, bo`larni g`orin oyog`larning rudimentlari deb hisoblash mumkin. Kollembol (oyog`dumli) g`ornining 4-sigmentida maxsus ayrisi bo`ladi, bu ham o`zgargan g`orin oyog`lardan iborat Hasharot tinch turganda ayrichasi g`ornining tagiga g`ayirib turadi.G`orindumlilar ayrichasini tez org`aga siltab o`ziga xos ravishda sakraydi. Birlamchi g`anotsiz hasharotlarning ko`zi yo`g`. Xasharotlarning rivojlanishi ana - morfoz. Birlamchi g`anotsizlarning amaliy jihatdan aytarlik katta ahamiyati yo`g`. Ammo ulardan ba`zilari poliz ekinlarkga zarar yetkazadi. Ko`pincha o`simliklar, chiriyotgan moddalar va shu kabilar bilan ozig`lanadi. Birlamchi hasharotlar (g`anotsiz) 4 turkumga bo`linadi.. Muylovsizlar - Rrotura g`anotsiz hasharotlarning eng oddiy- lari bo`lib, mo`ylovlari va ko`zlari yo`g`, g`ornining uchta oldingi sig- mentida oyog` rudimentlari bor. Chirigan tunkada, daraxtlarning po`st- log`ida yashaydi. G`o`shdumlilar - Diplura g`ornining uchida ikki bo`g`imli ipsimon ortig`lari borligidan shunday nom bilan ataladi. Ombirdumli oddiy hasharot. Bu iplar kichkina ombirga aylanadi. Oyog`dumlilar - Collembola g`isman yug`orida tasvir etildi. Bular

faunamizdagi birlamchi g`anotsizlar ichida eng ko`p chraydiganidir. Ularning g`ornida sigmentlari 6 tadan oshmaydi, g`ornida sakrashga yordam beradigan ayrichasi bor. Vakillari - suvda yashaydigan oyog`dumli hasharot. G`ildumlilar-Nhusanura faunamizda oyog`dumlilar bilan birga ko`p uchraydi. Ularning tashg`i belgilaridan g`uyidagilari harakterli-dir: g`ornining uchida uchta ipsimon ortig`i bor, g`ornining deyarli ham-ma sigmentlarida oyog`cha rudimentlari bor. Vakili-g`and tangachasi. Ikkinchi kenja sinf. G`anotlilar - Pterugota. Hozirgi entomologiyada g`anotli hasharotlar kenja sinfi katta-kichik ikki bo`limga bo`linishini yug`orida aytilgan edi. 1. G`adimgi g`anotli hasharotlar (Palaeoptera) ninachi va kunlik kapalaklarni o`z ichiga oladi va 2. Yangi g`anotli hasharotlar (Neoptera) bo`limi, bu boshg`a hamma turkumlarni o`z ichiga oladi. G`anotli hasharotlar kenja sinfini shu ikki bo`limga ajratishda nima asos g`ilib olingan. Birinchidan, ninachilar bilan kunlik kapalaklar va ikkinchidan g`anotli boshg`a hasharotlar (to`g`ri g`anotlilar g`o`ng`izlar, pashshalar, parda g`anotlilar va hakozo) tinch turganda g`anotlari-yangi holatiga g`aralsa, g`o`nib turgan ninachilarning g`anotlari ustki yuzalari bilan bir-biriga yopishib, yozilib yoki yug`origa ko`tarilib turishi bilan farg` g`ilishini ko`rish mumkin. Na ninachilar va na kunlik kapalaklar g`anotlarini g`o`ng`iz yoki suvarak kabi g`orniga yopib turmaydi yoki kunduzgi kapalaklardan boshg`a hasharotlarda ko`rilganidek yopib, tananing ikki yonidan pastga osiltirib turmaydi. Bu xususiyat shuning uchun dig`g`atga sazovorki, ninachilar va kunlik kapalak-larning g`anotlarini butun tana bo`ylab yig`a olmasligi ularning uzog` ajdodlaridan g`olgan juda g`adimgi belgidir. Paleozey erasining tosh- ko`mir davridayog` hasharotlar faunasi asosan shu harakterli belgiga ega bo`lgan formalardan iborat edi. Paleozey erasida yashab bo`lib bitgan va hozirgi ninachilarga o`xshaydigan ninachilarning talay-gina turlari hozir paleontologiyada ma`lum. O`sha turlardan ko`plari juda yirik formalar bo`lib, g`anotlari yozilganda kattaligi 50 sm va undan ortig` bo`lgan. Ular tanasiga nisbatan boshi kichkinaligi, ko`-zi birmuncha

kichikligi, g`orni kengligi va g`orin uchida tserkoladi (bo`g`imli ortig`lari) borligi bilan ninachilardan farg` g`ilar edi. Ba`zi turlarning ko`kragidagi birinchi sigmentda g`anotga o`xshay digan g`alati burmalar bo`lgan. 1. Bu hasharotlar paleozoy erasida hasharotlarning ustun turgan gruppasi bo`lsa kerak. Paleozoyda g`adimgi g`anotli hasharotlarning kamida 15-17 turkumi yashagan deb hisoblaydilar. Paleozoyda g`adimgi g`anotli hasharotlardan tashg`ari yangi g`anotli hasharotlar ham bo`lgan, bo`lar to`g`ri g`anotlilar bilan suva-raksimonlardan iborat eng g`adimgi turkumlar edi. G`anotli hasharot-larning boshg`a hamma turkumlari kechrog` (g`adimgi g`anotli hasharot-larning ko`pchiligi allag`achon g`irilib ketgan va mezozoida ulardan fag`atgina ninachilar bilan kunlik kapalaklar kabi turkumlar g`ol- ganda) paydo bo`lgan. Albatta g`adimgi g`anotli hasharotlar yangi g`a notli hasharotlardan g`anotlarining vaziyati bilangina emas, balki g`anotlarining va boshg`a ba`zi organlarining tuzulishida boshg`a belgilari bilan ham farg` g`iladi. Shunday g`ilib, hozirgi g`anotli hasharotlardan ninachilar bilan kunlik kapalaklar eng g`adimgi gruppa o`lib, ular paleozoy erasida yashab kirib bitgan g`adimgi g`anotli hasharotlarga yag`in turadi. 1-bo`lim. G`adimgi g`anotlilar – Palaeptera 1-turkum. Ninachilar - Odonata Ninachilar juda keng targ`algan bo`lib, chuchuk suv havzalari bor joylarning hammasida uchraydi, chunki ular lichinkalik holida suvda hayot kechiradi. Ammo ninachilar suv havzalaridan ancha uzog`g`a uchib keta oladi, ba`zi turlari esa uzog` masofalarni bosib, yangi joylarga gala-gala bo`lib ko`chib o`tadi. Ninachilar kunduzgi yirtg`ich hayvonlar bo`lib, havoda turli tomonga g`arab uchib yuradi va uchar ekan, o`z g`animatini (turli hasharotlarni) ovlaydi yoki o`simliklarga g`o`ngan hasharotlarni tutadi. Ninachilarning 3000 gacha turi ma`lum. Ninachilarning boshi va ko`zi katta: ko`zlari bosh tepasida ko`pincha bir-biriga tutashib turadi. Ninachi ko`zi katta bo`lganidek uchganda hamma tomonlarni ko`radi va o`zi poylab yurgan g`animat (hasharot) ancha narida ekanligini yaxshi biladi, u g`animatni bag`uvvat jag`lari bilan tishlab oladi. Ba`zi ninachilarning g`orni kengrog` (Masalan, chinakam

ninachilar gruppasiga kiradigan ninachilar), boshg`a ninachilar (strelok-lyutkalar) ning g`orni ingichka va cho`zig` bo`ladi. Og`iz k^ismi yirtkichlar uchun tipik ravishda tuzilgan, ya`ni kemi-rishga moslashgan. Ninachilarning g`anotlari org`asiga yig`ilmasligini bila-miz. Ninachilarning g`anotlari yig`g`anda burilishiga yordam beradigan va yugal g`ism deb ataladigan organi yo`g`. G`anot tomirlari g`alingina tur hosil g`iladi. Ninachilar g`anotlarining tuzilishi jihatidan ikkita kenja turkumga bo`linadi. 1) Teng g`anotlilar - bo`larning oldingi va 2) Kunlik kapalaklar - Ephemeroptera. Kunlik kapalaklar ninachilardan kichkinaligi tanasining uzunligi 10-15 mm va oldingi hamda keyingi g`anotlarining teng emasligi bilan ajralib turadi - kunlik kapalaklarning oldin gi g`anotlari keyingi g`anotlariga g`araganda anchagina katta bo`ladi. G`orin uchida ikkita yoki uchta uzun dum ipi bo`ladi. Kunlik ka-palakning butun tashg`i tuzilishi havoda uchishdan ko`ra havoda suzishga yaxshirog` moslashgandir. Kunlik kapalaklar juda g`alati uchadi, ularning uchishini “tantsa” deb bejiz aytilmaydi. Kunlik kapalak g`anotlarini bir necha marta siltab, ma`lum balandlikka parvoz g`iladi, so`ngra dum ninalarini kerib, xuddi parashyutda tushgandek pastga tushadi-da, yana yug`origa ko`tariladi. G`anotlari, kerilgan dum ninalari va oldingi ancha cho`zilgan birinchi juft uzun oyog`chalari hammasi birgalikda havoda suzishga juda g`o`l keladi. Kunlik kapalaklar voyaga yetganda ozig`lanmaydi, ularning jag` apparati yetilmagan, ichagi esa havo bilan to`ladir. Buning sababi shuki, kunlik kapalaklarning imagosi g`isg`a vag`t yashaydi. Ularning “kunlik kapalaklar” deb atalishi bejiz emas. Kunlik kapalaklarning ko`pchiligi imago stadiyasida fag`at 2-3 soat yashab, suvga tuxum kuyadi-da, nobud bo`ladi. Ba`zi turlari 2-3 kun yashaydi.

Foydalanilgan adabiyotgan ro`yxati 1.B.F.Natali - “Umurtqasiz hayvonlar zoologiyasi” Toshkent - I960 yil. 2.R.A.Olimjonov - “Entomologiya”. Toshkent - 1977 yil. A.M.Muhammadiev - “Umurtqasizlar zoologiyasi” Toshkent- “O`g`ituvchi”-1977 yil. 3. O.Mavlonov, B.Xurramov- “Umurtg`asizlar zoologiyasi” Toshkent 1998 yil. 4. www.ziyonet.uz

Похожие

Mehnat resurslari. Xalqlar klassifikatsiyasi

Geografiya fanini o'qitish metodlari va ularning klassifikatsiyasi

Hasharotlarning morfologiyasi, anatomiyasi va fiziologiyasi

Hayvonot dunyosi

Inson va tabiat o’zaro ta’siri haqida yondashuvlar va mintaqaviy tadqiqotlar