Mehnat resurslari. Xalqlar klassifikatsiyasi - География - Рефераты

Mehnat resurslari. Xalqlar klassifikatsiyasi

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

70 KB

Mehnat resurslari. Xalqlar klassifikatsiyasi Reja: 1. Mehnat resurslari to`g`risida tushuncha. 2. Mehnat resurslari tarkibi va guruhlari. 3. Mehnat resurslaridan foydalanish muammosi. 4. O`zbekistonda mehnat resurslari va ulardan foydalanish. 5. Xalqlarni soniga ko`ra guruhlashtirish. 6. Xalqlarni hududiy joylashuviga qarab guruhlashtirish. 7. Xalqlarni ijtimoiy – xo`jalik jihatdan guruhlashtirish. 8. Xalqlarni lingvistik klassifikatsiyasi.

Aholisining o`z jismoniy va ma`naviy imkoniyatlariga ko`ra mehnat qila olish qobiliyatiga ega bo`lgan qismi jamiyatning mehnat resurslari hisoblanadi. Odatda aholini nuqtai nazaridan 3 guruhga bo`linadi: 1) mehnat yoshidagi bo`lgan guruh – bolalar va o`smirlar; 2) mehnat yoshidagi guruh – mamlakatning asosiy mehnat resurslari; 3) mehnat yoshidan o`tgan aholi. Mehnat resurslarining soni turli mamlakatlarda turlicha, chunki aholining yuridik jihatdan belgilab qo`yilgan va mehnat resurslariga kiritiladigan yosh chegarasi hamma mamlakatlarda bir xil emas. Halqaro statistikada, odatda, 15 yoshdan 64 yoshgacha bo`lganlar mehnatga yaroqli aholii hisoblanadi. O`zbekistonda esa 16 yoshdan 59 yoshgacha bo`lgan erkaklar va 16 yoshdan 54 yoshgacha bo`lgan xotin-qizlar mehnat yoshidagi aholi sanaladi va mamlakatning asosiy mehnat resurslari hisoblanadi. Bu yoshdagi aholining hammasi ham ishlaydi deb bo`lmaydi, albatta. Masalan, ishlab chiqarishdan ajralgan holda o`qiyotganlar va salomatligi tufayli ishlay olmaydigan nogironlar va hakazo shular jumlasidandir. Aksincha, nafaqa yoshidan oshib ketgan keksalar shuningdek, hali 15 yoshga to`lmagan ba`zi o`smirlar ham ijtimoiy ishlab chiqarishda ishtirok etadi. Bu mehnatga qobiliyatli aholi tushunchasini kiritishni taqazo qiladi. Mehnatga qobiliyatli aholi deganda, har qanday mamlakatning yoshidan qat`i nazar real mehnat resurslari tushuniladi. Mehnatga yaroqli aholi, o`z navbatida, ikki guruhga bo`linadi: iqtisodiy aktiv aholi va iqtisodiy aktiv bo`lmagan aholi. Iqtisodiy aktiv aholi deganda mehnatga yaroqli aholining ijtimoiy ishlab chiqarishda ishtirok etayotgan, o`z mehnati tufayli daromad oladigan qismi va ishlashni hohlaydigan, ammo ish yo`qligidan vaqtincha ishlamayotgan qismi tushuniladi. Iqtisodiy aktiv bo`lmagan aholi tushunchasi hamma mamlakatda bir xil ma`no bermaydi. Ba`zi bir davlatlarda ishsizlar va yarim ishsizlar ham iqtisodiy

aktiv aholi hisoblanadi. Bu esa, iqtisodiy aktiv aholi tushunchasining haqiqiy ma`nosiga to`g`ri kelmaydi. Mehnatga yaroqli aholining o`z yordamchi xo`jaligida band bo`lgan, vaqtincha mehnat qobiliyatini yo`qotgan va o`qishda va armiya xizmatida bo`lishi tufayli ishlamayotgan hamda ish qidirmayotgan qismi iqtisodiy aktiv bo`lmagan aholi hisoblanadi. Har bir mamlakatda yoki mamalakatlar guruhida mehnat resurslarining soni, tarkibi va o`sish sur`atlari aholining takror barpo qilinish jarayonining xususiyatlariga va aholining yosh tarkibiga ko`p jihatdan bog`liq bo`ladi. Chunki, mehnat resurslari sonining o`sishi, asosan, aholining tabiiy o`sish hisobiga bo`ladi. Dunyoning ayrim mamlakatlarida mehnat resurslarining soni mexanik harakat (migrasiya) hisobiga ham o`zgaradi. Masalan, ayrim mamlakatlardan (ko`proq rivojlanayotgan qoloq mamlakatlardan) mehnatga yaroqli bo`lgan aholi ish qidirib, boshqa mamlakatlarga boradilar. Jumladan, Ғarbiy yevropa mamalkatlarida (G.F.R, Angliya va boshqalar) xorijiy mamlakatlardan kelgan ishchi kuchidan foydalanish ayniqsa keng tarqalgan. Chunki, boshqa mamlakatlardan kelgan ishchilar bu davlatlar uchun eng arzon ishchi kuchi hisoblanadi. Shunday qilib, ayrim mamlakatlar mehnat resurslarining soni migrasiya hisobiga ham ko`payishi yoki kamayishi mumkin. Rivojlangan mamlakatlarda iqtisodiy aktiv aholining xalq xo`jaligi tarmoqlarida taqsimlanishi bir xil emas, ayrim mamlakatlarda bir-biridan keskin farq qiladi. Yuksak tarqqiy etgan mamalkatlarda iqtisodiy aktiv aholining ko`pchilik qismi moddiy bo`lmagan ishlab chiqarish sohalarida (savdo, moliya, maishiy xizmat doirasida) ishlaydi. Masalan, Aqsh, Kanadada. Ko`pchilik rivojlangan mamlakatlarda sanoatda ishlovchilarning salmog`i keyingi yillarda deyarli stabillashib qoldi, ba`zi mamlakatlarda (Aqsh, Kanada, Buyuk-Britaniya, Belgiya, Avstriya) xatto kamaya boshladi, aksincha ba`zi bir mamalkatlarda sanoat va qurilishda band bo`lgan ishchilarning soni va salmog`i oshib bormoqda. Mehnat resurslarining tarkibi aholining yosh tarkibiga bog`liq. Aholini mehnat resurslari nuqtai nazardan quyidagi yosh guruhlarga ajratiladi:

1. 0 – 14 yosh 2. 15 – 64 yosh 3. 65 yosh va undan kattalar. O`zbekistonda: 1. 0 – 15 yosh 2. 16 – 59 erka k lar 16 – 54 ayollar 3. 60 yoshdan va undan katta ( erkaklar ) 55 yoshdan va undan katta ( ayollar ) Rivojlanayotgan mamlakatlardagi iqtisodiy aktiv aholining xalq xo`jaligi tarmoqlarida taqsimlanishi boshqa rivojlanayotgan mamlakatlardan farq qiladi. Avvalo shuni aytish kerakki osiyo, Afrika, Lotin Amerikasining rivojlanayotgan mamlakatlarida tug`ilishning ham yuqoriligi, o`ratacha umr muddatini pastligi tufayli aholi tarkibida mehnat resurslarining salmog`i kam. Masalan butun dunyo bo`yicha 63%, yevropada 67%, Amerikada 63%, Osiyoda 63%, Avstr aliyada 68%, Okeaniyada 65% tashkil etadi. Mehnat resurslari mehnat faoliyati xolatiga ko`ra quyidagi guruhlarga bo`linadi: 1. 16-19 yoshlilar – bu davr majburiy xoldagi mehnat resurslari ishlab chiqarishlarini hisoblaydi. 2. 20-29 yoshlilar – bu davrda mehnat resurslari kuch va faqat mehnatga tayyorlanishga sarflanadi. 3. 30-39 yosh – bu davrda aholi aktiv mehnat resurslari hisoblanadi. 4. 40-49 yosh – bu mehnat resurslarining o`rta davri bo`lib to`plangan bilim ko`nikma va malakalar ishlab chiqarishga jalb etiladi. 5. 50-59 yosh – mehnat resurslarining katta davri bo`lib, mehnat unumdorligi pasaya boradi.

Mehnat resurslaridan foydalanishda aholining to`la ish bilan mavsumiy ish bilan taminlash mumkin. Ishsizlik sabablari – ish o`rinlarining yetishmasligi “texnologik ishsizlik”, “agrar aholini ortiqchaligi”. O`zbekiston respublikasida iqtisodiy tarmoqlari bo`yicha aholi bandligi. 1. Sanoatda – 12,7%; 2. Q ishloq va o`rmon xo`jaligida 33,5%; 3. Transport va aloqada 4,3%; 4. Қurilishda 7,7%; 5. Savdo umumiy ovqatlanish, moddiy texnika xizmati 8,5%; 6. Kommunal xo`jalik, maishiy xizmatda 2,9%; 7. Sog`liqni saqlash, jismoniy madaniyat, ijtimoiy ta`limotda 6,6%; 8. Xalq ta`limi, madaniyat va san`at, fan 12,8%; 9. Kredit, moliya va sug`urtada 0,6%; 10. Tashkilot boshqarmalarida 1,5%; 11. Boshqa sohalarda 8,9%. O`zbekiston aholisining yosh tarkibi. 1. 0-15 yoshlilar 38%; 2. 16-59 yoshli erkaklar, 16-54 yoshli ayollar 54%; 3. 60 yoshdan katta erkaklar, 55 yosh va undan katta ayollar 8% tashkil qiladi. Respublikamiz mehnat resurslarini (yoki iqtisodiy faol aholini) soni ko`p biroq ularning jami aholi tarkibidagi ulushi oz. Buning sababi tug`ilish va tabiiy ko`payishning yuqoriligidadir. Natijada “demografik yuk” yoki mehnatga layotqatsizlar nisbati o`ziga xos. Masalan, agar Baltika davlatlarida oilada 3 kishidan 2 kishi ishlasa, bizda aksincha 6 kishidan 2 yoki 3 kishi ishlashi mumkin. Rasmiy ma`lumotlarga qaraganda 1.07.2001 yilda O`zbekistonda mehnatga layoqatlilar 12,6 mln. yoki jami aholining 47,4% tashkil qiladi. Shundan 9,1 mln.

kishi (72,2 foiz) ish bilan band, rasman “ishsiz” sifatida mehnat birjalarida qayd etilganlar esa 37,5 ming yoki atigi 0,4% ga teng. Albatta, bu raqam uncha aniq emas, chunki, birinchidan hozirgi barcha ish qidiruvchilar ham ayniqsa qishloq joylarda mehnat birjasiga murojat qilmaydilar, ikkinchidan mehnat statistikasi va mehnat bozori uncha takomillashmagan. Shu bois, mehnat resurslarining haqiqiy bandlik darajasi ancha past. Bundan tashqari, bizning sharoitimizda «Yashirin ishsizlar” bilan birga mavjud mehnat resurslaridan foydalanish holati iqtisodiy jihatdan yuqori emas, qishloq joylarda mehnat resurslari yil davomida ish bilan ta`minlanmagan. Iqtisodiy faol aholining umumiy soni 2001 yil ma`lumotlari bo`yicha 9,2 mln. kishi yoki bu mamlakat aholisining 37,1% tashkil etadi. Aholining bandlik (ayniqsa sog`liqni saqlash) t q roq ortib bormoqda. Moddiy tarmoqlarda ichida bu jarayon qurilish va transportda ko`proq. Barcha band aholining 3/5 qismidan ko`prog`i nodavlat sektoriga to`g`ri keladi. 2001 yilda mehnat tashkilotlariga 463 ming kishidan ziyodroq aholi ish so`rab murojaat qilgan. Ularning yarmidan ko`prog`i 16-30 yoshdagilar, deyarli 2/3 qismini umumiy o`rta ma`lumotga ega bo`lganlar tashkil qiladi. Shu yilda barcha ish so`rab murojaat qilganlarning 68,7% ni talabi qondiriladi. O`zbekiston Respublikasi Makroiqtisodiyot va statistika vazirligi ma`lumotlari bo`yicha respublika rasman “ishsiz” maqomida 7,5 ming kishi qayd qilingan. Bu jami iqtisodiy faol aholining 0,4 foiziga teng yoki 2000 yil darajasida qolgan. Keyingi yillarda mamlakatda yangi ish o`rinlari yaratishga katta e`tibor qaratilmoqda. Masalan, birgina 2001 yilda 465,3 ming kishilik ish o`rinlari tashkil etilgan. Ularning asosiy qismi qishloq joylarga to`g`ri keladi. Bu borada ayniqsa Farg`ona, Samarqand va Namangan viloyatlarida ibratli tadbirlar amalga oshirilmoqda. Umuman olganda esa mehnat resurs laridan to`la va samarali foydalanish muhim muammo hisoblanadi. Bu muammo eng avvalo davlatning “ bandlik ” dasturi doirasida hal etilib boriladi.

O`zbekiston mehnat resurslarining holatiga ko`ra 3 ta region ajratiladi : 1. Farg`ona, Zarafshon vodiysi, Xorazm viloyati. Bu yerda ortiqcha mehnat resurslari mavjud, ish o`rinlari ham. 2. Mirzacho`l, Buxoro Navoiy regioni. Bu yerda ishchi kuchi kam, ishlab chiqarishni rivojlantirish uchun esa tabiiy resurs omili yetarli. 3. Toshkent regioni. Bu yerda ishchi kuchi ham, ish o`rinlari ham ko`p. Dunyo aholisi juda ko`p etnik birliklardan tarkib topgan. Sayyoramizda 200 dan ortiq millat va elatlar mavjud. Xalqlarni o`rganish uchun ularni ma`lum xususiyatlariga qarab klassifkatsiyalash, guruhlarga ajratish mumkin. Xalqlarni har xil xususiyatlari va ko`rsatkichlariga qarab quyidagi guruhlarga bo`linadi: 1. Dunyo aholisni soniga ko`ra klassifikatsiyalash . V.V.Pokshishevskiy xalqlarni soniga ko`ra quyidagi guruhlarga ajratgan:  100 mln. kishidan ortiq xalqlar (xitoylar, amerikaliklar, ruslar, hindlar, yaponlar);  50 mln. dan ortiq 100 mln. gacha bo`lgan xalqlar (braziliyaliklar, nemislar, bengallar, italyanlar, bixarliklar);  10 mln.dan 50 mln.gacha bo`lgan xalqlar;  1 mln.dan 10 mln. gacha bo`lgan xalqlar;  1 mln.dan kam bo`lgan xalqlar. 2. Xalqlarni hududiy joylashuviga ko`ra guruhlashtirish . Har bir xalq o`ztning etnik hududiga ega bo`ladi, ana shu hududda u moddiy va ma`naviy madaniyatini yaratadi, tabiatdan foydalanishning o`ziga xos usullarini ishlab chiqadi va h.k. Hududiy jihatdan yaqin bo`lgan va uzoq davrlar mobaynida bir-biri bilan mustahkam aloqa qilib yashagan xalqlarda xo`jalik yuritish shakllari, turmush, madaniyat va din odatda bir-biriga o`xshash va ayrim hollarda bir xil bo`ladi. Mana shu belgi va hususiyatlari jihatdan o`xshash bo`lgan hududlar – tarixiy-etnografik oblastlar deb ataladi. Ular bir necha hududlardan iborat:

1. G`arbiy yevropa 2. O`rta Osiyo 3. Lotin Amerikasi 4. Okeaniya. 3. Xalqlarni ijtimoiy – xo`jalik jihatdan guruhlashtirish. Ko`proq tarixiy xarakterga ega. Chunki, bu tipga kiruvchi «dehqon xalqlar», «chorvador xalqlar», «ovchi xalqlar» tushunchalari asosan o`tmish davrlarga xos bo`lib, hozir o`z ahamiyatini yo`qotib bormoqda. 4. Xalqlarni lingvistik guruhlashtirish . Xalqlarni tiliga qarab guruhlarga ajratishda bir-biriga yaqin bo`lgan qardosh tillar oilalarga birlashtiriladi, ular esa, o`z navbatida tarmoqlarga ajratiladi. Lingvistik guruhlashtirish – xalqlarni tiliga qarab guruhlarga ajratishda bir-biriga yaqin bo`lgan qardosh tillar oilalarga birlashtiriladi, ular esa o`z navbatida guruhlarga yoki tarmoqlarga ajratiladi. Dunyo xalqlarini lingvistik jihatdan quyidagi til oilalariga birlashtiriladi: 1. Hind-Yevropa oilasi. AQSh hududlarida, Karib dengizi havzasida, Meksika, Venesuellada, Kolumbiyaning Shimoli-Sharqida, Peru, Chili, Argentina, Braziliyaning janubi-g`arbida, Hindiston, Pokiston, Gayana, Sharqiy yevropa, Afg`oniston, Eron, Avtraliyaning Janubi-g`arbida, yevropaning katta qismi, Shimoliy va Janubiy Amerika, Shimoliy Hindiston xalqlari, jami 2,5 mlrd. bo`lgan 150 mln. xalq so`zlashadi. 1. Hindevropa oilasi. 2. Afrosiyo oilasi. 3. Kartvel oilasi. 4. Dravid oilasi. 5. Ural-Yukagir oilasi. 6. Eskimos – Alvut oilasi. 7. Oltoy oilasi. 8. Nivxlar oilasi. 9. Chukotka – Kamchatka oilasi.

10. Niger – Nardofan oilasi. 11. Nil-Sahroi Kabir oilasi. 12. Koison oilasi. 13. Basklar oilasi. 14. Burishlar oilasi. 16. Xettlar oilasiga Rossiyaning shimoliyadagi xalqlar kiradi. 17. Santibet oilasi. 18. Avstro-osiyo oilasi (Vetnam, Kombadja hudularida). 19. Xaratay oilasiga Laos, Tailand, Vetnam davlatining shimoli, qisman Myanma davlatlarida yashovchi xalqlar kiradi. 20. Mayya-Yava oilasi – Laosning shimoliy qismi, qisman Xitoyda, Sharqiy va Janubi-sharqiy Osiyo, Tibet, Laos, Birma xalqlari. 21. Avtsroneziya oilasi. 22. Papuas oilasi – Yangi Gvineya, Timor orollari hududlaridagi xalqlar. 23. Avtraliya oilasi – Avstraliya markazidagi xalqlar. 24. Nadene oilasi (Kanada, AQSh davlatlari). 25. Shimoliy Amerika oilasi – Kanada. Meksikaning sharq iva Gvatemaladagi xaqlar. 26. Markaziy Amerika oilasi (Meksika, AQSh). 27. Chibchapaes oilasi (Panama, Gonduras, Gayana). 28. And oilasi (Chili). 29. Ekvatorial Tukanaon oilasi – Bariziliya, Boliviya, Kolumbiyaning janubi, Paragvay, Argentinaning shimolidagi xalqlar. 30. Jepano-Karib oilasi – Braziliya, Venesuellaning janubiy qismi, Peruning sharqidagi xaqlar.

Adabiyotlar 1. Karimov I.A. O`zbekiston XXI asr bo`sag`asida xavsizlikka taqdid, barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari. Toshkent, 1997. 2. O`zbekiston Davlat Statistika Deportamentining 2001 yilga qadar chop etilgan respublika aholisining soni tabiiy o`sishi, migraцiyasi va ijtimoiy taraqqiyotiga oid statistik yilnomalar. 3. O`zbokistonda 1987, 1926, 1939, 1959,1970,1979 va 1989 yilarda o`tkazilgan aholi ro`yxati ma`lumotlari. 4. Qur`oni Karim Toshkent, 1992 y. 5. O`zbekiston Respublikasining Oila kodeksi Togakent. 1998 y. 6. O`zbekiston Respublikasi Konstitugцiyasi. Toshkent. 1992. 7. Abdurauf Fitrat. Oila. Toshkent, 1998 y. 8. Ayol - Oila -H uquq. Davra suxbati materiallari. Toshkent 1998 y. 9. Bo`rieva M.R. Oilada nechta farzand bo`lgani ma`qul. Toshkent, 1995 y. 10. Bo`rieva M.R. O`zbekistonda oila demografiyasi. Toshkent, 1997 y.

Похожие

Mehnat resurslari va ularning tarkibi

O`zbekistonning aholisi va mehnat resurslari

Qozog’iston Respublikasining aholisi va mehnat resurslari

Qashqadaryo viloyatning aholisi va mehnat resurslari

O'zbekiston Respublikasi aholisi va mehnat resurslari