Geosiyosiy qarashlarning zamonaviy xalqaro munosabatlarga ta`siri - География - Рефераты

Geosiyosiy qarashlarning zamonaviy xalqaro munosabatlarga ta`siri

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

158.5 KB

Geosiyosiy q arashlarning zamonaviy xalqaro munosabatlarga ta`siri Reja: 1. Yevropa va Osiyoning geostrategik istiqboli to`g`risida Yevropa-Amerika maktablari 2. Geosiyosiy jarayonlar borasida hozirgi tadqiqotlar 3. Yevroosiyochilar yangi oqimi vakillarining geosiyosiy qarashlari

Geosiyosiy qarashlarni tadqiq etish keyingi vaqtda tobora kuchayib borayotgan mintaqaviy mojarolarning oldini olish, Yevroosiyoning taqdiri xususida muhim xulosalar yasashga yordam beradi. Biz yuqorida ingliz va nemis olimlarining Yevroosiyoning geosiyosiy manzarasi, hukmron kuchlarning harakat dasturiga aylangan ilmiy qarashlarnini tahlil qilishga harakat qildik. Ma`lumki, ikkinchi jahon urushiga qadar Germaniya va Buyuk Britaniya Yevropadagi eng qudratli davlatlar hisoblangan. Bu ikki davlat nafaqat G`arbiy Yevropa, balki Sharqiy Yevropa va hatto butun Yevroosiyoning taqdirida hal qiluvchi o`rin tutgan. Shu bilan bir qatorda, Italiya, Fransiya, Shvetsiya kabi davlatlarning tashqi siyosati ana shu ikki davlatning geosiyosatiga qarab belgilangan. Ammo Ikkinchi Jahon urushidan keyingi davrda AQSH eng qudratli dengiz davlati sifatida jahon siyosati sahnasida paydo bo`ldi. Uning kuchli harbiy salohiyatga ega bo`lishi va NATOning tashkil etilishi “Sovuq urush” yakuniga (1991 yilga) qadar Yevroosiyoni ikki qutb asosida boshqarishni ta`minladi. Bu o`rinda Yevroosiyo va AQSH geosiyosatida muhim nazariy manba sifatida xizmat qilgan fransuz olimi Vidal de la Blash, amerikalik olimlar Alfred Mexen va Nikolas Spaykmenlarning qarashlariga alohida e`tibor qaratish lozim. Fransuz olimlari Yevroosiyo muvozanatini ham qit`achilik, ham atlantistik qarashlarni mujassamlashtirgan holda tadqiq etgan. Ulardan biri - taniqli olim fransuz geografiya maktabining asoschisi V.Blash hisoblanadi. Garchi u nemis geosiyosiy maktabining ko`p jihatlarini qattiq tanqid qilgan bo`lsada, o`z nazariyasini F.Ratselning “Siyosiy geografiya”siga tayanib yaratgan. V.Blash “Fransiyaning jo`g`rofiy manzarasi” (1903) asarida nemis geosiyosiyosatchilari uchun o`ta muhim hisoblangan zamin tushunchasiga murojaat etib, shunday deb yozadi: “Fransiyada zamin va inson o`rtasidagi munosabat o`tmishning betakror xususiyati bo`lgan uzluksizlik bilan xarakterlanadi. Bizning mamlakatda odamlar qadim-qadimdan bir hududda yashaganini kuzatish mumkin. Buloqlar va kalsiyli qoyalar ilk davrlardan boshlab kishilarni yashash va himoyalanish uchun qulay hudud sifatida o`ziga tortgan.

Bizda inson hayot sirlarini haqiqiy ma`noda zamindan o`rgangan. Zaminni o`rganish aholining fe`l-atvori, axloqi va urf-odatlarini aniqlashga yordam beradi.” Biroq jo`g`rofiy omil va uning madaniyatga ta`siri borasida aynan nemis olimlari singari yondashganiga qaramasdan, V.Blash F.Ratsel va uning izdoshlari tabiiy omilning ta`siri va ahamiyatini haddan tashqari bo`rttirib yuborishganini ta`kidlaydi. Uning nazarida, nafaqat tabiiy omil, balki inson ham “tashabbuskor”ligi tufayli “muhim jo`g`rofiy omil” sifatida talqin etilishi zarur. Olimning ta`kidlashicha, inson tabiatdagi jonsiz buyum emas, balki jarayonlardagi asosiy ijrochidir. F.Ratsel qarashlari va ilmiy merosiga tanqidiy yondashuv asosida V.Blash “possibilizm” deb nomlangan o`ziga xos geosiyosiy konsepsiyani ilgari suradi. Unga ko`ra, siyosiy tarix makon (jo`g`rofiy omil) hamda zamon (tarixiy omil) kabi jihatlarga ega. Jo`g`rofiy omil atrof muhitda, tarix esa inson borlig`ida aks etadi. V.Blash fikricha, relefni davlatning siyosiy tarixidagi asosiy omil deb hisoblash “nemis geosiyosatchilari”ning xatosidir. Uning o`zi esa jo`g`rofiy yoki hududiy joylashuvni dolzarb va chinakam siyosiy omilga aylanishi mumkin bo`lgan “ehtimollik”, “imkoniyat” deb talqi etishni taklif qiladi. Bu esa, avvalo, subektiv omilga, aniqrog`i o`sha hududda yashayotgan xalqqa bog`liq. Bunday yondashuv K.Xausxofer maktabiga mansub nemis geosiyosatchilari tomonidan e`tiborga olingan va V.Blashning tanqidini g`oyatda muhim va asosli deb topgan edi. Zero, aynan shunday yondashuv muayyan davlatning siyosiy tarixini o`rganishda etnik va irqiy omil ahamiyatining kuchayishini ifoda etgan edi. V.Blash Fransiyaning o`sha vaqtdagi asosiy siyosiy raqibi bo`lgan Germaniyaga alohida e`tibor qaratadi. Uning fikricha, geosiyosiy istilosiga Yevropadagi boshqa rivojlangan davlatlar tomonidan to`sqinlik qilinayotgan Germaniya mintaqadagi yagona qudratli davlat hisoblanadi. Yer yuzida Angliya va Fransiyaning ko`plab mustamlakalari mavjud, Rossiya deyarli butun Osiyoni qamrab olgan, AQSH bo`lsa janub hamda shimolga deyarli erkin harakat qila oladi, Germaniya esa hamma tomondan qisilgan va o`z quvvatini tashqariga chiqara olmaydi. Blash Germaniyani Yevropa hududida joylashgan, lekin dunyo

tinchligiga putur yetkazuvchi asosiy tahdid va bunday xavfli qo`shnini har qanday yo`llar bilan bo`lsa-da zaiflashtirish kerak, deb hisoblaydi. Germaniyaga nisbatan bunday munosabatda bo`lish, Fransiyani mintaqaviy darajadagi davlatga qarshi yo`naltirgan «Dengiz kuchlari» umumiy fronti tarkibiga qo`shilishini bildiradi. Blashning yo`nalishi fransuz geosiyosatchilari o`rtasida yagona emas edi, chunki unga parallel holda admiral Laval va general De Goll tomonidan o`rtaga tashlangan butunlay teskari germanparast yo`nalish ham mavjud edi. N.Spaykmen 1917 yilda nashr etilgan «Sharqiy Fransiya» nomli kitobida Elzas–Lotaringiya provinsiyasining aslida qadimdan Fransiyaga tegishli bo`lib, nemislarning bu hududga nisbatan da`vosi noqonuniy ekanligi isbotlaydi. Bu bilan V.Blash Fransuz inqilobini tahlil etishga harakat qiladi va ushbu inqilobdagi yakobinchilarga xos mezonlar o`z davlatini jo`g`rofiy integratsiya orqali markazlashtirish va mustahkamlashga intilgan fransuz xalqi geosiyosiy intilishlarining ifodasi ekanligini ta`kidlaydi. U siyosiy liberalizmni ham kishilarning zaminga bog`liqligi va uni xususiy mulk sifatida egallashga bo`lgan tabiiy intilishlari orqali tushuntirishga harakat qiladi. V.Blash shu tarzda geosiyosiy voqelikni o`z maylicha mafkuraaviy voqelik bilan shunday bog`laydi: G`arbiy Yevropa (Fransiya)ning hududiy siyosati «demokratiya» va «liberalizm» bilan chambarchas bog`liq. Bunday tenglashtirish orqali V.Blashning geosiyosiy qarashlarini X.Makkinder va A.Mexen qarashlari bilan qiyoslash mumkin. V.Blashning «dengiz yo`nalishi»ni tanlashi mazkur sxemaga juda mos keladi. Shuni e`tiborga olish kerakki, Yevroosiyodaning geosiyosiy taqdiri doimo Amerikalik geosiyosatchilar va olimlarning diqqat markazida bo`lgan. Bunday qarashlarning asoschilaridan biri – Amerikalik geosiyosatchi Alfred Mexen hisoblanadi. A.Mexenning 1890 yilda nashr etilgan “Tarixda Dengiz kuchlari” (1660- 1783) deb nomlangan ilk asari harbiy strategiya bo`yicha noyob qo`llanmaga aylandi. Birozdan keyin uning “Dengiz kuchining Fransuz inqilobi va imperiyasiga ta`siri” (1793-1812), “Amerikaning hozirda va kelajakda dengiz kuchlariga

ehtiyoji”, “Osiyo muammosi va uning xalqaro siyosatga ta`siri” hamda “Dengiz kuchlari va uning urushga munosabati” kabi boshqa asarlari nashrdan chiqadi. Uning deyarli barcha kitoblari yagona “Dengiz kuchi” - Sea Power masalasiga bag`ishlangan edi. A.Mexen nafaqat harbiy strategiya nazariyotchisi bo`lib qolmay, balki siyosatda ham faol qatnashgan. Jumladan, u Genri Kebot Lodj va Teodor Ruzvelt kabi siyosatchilarga kuchli ta`sir o`tkazgan. Bundan tashqari, XX asr Amerika harbiy strategiyasiga nazar tashlansa, u A.Mexen g`oyalari asosida shakllanganiga ishonch hosil qilish mumkin. Garchi bu strategiya Birinchi jahon urushida AQShga sezilarli muvaffaqiyat olib kelgan bo`lmasa-da, Ikkinchi jahon urushida qo`lga kiritilgan yutuqlar, ayniqsa, “sovuq urush” davrida erishilgan g`alaba “Dengiz kuchlari” strategiyasining mavqeini yanada mustahkamladi. A.Mexen siyosatning asosiy vositasi – savdo deb hisoblaydi. Harbiy harakatlar esa sayyoraviy savdo tamaddunining shakllanishi uchun qulay shart- sharoit yaratishi kerak. A.Mexen “dengiz qudratining tarixiy taraqqiyotga ta`siri” asarida iqtisodiy siklni 3 holatda ko`rib o`tadi: Ishlab chiqarish (suv yo`llari orqali tovar va xizmatlar almashinuvi) Navigatsiya (ushbu almashinuvni amalga oshiradi) Mustamlakalar (dunyo miqyosida mahsulot ayirboshlash aylanmasini ta`minlaydi). A.Mexen davlatning geosiyosiy maqomi va holatini tahlil qilishda olti mezonga asoslanish kerakligini ta`kidlaydi: Davlatning jo`g`rofiy holati, uning dengizga ochiqligi, boshqa davlatlar bilan dengiz kommunikatsiyalariga ega bo`lish imkoniyati. Quruqlikdagi chegaralar masofasi, strategik muhim mintaqalarni nazorat qilish imkoniyati. Raqib hududiga o`z floti bilan tahdid solish imkoniyati. Davlatning “Jismoniy shakli”, ya`ni dengiz qirg`oqlarining shakli va unda joylashgan portlar soni. Savdoning ravnaqi va strategik himoya ana shu omilga bog`liq.

Hududning uzunligi. U qirg`oq chizig`ining masofasiga teng. Aholi miqdori. Bu bilan davlatning kemalar qurish va ularga xizmat qilish imkoniyatini baholash mumkin. Milliy fe`l-atfor. Xalqning savdo bilan shug`ullanish imkoniyati. Hokimiyatning siyosiy tabiati. Eng samarali tabiiy va inson resurslarini qudratli dengiz salohiyatini yaratishga yo`naltirish ana shu omilga bog`liq”. Yuqorida ta`kidlanganidek, A.Mexenning geosiyosiy nazariyasi faqat “Dengiz qudrati” va uning manfaatlaridan kelib chiqqan holda yaratilgan. Uning uchun qadimda Karfagen hamda yaqin tarixda (XVII-XIX asrlarda) Angliya dengiz qudratining timsoli hisoblanadi . A.Mexenga ko`ra, “dengiz qudrati” tushunchasi “dengiz savdosi”ning erkinligiga asoslanadi, harbiy dengiz floti esa ana shu savdoni ta`minlashning kafolati hisoblanadi. A.Mexen masalaga yanada chuqurroq yondashib, “dengiz qudrati”ni eng mukammal hamda eng samarali bo`lgan va shu tufayli dunyoviy hukmronlikka mo`ljallangan alohida turdagi tamaddun, deb biladi. Ta`kidlash joizki, A.Mexenning konsepsiyasi butun dunyoda e`tirof etildi va Yevropa ko`pgina geosiyosatchilar qarashlari va siyosiy faoliyatiga ta`sir ko`rsatdi. Hatto asosan quruqlikda joylashgan mintaqaviy Germaniya ham admiral Tirpits boshchiligida A.Mexen g`oyalariga tayanib jadallik bilan dengiz flotini rivojlantirishga kirishadi. 1940-41 yillarda A.Mexenning ikki asari sobiq Ittifoqda ham nashr etilgan edi. Ammo uning asarlari birinchi navbatda Amerika geosiyosatchilariga mo`ljallangan edi. Ma`lumki, A.Mexen prezident Monro (1758-1831) doktrinasining qizg`in tarafdori bo`lgan. Chunki, ushbu hujjatda (1823 yilda) Amerika va Yevropa mamlakatlari o`rtasida bir-biriga tajovuz qilmaslik tamoyili e`lon qilingan, shuningdek, AQSH qudratining yuksalishi yaqin atrofdagi hududlarni istilo qilish bilan bog`liq ekani ko`rsatilgan edi. Binobarin, A.Mexen ham Amerikaning “kelajagi dengiz bilan uzviy bog`liq” deb hisoblagan va bu “manifest destiny” (ya`ni, muqarrar taqdiri azal)dir, deb

hisoblagan. U birinchi bosqichda butun Amerika mintaqasini strategik jihatdan birlashtirgach, dunyoda hukmronlik o`rnatishdan iborat ekanini uqtirgan. Darhaqiqat, A.Mexenning uzoqni ko`ra bilish qobiliyatiga e`tibor berish kerak. Chindan ham A.Mexen yashagan davrda AQSH hali dunyoning qudratli davlatlari qatoriga kirmagan, buning ustiga, dunyodagi yetakchi davlatlar kelajakda muqarrar ravishda “dengiz” davlatlariga aylanishi ham noma`lum edi. Masalan, X.Makkinder 1905 yilda “Tarixning jo`g`rofiy o`qi” maqolasida AQShni “tashqi yarim oy” tarkibiga kiruvchi Angliyaning yarim mustamlakasi hamda strategik maqsadlarining davomchisi deb, uni “quruklikka asoslanadigan davlat”lar qatoriga qo`shgan edi. X.Makkinderning asari paydo bo`lishidan roppa-rosa 10 yil oldin admiral A.Mexen Amerikaning sayyoraviy miqyosdagi taqdirini, ya`ni dunyo taqdiriga bevosita ta`sir qiluvchi asosiy dengiz davlatiga aylanishini bashorat qilgan edi. 1897 yilda nashrdan chiqqan “Amerikaning dengiz qudratidan manfaatdorligi” asarida A.Mexen Amerikaning dunyo davlatiga aylanishi uchun quyidagi faoliyatni amalga oshirishi kerakligini ta`kidlaydi. Dengiz davlati bo`lgan Britaniya bilan muntazam hamkorlik. Germaniyaning dengizchilikni rivojlantirishga oid da`vo va e`tirozlariga to`sqinlik qilish. Yaponiyaning Tinch okeanidagi istilosini diqqat bilan kuzatish va unga qarshi harakat qilish. Yevropaliklar bilan hamkorlikda Osiyo xalqlariga qarshi olib borilayotgan harakatlarni muvofiqlashtirib borish. E`tiborli jihati shundaki, A.Mexen “Dengiz sivilizatsiyalari” uchun asosiy xavf borasida X.Makkinderdan bexabar holda aynan u yasagan xulosalarga kelgan edi. Bu xavfni u birinchi navbatda, Yevroosiyoning mintaqaviy davlatlari – Rossiya va Xitoy hamda Germaniyadan kutish mumkinligini ta`kidlaydi. Uning fikricha, Rossiya bilan, ya`ni G`arbdagi Kichik Osiyodan boshlanib, sharqdagi Yapon meridianigacha cho`zilgan Rus imperiyasi kuchlari bilan jang qilish dengiz kuchlari uchun uzoq muddatli asosiy strategik vazifadir.

A.Mexen 1861-1865 yillarda Shimoliy Amerika fuqarolar urushida amerikalik general MakKlellan qo`llagan “anakonda” tamoyilini sayyoraviy miqyosga olib chiqadi. Bu tamoyil dushman hududini dengiz hamda qirg`oq yo`laklar orqali qamal qilish va natijada raqibni strategik jihatdan bosqichma- bosqich zaiflashtirishdan iborat. A.Mexenga ko`ra, davlatning kuch-qudrati uning “Kuchli dengiz davlati”ga aylana olish salohiyati bilan belgilansa, raqibga qarshi turishning bosh strategik vazifasini belgilovchi omil – uning shunday kuchga aylanishiga yo`l quymaslikdir. A.Mexenning ta`kidlashicha, raqiblar – Evrosiyo davlatlarini “anakonda” aylanasida bo`g`ib tashlash uchun ular nazoratidan qirg`oq hududlarini tortib olish va imkon qadar dengiz hududlariga chiqish yo`llarini berkitib, siquvga olish kerak. Birinchi jahon urushida ushbu strategiya “oq harakat” tomonidan Antantaga madad berish maqsadida (bolsheviklarning Germaniya bilan imzolagan tinchlik bitimiga javob tariqasida) Yevrosiyo tevaragida amalga oshirildi, ikkinchi jahon urushida u yana Markaziy Yevropaga, shuningdek, amalga oshirilgan harbiy- dengiz yurishlari orqali qisman Yaponiya va o`q davlatlarga qarshi qo`llandi. Ushbu geostrategiya XIX asrning oxiridan boshlab geosiyosatchilar tomonidan nazariy jihatdan rivojlantirilganligi ma`lum. Aslini olganda NATO, ASEAN, ANZUS, CENTO kabi bloklarning Sovet Ittifoqiga qarshi qaratilgan strategiyasi admiral A.Mexenning asosiy tezislarini rivojlantirish orqali ishlab chiqilgan edi. Bu hol uni zamonaviy atlantizmning “ma`naviy otasi” deb atashga asos bo`la oladi. O`z faoliyatini Yevroosiyoda strategik muvozanat o`rnatishga bag`ishlagan amerikalik olimlardan yana biri – Nikolas Spaykmen (Nicholas Spykman) hisoblanadi. Kelib chiqishi gollandiyalik bo`lgan N.Spaykmen (1893-1943) admiral A.Mexenning bevosita izdoshidir. N.Spaykmen xalqaro munosabatlar professori, keyinchalik Yyel universiteti qoshidagi Xalqaro munosabatlar instituti direktori bo`lgan. Avvalgi geosiyosatchilardan farqli o`laroq, uni jo`g`rofiya, xalqning zamin bilan aloqasi, relefning milliy xarakterga ta`siri kabi mummolar unchalik qiziqtirmagan. N.Spaykmen nazarida geosiyosat – xalqaro siyosat amaliyotida qo`llanadigan muhim qurol, eng samarali strategiyani ishlab chiqish

imkonini beradigan tahliliy uslub va formulalar tizimdir. Shu ma`noda, u nemis geosiyosat maktabining “adolatli va adolatsiz chegaralar” to`g`risidagi tasavvurlarini metafizik safsata ekanini ta`kidlab, ko`pgina, ayniqsa 1944 yilda Nyu Yorkda nashrdan chiqqan “Tinchlik geografiyasi”(“The Geography of the Peace”) asarida bu yondashuvni keskin tanqid qildi. N.Spaykmen A.Mexen kabi AQShning “dunyo hukmronligi”ga tezroq erishishini ta`minlaydigan samarali geosiyosiy dastur ishlab chiqish tarafdori bo`lgan. Uning keyingi tadqiqotlari ham ana shu maqsadga qaratilgan pragmatizmga yo`g`rilgan. X.Makkinder asarlarini sinchiklab o`rgangan N.Spaykmen asosiy geosiyosiy sxema borasida o`zining boshqalardan farqli bo`lgan dasturini o`rtaga tashladi. N.Spaykmen X.Makkinderning heartlandga haddan ortiq baho berganligini ta`kidladi. Bunday baho nafaqat dunyo xaritasidagi kuchlarning holati, balki dastlabki tarixiy sxemaga ham ta`sir etadi. N.Spaykmen fikricha, “qirg`oq hududlar”ini tashkil etgan “ichki yarimoy”, ya`ni rimland`ning jo`g`rofiy tarixi (xuddi X.Makkinder fikri kabi) “quruqlik ko`chmanchilari” bosimi ostida emas, balki tabiiy ravishda kechgan. Uningcha, heartland barcha madaniy ta`sirlarni qirg`oq hududlardan oladi, uning o`zi mustaqil geosiyosiy vazifa yoki tarixiy rivojlanish salohiyatiga ega bo`lmagan hududdir. Spaykmen Heartland emas, aynan Rimland dunyo hukmronligining kaliti ekanini uqtiradi. U X.Makkinderning biz yuqorida keltirgan xulosasini yangicha talqin etib, “Kimki Rimlandda ustunlik qilsa Yevroosiyoda ustunlik qiladi, kimki Yevroosiyoda ustunlik qilsa dunyo taqdirini o`z qo`liga oladi”, - degan qoidani ilgari suradi. N.Spaykmen bu bilan geosiyosat faniga aytarlik yangilik kiritmadi. X.Makkinder uchun ham “qirg`oq hudud”, “tashqi yarim oy”, yoki Rimland mintaqani nazorat qilish uchun asosiy strategik mo`ljal hisoblangan. Lekin X.Makkinder ushbu hududni mustaqil va farovon geosiyosiy makon emas, balki “dengiz” va “quruqlik” unsurlarining hududiy qarama–qarshiligi sifatida tushungan. Biroq heartlandni nazorat qilish deganda, u hech qachon Rossiya va unga yaqin bo`lgan mintaqaviy hududda hukmroklik qilishni nazarda tutmagan.

Hududning yuzasi Chegaralar tabiati Aholi miqdori Foydali qazilmalarning mavjudligi yoki yo`qligi Iqtisodiy va texnik taraqqiyot Moliyaviy imkoniyatlar Bir millatlilik yoxud aholi tarkibida bitta millatning ustunligi. Ijtimoy integratsiya darajasi Siyosiy barqarorlik Milliy ruhiyat N.Spaykmen “Dunyo siyosatida Amerika strategiyasi: Qo`shma Shtatlar va kuchlar muvozanati” (“America`s Strategy in World Politics: The United States and the Balance of Power”, Nyu York, 1942 ) va “Tinchlik geografiyasi” asarlarida birinchi bo`lib A.Mexen tomonidan taklif qilingan davlatning geosiyosiy qudratini belgilovchi o`nta mezonni ko`rsatib o`tadi. Mazkur mezonlar asosida baholangan davlatning geosiyosiy imkoniyatlari yetarli darajada bo`lmasa, u holda bunday davlat umumbashariy strategik himoyadan foydalanish uchun suverentetining bir qismidan voz kechish evaziga muayyan strategik ittifoqqa a`zo bo`lishi kerak bo`ladi. Rimland tushunchasiga haddan tashqari yuqori baho berish bilan, N.Spaykmen dunyo geosiyosiy xaritasiga “dengiz qudrati” pozitsiyasidan ahamiyatli bo`lgan yana bir muhim qo`shimcha – “oraliq okean” (Midland Ocean) tushunchasini ilmiy muomalaga kiritadi. Uning negizida Yevropa, Yaqin Sharq va Shimoliy Afrikaning qadimgi tarixida O`rta Yer dengizi qanday o`rin tutgan bo`lsa, G`arb sivilizatsiyasining eng yangi tarixida Atlantika okeani xuddi shunday mavqega ega ekani haqida geosiyosiy g`oya yotadi. N.Spaykmen tamaddunning asosiy tarixiy hududi aynan “qirg`oq hudud”lari bilan (Rimland) uzviy bog`liq, deb hisoblagan. Shu tufayli u O`rta Yer dengizi atrofidagi hududlarni keyinchalik mintaqa (quruqlik bosqinchilarini madaniylashuviga olib kelgan) ichkarisiga va ayrim orollarga tarqalagan (dengiz

bosqinchilarini madaniylashuviga olib kelgan) madaniyat namunasi sifatida talqin etgan. Qadimda O`rta Yer dengizi atrofida kechgan jarayonlar bugungi kunda sayyoraviy miqyosda Atlantika okeani doiasida ro`y bermoqda. Okeanning har ikki qirg`og`i G`arb tamaddunining texnologik va iqtisodiy jihatdan eng rivojlangan hududi bo`lib qolmoqda. Bunday talqin etilgan Midlend Ocean, ya`ni “oraliq okean” ajratuvchi emas, balki birlashtiruvchi omil sifatida More Intemum, ya`ni “ichki dengiz”ga aylanadi. Shundan kelib chiqib, N.Spaykmen shartli ravishda “atlantika mintaqasi” deb atash mumkin bo`lgan quruqlikdan iborat geosiyosiy voqelik haqida so`z yuritadi. Ushbu mintaqa markazida joylashgan Atlantika okeani ko`l vazifasini bajaradi. Nazariy tusdagi ushbu “mintaqa” yoki “yangi Atlantida” G`arbiy Yevropa madaniyatining mushtarak, demokratiya va liberal–kapitalizm mafkurasi, siyosiy, etnik hamda texnologik taraqqiyotning uzviy bog`liqligini ifoda etadi. N.Spaykmen ushbu “atlantik mintaqa”da intellektual omil ayniqsa muhim ahamiyat kasb etishini ta`kidlaydi. G`arbiy Yevropa va Shimoliy Amerikaning Sharqiy qirg`og`i (ayniqsa Nyu-York) ushbu yangi “atlantik hamjamiyat”ning o`zak markazini tashkil etadi. Bunda AQShning savdo hamda harbiy-sanoat majmui uning boshqaruv markazi va qudratli mexanizmi vazifasini bajaradi. Yevropa ma`lum ma`noda AQShning intelektual tarkibiy qismiga aylanadi va shu bois AQShning geosiyosiy manfaatlari va strategik yo`nalishi barcha G`arb davlatlari uchun yagona va asosiy yo`l bo`lib qoladi. Shunday ekan, Spaykmen Yevropa davlatlarining siyosiy suvereniteti ham asta-sekin qisqarishi va haqiqiy hokimiyat “atlantika” hududining barcha vakillarini birlashtiruvchi AQSH yetakchiligidagi maxsus tuzilma ixtiyoriga berilishi kerak, deb hisoblaydi. Boshqacha aytganda N.Spaykmen “Shimoliy Atlantika Ittifoqi” (NATO) tuzilishi natijasida ro`y bergan ko`pgina jarayonlar, jumladan, urushdan keyin Yevropa davlatlari suverenitetining kamayishi va AQShning sayyoraviy hukumronlikka intilishini oldindan anglab yetgan edi.

Shu bois Spaykmen ayrim olimlar tomonidan Amerikaning “sovuq urush”dagi g`alabasining me`mori deb tan olinishi bejiz emas. AQShning “dengiz qudrati” sifatida mintaqa va dengiz kuchlari o`rtasidagi kurashda hal qiluvchi g`alabaga erishish uchun Yevrosiyo, jumladan Yevropa, Arab mamlakatlari, Hindiston, Xitoy kabi davlatlarning qirg`oq hududlarini nazorat qilishni nazariy jihatdan asoslash Spaykmen konsepsiyasining mazmun-mohiyatini tashkil etadi. Makender talqinida sayyoraviy ikkilik deb atalgan dengiz va quruqlik o`rtasidagi ziddiyat “abadiy” va “o`zgarmas” bo`lsa, N.Spaykmen fikricha, “dengiz davlatlarining” Rimland ustidan o`rnatadigan mutlaq hukumronligi quruqlik davlatlarini to`la-to`kis nazorat ostida tutib turish imkonini beradigan g`alabaga olib keladi”. Aslida bunday yondashuv A.Mexen ilgari surgan “anakonda” taktikasining mantiqiy yakuniga yetkazilgan va rivojlantirilgan ko`rinishidir. N.Spaykman Markaziy Yevroosiyoning geosiyosiy holati va ushbu mintaqada ro`y berishi mumkin bo`lgan o`zgarishlar xususida ham fikr-mulohozalarini bayon etgan. Chunonchi, u Markaziy Yevrosiyo siyosiy jihatdan kuchayishi va butun qit`ani egallashga intilishi mumkinligi to`g`risidagi X.Makkinder nazariyalaridan voz kechishga hali erta ekanini uqtiradi. Shunday qilib, N.Spaykmen geosiyosat tarixida “atlantizmning otasi” “NATOning g`oyaviy rahnamosi” sifatida nom qoldirgan. Shunday qilib, Yevroosiyoning geosiyosiy taqdiri fransuz geosiyosiy maktabi vakillari tomonidan ilgari surilgan konsepsiyalar G`arbiy Yevropada strategik muvozanatni saqlashga qaratilgan bo`lsa, atlantistlar vakillari tomonidan ilgari surilgan konsepsiyalar butun Yevroosiyoda strategik muvozanat o`rnatishni nazarda tutadi. Amerika geosiyosatida Buyuk Britaniyaning Yevroosiyoni egallash va uning markaziga intilishga qaratilgan strategiyasining davomini ko`rish mumkin. AQSH strategiyasi “sovuq urush” davrida g`oyaviy-mafkuraviy jihatdan asosan sobiq Sovet Ittifoqiga qarshi yo`naltirilgan edi va bu kurashda geosiyosiy maqsadlar oshkora namoyon bo`lmagan. Sovet tizimi parchalangandan keyin Yevroosiyoning

turli mintaqalarida AQSH olib borayotgan harbiy harakatlar, ushbu qit`aning markazi – Markaziy Osiyoga nisbatan turli hiyla va nayranglar vositasida kirib borish va bu hududni imkon boricha uzoqroq o`z ta`sir doirasida saqlab turishga intilishlar mazkur davlatning yuz yildan buyon amalga oshrib kelayotgan geosiyosatining muhim yo`nalishlaridan biri ekanini namoyon etadi. Xulosa qilib aytganda, A.Mexenning “Anakonda” strategiyasi va N.Spaykmen ilgari surgan konsepsiya yer yuzida va asosan Yevroosiyodagi strategik vaziyatni nazorat etishga yo`naltirilgan geosiyosatni anglatadi. 2. Geosiyosiy jarayonlar borasida zamonaviy tadqiqotlar Ma`lumki, o`tgan asrning asosiy geosiyosiy qarama-qarshiligi “sovuq urush”da yaqqol namoyon bo`lgan. Bu davrda uning intihosi, umuman jahon hamjamiyatining kelajagi to`g`risida turli yondashuv va nazariyalar ilgari surildi. Ba`zi olimlar yadroviy halokat dunyo taraqqiyotiga yakun yasashini ta`kidlagan bo`lsa, boshqalari Sharq va G`arb o`trasidagi ziddiyat oxir-oqibatda yagona umumsayyoraviy tartibotga bo`ysunishga olib kelishini uqtiradi. Aynan ana shu yondoshuv mondializm nazariyasining mazmun-mohiyatini ifoda etadi. Ushbu konsepsiya G`arbning “sovuq urush”da erishgan g`alabasidan ancha ilgari paydo bo`lgan edi. Unga ko`ra, to`liq sayyoraviy integratsiyaning ro`y berishi muqarrar bo`lib, davlatlar, xalqlar, millatlar va madaniyatlarning xilma-xilligi bosqichidan yagona dunyo, ya`ni “One World”ga o`tish amalga oshadi. Ushbu g`oyaning ildizlarini O`rta asrlarga va uzoq o`tmishga borib taqaladigan ba`zi utopik nazariyalarda ko`rish mumkin. Bunday ta`limotlarga ko`ra, tarixning muayyan kulminatsion davrida yerdagi barcha xalqlar yagona saltanat ostida birlashadi va qadimdan davom etib kelgan ziddiyatlar, to`qnashuv hamda muammolar barham topadi. Mondialistik g`oyalar ko`proq betaraf pozitsiyada turgan turli kasbdagi yevropaliklar, ingliz liberallariga, shuningdek sho`rolarga xos bo`lgan. XIX asr oxiridan boshlab jahon biznes olamidagi yirik shaxslar tomonidan mondialistik

ruhdagi tashkilotlar tuzilgani ma`lum. Masalan, ser Sesil Rous tomonidan tuzilgan “Davra stoli” guruhi a`zolari “yagona Dunyo hukumatini tuzish va butun dunyoda to`siqsiz savdo tizimini shakllantirishga hissa qo`shishi” shart edi. Ushbu “davra stoli” doirasida yuritilgan bahs-munozaralarda ko`pincha sotsialistik va liberal- kapitalistik g`oyalar qorishib ketar va kommunistlar ushbu tashkilotdagi yirik moliya kapitali vakillari bilan hamkorlik qilar edi. Ularning barchasini umumsayyoraviy birlashuv utopik g`oyasi bir-biri bilan bog`lab turgan. Rus olimi A.Duginning fikricha, Millatlar Ligasi, BMT va YUNESKO kabi nufuzli xalqaro tashkilotlar ham ana shunday mondialistik ruhdagi tashkilotlar sirasiga kiradi. XX asr davomida bunday mondialistik tashkilotlar ortiqcha shov-shuvlardan qochib, yashirin, sirli tusga ega bo`lib, nomini tez-tez o`zgartirib turgan. AQShning butun G`arb olamida, qolaversa, butun Yer yuzida strategik jihatdan eng qudratli davlatga aylangani sari u mondializmning asosiy shtabiga aylandi. Bu “shtab” a`zolari hokimiyatga muqobil maslahatchilar, tahlilchilar va strategik tadqiqotlar markazlaridan iborat tizimni shakllantirdi. Shunday qilib, mondialistik tashkilotlarning uch asosiy markazi vujudga kelgan va faoliyat yuritgan bo`lsa-da, ular rasman G`arb jamoatchiligiga uzoq vaqt ayon bo`lmagan. Rasmiy tashkilot hamda tizimlardan farqli o`laroq, bu guruhlar rejalashtirish va tadqiqotlar sohasida erkin faoliyat yuritishib, BMT va boshqa xalqaro tashkilotlar komissiyalari faoliyatini belgilovchi qat`iy qoidalar va rasmiyatchilikdan xalos edi. Amerikalik yirik bankir Morgan asos solgan “Xalqaro munosabatlar bo`yicha kengash” dastlabki mondialistik tashkilotlardan bo`lgan. Ushbu norasmiy tashkilot AQShning jahon hamjamiyatiga nistabatan olib boradigan strategiyasini ishlab chiqish, “Dunyo hukumati”ni tashkil etish va sayyorani to`lig`icha yagona qolipga solishni maqsad qilib faoliyat yuritgan. Bu tashkilot 1921 yilda “Butun jahon tinchligi uchun Karnegi Jamg`armasi”ning sho`basi sifatida tashkil topgan. Uning a`zolari hisoblangan barcha yuqori mansabdagi siyosatchilarni sayyoramizning kelajagi to`g`risidagi mondialistik qarashlar birlashtirgan. 1954 yilda ikkinchi mondialistik tizim - Bildenberg klubi yoki Bildenberg guruhi tashkil

topadi. U “nafaqat” amerikalik tahlilchi, siyosatchi, moliyachi va ziyolilar, balki ularning yevropalik hamkasblarini ham birlashtiradi. 1973 yilda Bildenberg guruhi faollari tomonidan uchinchi muhim mondialistik tizim “Trilateral” (Trilateral) – “Uch tomonlama komissiya” tashkil etiladi. Ushbu tashkilotning AQShdagi shtab-kvartirasidan (345 East 46th street, New York) tashqari yana ikki qarorgohi Yevropa va Yaponiyada mavjud bo`lgan. “Trilateral” fundamental geosiyosiy nuqtai nazardan bozor iqtisodiyoti hamda texnik rivojlanishda yetakchilik qilayotgan Amerika qit`asi, Yevropa va Yaponiya nazorat qilayotgan Tinch okeani hududidan iborat “uchta eng ulkan hudud”ni AQSH va atlantizm boshchiligida birlashtirishni nazarda tutgan edi. Bildenberg va Trilateral kabi mondialistik guruhlarga “Cheyz Manxetten bank”ning egasi yirik sarmoyador Devid Rokfeller boshchilik qilgan. Bundan tashqari, barcha mondialistik loyihalarni ishlab chiqish va amaliyotga joriy etishda atlantizmning doimiy tahlilchilari, geosiyosatchi va strateglari hisoblangan Zbignev Bjezinskiy, Genri Kissinjer va Jorj Boll kabi mashhur siyosatchilar xizmati beqiyos bo`lgan. Barcha mondialistik loyihalarning asosiy yo`nalishi “demokratik”, “gumanistik”, “progressiv” qadriyatlarni keng targ`ib etish va G`arbning strategik ustuvorligi ostida yagona dunyo tizimiga o`tishni ko`zda tutadi. Ammo, ta`kidlanganidek mondializmga qarshi kayfiyatlardan xalos bo`lish maqsadida siyosatchi, jurnalist, ziyoli, moliyachi hamda tahlilchilardan iborat parallel tuzilmalar ham tashkil etilgan. Mutaxassislarning fikricha, bunday tuzilmalar “Yagona Dunyo hukumati” loyihasini keng ommaga e`lon qilish oldidan o`ziga xos zamin hozirlashi kerak edi. Chunki bunday olamshumul dasturning kutilmaganda e`lon qilinishi kuchli qarshilikni keltirib chiqarishi mumkin edi. Mondialistik tashkilotlar tuzadigan va amalga oshiradigan dasturlar uslubi bilan jihatidan bir-biridan farqlansa-da, nazariy jihatdan bir maqsadga yetaklaydigan vosita bo`lgan. Mondializmda konvergensiya nazariyasi muhim o`rin tutadi. O`tgan asrning 70-yillarida Z.Bjezinskiy boshchiligida “so`l” tahlilchilar tomonidan ishlab

chiqilgan ushbu nazariya “sovuq urush” davrida yaqqol namoyon bo`lgan mafkuraviy va geosiyosiy qarama-qarshilikka yangi madaniy-mafkuraviy tamaddunni vujudga keltirish orqali barham berish mumkinligini asoslaydi. U sof atlantizm va kontinentalizm oralig`idagi, aniqroq aytganda, sotsializm va kapitalizmni uyg`unlashtiradigan tamaddun bo`lishi kerak edi. Bu nazariya asoschilari marksizmdan xalos bo`lish uchun uning sotsial- demokratik yoki revizionistik ruhdagi mo`tadilroq andozasini qabul qilishi lozimligini ta`kidlagan. Buning uchun esa “proletariat diktaturasi”, “sinfiy kurash”, “ishlab chiqarish kuchlarini natsionalizatsiya qilish” va “xususiy mulkni bekor qilish” degan marksistik atamalardan voz kechish zarur edi. Bu o`z navbatida, liberal G`arbda bozor erkinligini bir oz cheklash, iqtisodiyotga davlat aralashuvini qisman bo`lsa-da kiritishni taqozo etardi. Madaniy mushtaraklik esa, ma`rifatparvarlik va insonparvarlik qadriyatlarida ifodalanishi mumkin. Zero, G`arbdagi demokratik tuzumlar ham, sho`rolarning ijtimoiy axloq tizimi ham ana shu umuminsoniy qadriyatlarga asoslangan. “Konvergensiya nazariyasi” asosida paydo bo`lishi mumkin bo`lgan Dunyo hukumatiga SSSR va AQSH tomonidan sayyoramizni birgalikda boshqarish imkoniyati berilishi nazarda tutilgan edi. Bu vaziyatda Yer yuzidagi xalqlar geosiyosiy ziddiyat bosimidan xalos bo`lib, “sovuq urush” tugashi va umumiy tinchlik davri boshlanishi kerak edi. E`tiborli jihati shundaki, mondialistik markazlarning Moskvada ham o`z vakillari bo`lgan. Jumladan, akademik Gvishiani “Trilateral”ning sovetlar davlatidagi sho`basi bo`lgan tizimli tadqiqotlar institutiga rahbarlik qilgan. G`arbdagi va Rossiyadagi ayrim geosiyosatchilar fikricha, sobiq Ittifoq davrida qayta qurish siyosatini amalga oshirgan Mixail Gorbachev va uning maslahatchilari tayangan mafkuraviy asos konvergensiya nazariyasi edi. Mondializmda eng mashhur tadqiqotlardan biri – bu Djons Xopkins Universiteti professori Frensis Fukuyamaning “Tarix intihosi” nazariyasidir. Ko`pchilik olimlar, davlat arboblari, geosiyosatchi mutaxassislar fikricha, G`arb atlantizmining g`alabasi va sobiq sho`ro davlatining qulashi mondialistik

loyihalarning barham topishi yoxud mantiqan o`zgarishiga olib kelishi kerak edi. 1990 yillarning boshida mondializmning yangi ko`rinishi sifatida F.Fukuyamaning “Tarix intihosi” maqolasi asosida ishlab chiqilgan doktrina paydo bo`ldi. Jiddiy shov-shuvlarga sabab bo`lgan ushbu maqolada ilgari surilgan g`oya siyosatchilar va boshqa ko`plab taniqli mutaxassislar tomonidan neomondializmning g`oyaviy bazasi sifatida talqin qilina boshlandi. Xo`sh, ushbu g`oyaning mazmun-mohiyati nimalardan iborat? Mazkur maqolada F.Fukuyama tarixiy jarayonlar rivojining quyidagi andozasini taklif qiladi. Insoniyat “ijtimoiy voqelik noto`g`ri boshqarilgan” va “qoloqlik” hukm surgan zulmatli davrdan kapitalizm, zamonaviy G`arb tamadduni, bozor iqtisodiyoti va liberal-demokratik mafkuraga asoslangan tuzum sari intilib kelgan. Sho`ro davlatining parchalanishi eng so`nggi “irratsionalistik” andozaning qulagani tarix intihosi hamda Yer yuzida yangicha davr boshlanganini anglatadi. Dunyo taraqqiyoti bundan buyon “bozor va demokratiya”ning ratsional qonunlariga asoslanadi. Bozor munosabatlari va demokratiya G`arb madaniyati mahsuli bo`lsa-da, yangi tuzum barcha mintaqalarni qamrab olgan holda mamlakatlarni iqtisodiy rivojlangan markazlar atrofida birlashtiradi. F.Fukuyamaning nazariyasiga yaqin fikrlar yevropalik olimlar asarlarida ham uchratish mumkin. Chunonchi, uzoq vaqt davomida Fransiya prezidenti Fransua Mitteranning maslahatchisi hamda bir oz vaqt Yevropa Tiklanish va taraqqiyot banki direktori lavozimida ishlagan J.Attali “Gorizont chizig`i” kitobida shunga o`xshash nazariyani ilgari surgan. J.Attalining fikricha, hozirgi vaqtda taraqqiyotning uchinchi davri - qadriyatlarning universal ekvivalenti bo`lgan “pul davri” boshlangan. Uning nazarida, jahonda yagona liberal-demokratik mafkura, bozor tizimi va informatsion texnologiyalarning rivojlanishi tufayli dunyoda yangi manzara vujudga keladi, butun tarixiy taraqqiyot davomida hukmronlik qilgan geosiyosiy voqeliklar ahamiyati susayadi. Bu hol G`arb va Sharq o`rtasidagi ziddiyatni ifoda etgan geosiyosiy dualizmning bartaraf etilishiga sabab bo`ladi.

Shu bilan birga, yaxlit umumdunyoviy tizim “geoiqtisodiyot” tamoyillariga asoslangan yangi geosiyosiy voqelikka aylanadi. Ta`kidlash joizki, “Geoiqtisodiyot” mondialistik geosiyosatning o`ziga xos ko`rinishi bo`lib, u geosiyosiy yondashuvning mazmun-mohiyatini ifoda etuvchi jo`g`rofiy, madaniy, mafkuraviy, etnik, diniy va boshqa xususiyatlarni emas, asosan iqtisodiy omilning hududga munosabatini ustuvor omil sifatida tan oladi. “Geoiqtisodiyot” uchun alohida shaxsning yashash tarzi, takomili, madaniy qadriyatlari va an`analarini e`tiborga olmaydi. U voqelikni yirik ishlab chiqarish, axborot markazlari, foydali qazilmalar va jahon birjalari markazlari bilan bog`liq holda talqin etadi. J.Attalining geoiqtisodiy yondashuvi “yagona dunyo”da quyidagi yangi iqtisodiy markazlar bo`lishi mumkinligini asoslaydi: Janubiy va Shimoliy Amerikani birlashtirgan yagona moliyaviy-sanoat hududi; Iqtisodiy integratsiyalashuv natijasida paydo bo`lgan Yevropa hududi; Yaponiya, Tayvan, Singapur kabi bir qancha raqobatchi markazlarni o`z ichiga olgan “yangicha taraqqiyot” zonasi - Tinch okeani mintaqasi hududi. J.Attali bu uch mondialistik hudud bir-biri bilan iqtisodiy va mafkuraviy jihatdan uzviy bog`liq bo`lgani bois, ular o`rtasida jiddiy farq yoki qarama- qarshilik vujudga kelmaydi, deb ta`kidlaydi. Bu hududlar jo`g`rofiy joylashuv jihatidangina farqlanib, atrofidagi rivojlanmagan mintaqalarni uzviy bir tizimga tarzida birlashtiradi. Shu tariqa Yer yuzida mavjud bo`lgan geosiyosiy qarama- qarshilik barham topadi. G`arbga qarshi tura oladigan qutbning mavjud emasligi Yevroosiyoda yangicha yondashuvlarni joriy etish jarayonini tezlashtiradi. J.Attalining ta`kidlashicha, bu geoiqtisodiyot davrining boshlanishidan dalolat beradi. Xulosa qilib aytganda, geosiyosat tarixida o`ziga xos o`rin tutgan bunday tadqiqotlar muhim ilmiy - nazariy ahamiyat kasb etadi. Zero, ushbu izlanishlar xalqaro munosabatlar amaliyotini atroflicha o`rganish hamda nazariy umumlashtirish negizida yangi ilmiy yechimlar va xulosalar qilishga xizmat qilgan. Shu ma`noda, keyingi yillarda Markaziy Osiyoda jadal kechayotgan

geosiyosiy jarayonlarni tadqiq etayotgan olimlar uchun bunday tadqiqotlarning o`rni va ahamiyati beqiyosdir. 3. Yevroosiyochilik va neoyevroosiyochilik Yevroosiyoning geosiyosiy taqdiri rus geosiyosatchilari tomonidan chuqur tahlil etilgan. Yevroosiyoda strategik muvozanat o`rnatish mavzusi ko`plab olimlar, ayniqsa rus geosiyosatchilari tomonidan teran tahlil etilgan. Zero, geosiyosiy ta`limotlar va ularga tayangan holda olib borilgan tashqi siyosat, shuningdek, harbiy harakatlar hamda bosqinchilik yurishlar yo`nalishi bevosita Yevroosiyoning markaziga qaratilgan. Bu hol MDH hududida yashayotgan olimlar, mutaxassislar, siyosatchilar va davlat arboblari uchun nafaqat ilmiy tadqiqot masalasi, balki Rossiya va uning atrofidagi davlatlarni tashvishga solayotgan jiddiy muammodir. Yevroosiyoning geostrategik mavqei va istiqboli rus geosiyosatchi olimi, Lev Nikolayevich Gumilevning qarashlarida ilmiy jihatdan asoslangan. Asli tarixchi bo`lgan L.Gumilev rus geosiyosatchisi P.Savitskiyning eng iste`dodli shogirdlaridan bo`lgan. U asarlarida tom ma`nodagi geosiyosiy mavzularni tadqiq qilgan bo`lmasa-da, uning etnogenez va etnik sikllar nazariyasi “organitsistik” yondashuvga yaqin bo`lib, qisman “geografik determinizm” yo`nalishini davom ettiradi. Zero, ushbu tushunchalar F.Ratsel, R.Chellen, K.Xausxofer taniqli olimlar geosiyosiy qarashlari negizini tashkil qiladi. L.Gumilevning qadimgi davr Yevroosiyo etno-xaritasi, cho`llar, ko`chmanchi xalqlar va ularga tegishli bo`lgan tamaddunlarga oid tadqiqotlari ayniqsa diqqatga sazovordir. Uning asarlarida siyosiy tarixning butunlay yangi qiyofasi namoyon bo`ladi. Bunda Yevroosiyoning Sharqiy qismi sivilizatsiya tevaragida (ya`ni g`arbiy sivilizatsiya nazarda tutilmoqda) joylashgan varvarlarga tegishli yer emas, balki etnogenez, madaniyat, siyosiy tarix, davlatchilik va texnik taraqqiyotning o`ziga xos markazi sifatida ifodalanadi. G`arb va uning tarixi nisbiylashtiriladi. Yevroosiyo madaniyati va bu qit`ada yashayotgan etnoslarning

bir-biri bilan uzviy bog`liqligi, o`ziga xos qadriyatlar majmui, diniy muammolari hamda tarixiy qonuniyatlari umuman o`rganilmagan dunyo sifatida maydonga chiqadi. L.Gumilev Yevroosiyoda mavjud bo`lgan elatlar to`g`risidagi g`oyani mantiqiy nihoyasiga yetkazadi va etnik ruslar faqat sharqiy slavyanlarga tegishli bo`g`inlardan biri bo`lmay, balki turkiy qabilalar va slavyanlarning qo`shilishidan hosil bo`lgan alohida etnos degan fikrni ilgari suradi. Fikrimizcha, bu g`oya turkiy urug`lar istiqomat qiladigan hududlar ustidan ruslarning nazorat o`rnatishi asosli ekaniga bilvosita ishora bo`lishi mumkin. Olimning nazarida, buyuk rus tamadduni “Cho`l va O`rmon” o`rtasida o`rnatilgan tarixiy hamkorlik natijasida turkiy- slavyan etnogenezi asosida yuzaga kelgan. Aynan “Cho`l va O`rmon”ning geosiyosiy uyg`unligi Rossiyaning tarixiy mohiyatini ochib beradi hamda uning tamadduni, madaniyati, mafkurasi va siyosiy istiqbolini belgilab beradi. L.Gumilyov O.Shpengler va A.Toynbi singari tamaddunlar, madaniyatlar hamda etnoslarning tarixiy sikllarini ajratib ko`rsatgan. Uning talqiniga ko`ra, millatlar, davlatlar va diniy jamoalarning etno-madaniy tuzilmalari barcha jabhalarda go`yo tirik jismga o`xshaydi. Ular tug`ilish, yoshlik, ulg`ayish va qarilik davrlarini bosib o`tadi, keyin esa yo`q bo`lib ketadi. L.Gumilevning yondashuvida barcha kontinental geosiyosiy maktablarga xos “organitsistik falsafa” ta`siri yaqqol sezilib turibdi. Bu o`rinda L.Gumilevning etnogenez sabablari, ya`ni xalq va davlatning paydo bo`lishiga oid qarashlari diqqatíè tortadi. Ushbu jarayonni tahlil qilish uchun u “passionarlik” yoki “passionar turtki” degan atamani qo`llaydi. Bu tushuncha biologik va ma`naviy quvvatning tushuntirib bo`lmaydigan tarzda o`zaro uyg`unlashgan holda shiddat bilan sachrashini ifoda etadi. Olimning fikricha, “eski” (qari) xalqlar hamda madaniyatlar turg`un holatdan to`satdan harakatga kelib, hududiy, ma`naviy va texnikaviy bosqinchilikning dinamik to`lqinida turli etnik va diniy guruhlarni qamrab oladi. Bu jarayonda turli tuman elatlar qoldiqlari birlashib, yangi, faol va nisbatan barqaror shaklga o`tadi. Shu tariqa etnogenezning shakllanish jarayoni va to`laqonli passionarlik sharoitida alohida superelatni

vujudga keltiradi. “Passeizm” - “faollik”, ya`ni an`analardan uzilgan holda faqat bugungi kun bilan yashash va kelajakka beparvolik bilan almashinadi. Ana shu bosqichda “passionar sinish” yuz beradi va etnogenez inqirozga yuz tuta boshlaydi. Keyinchalik “futuristik bosqich” boshlanib, unda zaif “xayolparastlar” va “diniy eskapist”lar turi ustuvor bo`lib, u tevarakdagi borliqqa ishonchini yo`qotadi va “narigi dunyo”ga (o`zga olam) o`tishga harakat qiladi. L.Gumilev nazarida bu hol uzil-kesil inqiroz belgisi hisoblanadi. Elatning tushkunlikka yuz tutishi, superelatlarning parchalanib ketishi, imperiyalarning qulashi kuzatiladi. Bunday holat yangi “passionar turtki” paydo bo`lishigacha davom etadi. Bu turtki oqibatida yangi sof elat paydo bo`lib, eski tuzilmalar qoldiqlarini yemiradigan yangi etnogenez vujudga kelishiga zamin hozirlanadi. Ushbu bosqichda ba`zi etnoslar dastlabki holatida saqlanib qolsa, boshqalari yangi etno-genetik rivojlanish jarayonida yo`q bo`lib ketadi. L.Gumilyov yoqlab chiqqan Yevroosiyo ta`limotian quyidagi geosiyosiy xulosalar kelib chiqadi. Yevroosiyo elatlar va madaniyatlarning shakllanishi uchun boy, serhosil, ularning to`liq rivojlanishini ta`min etadigan qulay zamindir. Demak, jahon tarixini atlantistik tarixshunoslikka xos tarzda “G`arb va barcha qolganlar” tarzidagi bir qutbli ko`rinishda emas, balki ko`p qutbli ko`rinishda o`rganish lozim. Bunda Shimoliy va Sharqiy Yevroosiyo alohida ahamiyat kasb etadi. Chunki u umumsayyoraviy tamadduniy taraqqiyot jarayonining muhim manbai sifatida G`arbga muqobil hisoblanadi. L.Gumilev asarlarida X.Makkinderning “Tarixning jo`g`rofiy o`qi” tezisiga teran tushuncha beriladi va muayyan tarixiy va etnik mazmun bilan boyitadi. Velikorosslar davlatchiligi asosida yotgan “cho`ë âà o`rmon” geosiyosiy sintezi Osiyo va Sharqiy Yevropa ustidan madaniy strategik nazorat uchun asosiy voqelik hisoblanadi. Bunday nazorat Sharq va G`arb o`rtasida muvozanatni saqlab qolishga xizmat qiladi. Etnogenezning eng yuqori bosqichiga ko`tarilgan G`arb tamadduni “ximerik” etnoslarning konglomeratiga aylanadi. Demak, og`irlik markazi yanada yoshroq xalqlarga ko`chadi.

Yaqin kelajakda År sayyorasining siyosiy va madaniy xaritasini keskin o`zgartirib yuboradigan oldindan bashorat qilib bo`lmaydigan “passionar turtki” yuz berishi mumkin. L.Gumilevning geosiyosiy qarashlari o`ziga xos qit`achilik g`oyasiga asoslanganligi ma`lum bo`ladi. Bu o`rinda yangi rus yevroosiyochilari yaratgan nazariyalarni tahlil etèshga zarurat tug`iladi. Avvalo ta`kidlash joizki, L.Gumilev o`zi yaratgan dunyo manzarasi asosida geosiyosiy xulosalar chiqargan. Bunday xulosalar marksistik senzura zaiflashgan (keyinchalik esa bekor bo`lgan) davrda uning izdoshlari tomonidan amalga oshirilgan. Bunday yondashuv umumiy ravishda “yangi yevroosiyoliklar” deb atalgan va bir necha yo`nalishlarga ega bo`lgan. Ularning barchasi L.Gumilevning fikrlariga asoslanmagan bo`lsa-da, ushbu geosiyosiy mafkuraga uning ta`siri beqiyosdir. Bir qancha yo`nalishlarga ega bo`lgan “yangi yevroosiyochilar” konsepsiyasi tugal va izchil mafkura darajasiga ko`tarilib, u 1990-1994 yillardagi islohotlarga qarshi turgan milliy muxolifatchilar siyosiy guruhlari tomonidan yaratilgan edi. Ular “Zavtra” gazetasi va “Elementlar” jurnali atrofiga birlashgan ziyolilardan iborat edi. Bu neoyevroosiyochilik P.Savitskiy, G.Vernadskiy, knyaz N.Trubetskoy hamda rus milliy-sho`rochilik mafkurachisi N.Ustryalov g`oyalariga asoslangan. Ijtimoiy-siyosiy darajada bu yo`nalish Yevroosiyo sotsializmiga yaqin bo`lib, liberal iqtisodiyotni atlantizm lagerining belgisi deb hisoblaydi. Davrlar almashuvi natijasida Rossiya tarixining sovet davriga sayyoraviy bosqinchilik va aksilg`arbchilik ruhidagi Yevroosiyochilkka esa an`anaviy rus milliy intilishining modernistik shakli sifatida qaraladi. Neoyevroosiyochilikning “kommunistik” yo`nalishlari shu asosda paydo bo`lgan. Ular L.Gumilevning merosini e`tirof etgan holda passionarlik nazariyasini italyan jamiyatshunosi V.Paretoning “Elitalar sirkulyatsiyasi” to`g`risidagi g`oyaviy ta`limoti bilan bog`laydi. L.Gumilevning dinshunoslikka oid qarashlari

esa yevropalik an`anachilar (Genon, Evopa kabilar) maktabi vakillari tomonidan ilgari surilgan g`oyalar bilan umumlashtiriladi. An`anachilarning “Zamonaviy dunyo inqirozi”, “G`arbning yemirilishi” g`oyalari neoyevroosiyochilikning muhim komponentidir. Bu g`oyalar rus olimlari tomonidan rivojlantirilgan va boyitilgan. Bundan tashqari, uning Yevropa kontinental loyihalari bilan (K.Xausxofer, K.Shmitt, Nikish, “Yangi unglar”) qiyosiy o`rganilishi tufayli Yevroosiyo doktrinasining ta`sir doirasi kengayib, kattagina botiniy imkoniyatlarga ega ta`limot sifatida tarqaladi. Bunday yondashuv XX asrning birinchi choragida xorijda yaratilgan tarixiy yevroosiyolikka butunlay begonadir, chunki ularning asarlari AQSH hali mustaqil geosiyosiy ahamiyatga ega bo`lmagan, Yevropa bilan G`arb o`rtasidagi muayyan farq mavjudligi to`g`risidagi tezis ilgari surilmagan bir paytda yozilgan edi. Neoyevroosiyochilikning yana bir xususiyati – bu islom davlatlarini (ayniqsa, Eronni) muhim strategik ittifoqchi sifatida tanlashda namoyon bo`ladi. Bunday ruhdagi rus-islom ittifoqi g`oyasi Yevroosiyo qit`asining Janubiy-G`arbiy qirg`og`idagi g`ayrilatlantistik strategiyasi asosida shakllantirilgan. Ushbu alyans nazariy jihatdan rus va islom tamaddunlarining an`anaviy xarakteriga asoslanadi. Bu ularni an`anaga zid, pragmatik G`arbga qarshi kurashda birlashtiradi. Bu yo`nalishda yaratilgan barcha geosiyosiy loyihalar mafkuraviy, strategik va siyosiy jihatdan tugal, izchil va tarixiy nuqtai-nazardan asoslangandir. Binobarin, ular g`oyaviy-mafkuraviy jihatdan G`arbiy geosiyosiy loyihalaning (atlantistik va mondialistik) turli ko`rinishlariga qarshi yo`naltirilgan. Mondializm va atlantizm ta`limotlari G`arb geosiyosiy mafkurasining ikki muhim yo`nalishini aks ettiradi. Neoyevroosiyochilikning boshqa yo`nalishlari yuqorida bayon etilgan g`oyalarni o`zgaruvchan siyosiy voqelikka moslashtirishga intilishlarda ko`rinadi. Masalan, sobiq Sovet respublikalari iqtisodiy aloqalarini tiklashga qaratilgan “Yevroosiyo” g`oyasi rus geosiyosatchilari P.Savitskiy va N.Trubetskoy qarashlari asosida Qozog`iston Prezidenti N.Nazarboyev taklif etgan loyiha, V.Jirinovskiyning bosqinchilik tezislarini asoslashga xizmat qiladigan “buyuk davlatchilik loyihasi”, B.Yelsin hukumatining ba`zi arboblari

tomonidan ilgari surilgan ruslar va kam sonli milllatlar yaxlitligini saqlashga qaratilgan “Yevroosiyo jamoasi” haqidagi ritorik chaqiriqlar loyihasi va nihoyat, P.Savitskiy, N.Trubetskoy, Suvchinskiy, Karsavinlar merosini to`liq o`zlashtirishga doir intilishlar shular jumlasidandir. Neoyevroosiyochilikning istiqboli, uning intellektual merosi va kontinental geosiyosatning umumiy tamoyillarining ahamiyati sodir bo`layotgan tarixiy voqealarning geosiyosiy mantig`ini tushuntirib berish bilan bir qatorda, G`arb loyihalariga qarshi tura oladigan uyg`un futurologik loyihaning yaratilishi bilan belgilanadi. Konseptual darajada G`arbning “Sovuq urush”dagi g`alabasi ikki qutbli dunyoning barham topishi va bir qutbli dunyoning shakllanganidan darak beradi. Bunda atlantistlarning (Xantington) fikricha, bir qutblilik nisbiy bo`lib, G`arb (The West) “qolganlar” (The Rest) bilan tobora keskinlashib borayotgan tamaddunlararo nizolarni bartaraf etishga intilsa, mondialistlarning (Fukuyama, Attali) nazarida, G`arb umumsayyoraviy ustunlika ega bo`lishi kerak. G`arb strateglarining ta`kidlashicha, hozirgi bosqichda G`arbning asosiy geosiyosiy vazifasi – bu atlantizm kuchlari bilan tenglasha oladigan qit`a miqyosida qudratga ega bo`lgan geosiyosiy blokining shakllanishiga yo`l bermaslikdir. Bu AQSH harbiy-siyosiy doktrinasining asosiy tamoyili bo`lib, Pol Volfovitsning ma`ruzasida ifodalangan. Boshqacha aytganda, G`arb ko`p qutblilikka qaytishni xohlamaydi. Zero, bu uning uchun halokatli bo`lar edi. Neoyevroosiyochilik esa “tarixning geografik o`qi” manfaatlaridan kelib chiqib, G`arb to`g`risida qarama-qarshi fikrni e`tirof etadi. Unga ko`ra, mavjud vaziyatdan chiqishning yagona yo`li – yangi bipolyarizmdir. Chunki aynan shu yo`nalishda Yevroosiyo haqiqiy geosiyosiy mustaqillika erishishi mumkin. Faqat yangi bipolyarlik keyinchalik ko`p qutblilikka yo`l ochib, talassokratik liberal- demokratik tizim qurshovidan chiqishi, paydo bo`lgan ko`p qutbli dunyoda har bir xalq va har bir geosiyosiy blok o`z qadriyatlari tizimini tanlay olish va rivojlantirish imkoniyatiga ega bo`lar edi.

Shunisi muhimki, Yevroosiyo qit`aviy bloki Varshava shartnomasini qayta tiklash tufayli yuzaga kelmaydi. Qit`adagi ilgarigi geosiyosiy tuzilmaning parchalanishi qonuniy jarayon bo`lib, buning sabablarini tizimning o`zidan izlash kerak. Yangi kontinental alyans Yevropadan Atlantikagacha va Yevroosiyo janubiy qirg`oqlaridagi Hindiston, Eron, Hindixitoy hududlarini egallashi yoki bu hududlardagi davlatlarning beterafligini ta`minlashi, ya`ni ularni atlantizm nazorati ostidan chiqarishi lozim edi. Boshqacha aytganda, yangi Yevroosiyodagi bipolyarizm butunlay boshqa mafkuraviy omillarga asoslanishi va o`zgacha uslublarga tayanishi zarurdir. Bu yangi bipolyarizm nazariyasi neoyevroosiyochilik loyihalarida yetarlicha rivojlangan bo`lib, Yevropa va Uchinchi dunyo barcha nonkonformistik geosiyosiy nazariyalarning ilmiy-nazariy asosidir. Xuddi heartland obektiv talassokratiyaga planetar muqobil platsdarmining yagona nuqtasi bo`lganidek, neoyevroosiyochilik ham planetar strategiyalarni yaxlit qatorini yaratish uchun yagona nazariy platforma bo`la oladi. Ushbu planetar strategiyalar atlantizmning jahondagi ustunligini va uning sivilizatsion qadriyatlar tizimi – bozor, liberal-demokratiya, dunyoviy madaniyat, individalizimdagi me`yordan chiqishlarni inkor etadi. Shu o`rinda rus geosiyosatchisi K.E.Sorokinning Yevroosiyoning geosiyosiy strategik istiqboli xususidagi qarashlarini tahlil etish muhim ahamiyatga egadir. Sorokin Konstantin Eduardovich - rus geosiyosatchisi va tarixchisi, 1959 yilda Moskva shahrida tug`ilgan. 1981 yilda MGIMOning jurnalistika fakultetini tugatgan. AQSH va Kanada institutida aspiranturasida o`qib nomzodlik dissertatsiyasini himoya qilgan. 1993-1994 yillarda K.E.Sorokin Stenford universitetining Xavfsizlik muammolarini o`rganish markazida (AQSH, Kaliforniya) ishlagan. Ushbu markazdagi faoliyati natijasida uning “Tez o`zgaruvchan dunyoda Rossiyaning yashab qolishi” nomli asari yozilgan. Hozirgi vaqtda K.E.Sorokin RFA Yevropa Institutining geosiyosiy tadqiqotlar Markazi direktori lavozimida ishlab kelmoqda. Uning qator maqolalari

Rossiya ilmiy matbuotida, Angliya, Germaniya, AQSH va boshqa mamlakatlar jurnallarida chop etilgan. Rossiyada uning “Zamonaviy geosiyosat va Rossiyaning geostrategiyasi” va “Milliy manfaat” nomli ikki kitobi nashr etilgan. Birinchi kitobda u nafaqat geosiyosat fanining rivojlanish tarixi to`g`risida, “dunyoning geosiyosiy manzarasi” tushunchasi haqida ham o`z fikr-mulohazalarini bayon etadi. Sorokin shakllanayotgan yangi geosiyosiy davrni tavsiflash va dunyoning geosiyosiy modeliga tayangan holda Rossiyaning o`rni, uning milliy geostrategiyasi hamda uni amalga oshirish yo`nalishlarini aniqlashga harakat qiladi. K.E.Sorokin zamonaviy geosiyosatning to`rt ustuvor yo`nalishiga e`tibor qaratadi. Birinchidan, turli manfaatlar to`qnashuvi jarayonida iqtisodiy nizolarning keskinlashuvi natijasida iqtisodiy omil ahamiyatining ortib borishi haqida so`z yuritadi. Ikkinchidan, harbiy-texnikaviy, informatsion, ilmiy, ijtimoiy-siyosiy bilimlar holati, aholining madaniy-ta`lim salohiyati, mamlakat siyosiy tizimining samaradorligi, jahon dinlarining ta`siri kabi omillar ham alohida e`tiborga olinishi zarurligini uqtiradi. Uchinchidan, geosiyosatni davr talabiga moslashtirish uchun o`z ahamiyatini yo`qotgan omillarni aniqlab olish. K.E.Sorokinning fikriga ko`ra, geosiyosatni zamonaviylashtirishda ba`zi atama va tushunchalarga aniqlik kiritish va yangilash, birinchi galda, milliy manfaatlar” va “davlat manfaatlari” kabi asosiy kategoriyalarning mohiyatini oydinlashtirish lozim. U milliy “manfaatlar yagonaligi” konsepsiyasining eskirganini quyidagi sabablar bilan izohlaydi: har bir millat ichida manfaatlar birligi mavjud emasligi, ular “yuqori”lar va “quyi”lar manfaatlariga bo`linishi. Shu bilan birga, millat ichida mintaqaviy (hududiy) manfaatlar ham mavjud bo`lishi; Etnik hamda millatlararo nizolar asrida millatlar manfaatlarini e`tiborga olish mumkin emasligi; Millatning bir qismi mamlakat tashqarisida istiqomat qilishi.

Ana shu omillarni inobatga olib K.E.Sorokin “milliy manfaatlar” kategoriyasini “davlat manfaatlari” tushunchasi bilan almashtirishni taklif etadi. Olimning fikricha, geosiyosatning aniqlik kiritilishi lozim bo`lgan yana bir nuqtasi - bu davlatlarning kuch-qudratida ekanligini ta`kidlash bilan bog`liq. Bu o`rinda u mamlakat hududi, landshafti, iqlimi, joylashuvi va chegaralari, dengizga chiqish yo`llarining mavjudligi, tabiiy-qazilma boyliklarga egaligi, transport va elektron-kommunikatsiya aloqalar tizimining taraqqiyoti, harbiy-texnikaviy salohiyati, qishloq xo`jaligi va aholisining soni hamda sifati, milliy tuzilishi va ta`lim darajasi, armiyaning qurollanish holati, harbiy tayyorgarligi, diniy holati, siyosiy tizim samaradorligi, elitaning sifati kabi omillarni o`z ichiga olgan yangi tizimni ishlab chiqadi. To`rtinchidan, Sorokin geosiyosatning eng muhim kategoriyalaridan biri - “ekspansiya” (“tajovuz”) ekaniga e`tibor qaratadi hamda unga muayyan aniqlik kiritish lozimligini ta`kidlaydi. Chunki mumtoz geosiyosatda, hamkorlik va barqarorlikdan ko`ra nizoli holatlar (ayniqsa harbiy nizolar) ko`proq bo`lgani shubhasizdir. Bugungi kunda ham iqtisodiy, informatsion, madaniy xurujlar tobora avj olayotganligini ta`kidlashga to`liq asos bor. K.E.Sorokinning fikricha, geosiyosatning “kuchlar muvozanati” konsepsiyasini ham yangicha talqin etishga zarurat bor. Bugungi kun nuqtai nazaridan nafaqat muvozanat, balki uni o`rnatadigan omillarning faolligiga bog`liq bo`lgan dinamik nisbat sifatida talqin etilishi zarur. Biror bir omilning holatidagi har qanday o`zgarish butun geosiyosiy manzaraga o`zgartirish kiritishi mumkin. Qayd etilganidek, Sorokin qo`llagan uslub hozirgi davrning xususiyatlari, dunyodagi kuchlar nisbati va joylashuvini aniqlash hamda shu asosda Rossiyaning geosiyosiy maqomi va geostrategik imkoniyatlarini tahlil etib, tegishli xulosalar chiqishdan iborat. U shakllanayotgan davrni zamonaviy geosiyosat nuqtai nazaridan ikki qutblikdan (bipolyarlik) politsentrizmga o`tish davri, deb ta`riflamoqda. O`tish jarayonining xususiyatlari Varshava shartnomasi va SSSRning parchalanishi bilangina emas, XX asrning elliginchi yillarida dastlab Yevropa Iqtisodiy Tuzilmasining (YEIT) bosqichma-bosqich Yevropa Ittifoqiga

(YEI) aylangani bilan bog`liq. Bu hol Yevropa Ko`mir va po`lat birlashmasi tuzilgan paytdan boshlangan jarayonni tezlashtirdi, xolos. Shuningdek, Yaponiyaning mislsiz iqtisodiy rivojlanishini, OPEKning (Neft eksport qiluvchi mamlakatlar Tashkiloti) tashkil etilishi hamda mintaqaviy integratsiyani ham nazarda tutish kerak. Bu o`rinda o`zaro bog`liq ikki jarayonni ajratib ko`rsatmoq zarur: yetakchi davlatlarning (SSSR va AQSH) muntazam kechgan harbiy, siyosiy va mafkuraviy qarama-qarshilikdan holsizlanib borishi; ularning ittifoqchilari va raqiblarining iqtisodiy va harbiy salohiyatining kuchayib borishi. Shunday qilib, zamonaviy dunyoning eng muhim xususiyati – uning ko`p qutbliligi va ko`pqatlamliligida namoyon bo`ladi. Ikkinchidan, hozirgi davrda sayyoramizda yuz berayotgan nizo va mojaroviy holatlarga barham berilmagan. Agar umumbashariy mojaroning tahlikasi pasaygan bo`lsa, geosiyosatning omillari sonining ko`payganini hisobga olib, pastki darajadagi mojarolar haqida hali bunday deb bo`lmaydi. Uchinchidan, xalqaro munosabatlar sohasida kutilmagan burilishlar umumiy geosiyosiy jarayonlarning tezlashuviga olib keladi. To`rtinchidan, nafaqat ikki qutb, balki turli kuch va markazlar o`rtasida yaqinlashish va uzoqlashish asnosida turlicha (jumladan ko`p yo`nalishli) siyosiy uyushma va birlashmalar tuzish imkoniyati paydo bo`lmoqda. Bu esa “xartlend” dunyoning qolgan qismiga qarshiligi to`g`risidagi ilgarigi tasavvurlarning cheklanganidan dalolat beradi. K.Sorokin bunday sharoitda Rossiyaning geosiyosiy maqomini “transmintaqaviy davlat”, deb belgilaydi. Chunki u dunyoning ikki qit`asida joylashgan bo`lib, bir nechta geosiyosiy mintaqalarga chiqish imkoniyatiga ega bo`lgan davlatdir. Hatto Rossiya an`anaviy geosiyosiy qadriyatlar (hudud, resurslar) zamonaviy qurol-yarog` va ishlab chiqarish sohasidagi yutuqlarga tayangan holda avvalgi kuch-qudrati global maqomini tiklsh imkoniyati mavjud. Rossiyaning milliy strategiyasi haqida gapirganda, K.E.Sorokin uchta ehtimoliy variantni taklif etadi: ekspansionistik, yon berish va pozitsion

strategiyalar. Olim fikricha, pozitsion milliy strategiya hozirgi Rossiyaning mamlakat geosiyosiy xususiyatlarini saqlab qolishga xizmat qiladi. Rossiya milliy strategiyasining bosh maqsadi – avvalo milliy manfaatlarini ta`minlash va barcha buyuk davlatlardan muvozanatni teng uzoqlikda saqlashga qaratilagan. K.Sorokinning nazarida, bunday strategiya jahon siyosatiga ta`sir etishning barcha mavjud vositalaridan samarali foydalanish; alohida geosiyosiy qutblarning kuchayib ketishiga yo`l qo`ymaslik; yetakchi davlatlar va ular boshqarayotgan koalitsiyalar o`rtasidagi ziddiyatlariga aralashishni nazarda tutadi. K.Sorokin yaqin, o`rta (Varshava shartnomasining sobiq mamlakatlari va Markaziy va Sharqiy Yevropaning boshqa davlatlari) va uzoq xorijdagi tashqi siyosiy faolioyatni Rossiya geosiyosatining bosh yo`nalishi bo`lishi zarur, deb hisoblaydi. Yevroosiyoning geosiyosiy istiqboli xususida ukrain olimlaridan V.A.Dergachevning fikrlarini tahlil etish maqsadga muvofiqdir. Vladimir Aleksandrovich Dergachev – zamonaviy ukrain geosiyosatchisi va geostrateg olimi. Moskva Davlat universitetida oliy ma`lumot olgach, shu dargohda nomzodlik (Ittifoq va Xitoy Hamkorligi mavzusida) hamda doktorlik (Dunyo okeani qirg`oq zonalari) ishlarini himoya qilgan. Hozirgi vaqtda Kiyevda istiqomat qiladi va Geostrategiya texnologiyalari Institutiga rahbarlik qiladi. Ushbu institut geosiyosat, etno-siyosat va geoiqtisodiyot sohalariga oid tahliliy hisobotlar tayyorlaydi, shu bilan birga, tadbirkorlar va siyosatchilarga maslahat berish, ijtimoiy-iqtisodiy va investitsion dasturlar tayyorlash, hududlar rivojining bashorati va ssenariysini tuzish, dolzarb muammolar haqida joylarda ma`ruzalar tashkil etish va turli loyihalar buyicha ilmiy izlannishlar olib boradi. V.A.Dergachev 500 dan ortiq ilmiy publitsistik ishlar muallifi. U o`z tadqiqotlarida iqtisodiy, ijtimoiy-madaniy va tabiiy aloqa zonalari haqida konsepsiyani yoqlab chiqqan. Ayni vaktda uning rahbarligi chegaralar bog`liqligi nazariyasi ishlab chiqilmoqda. V.A.Dergachevning 2000 yilda chop etilgan “Geosiyosat” asarida Xitoyning tarixi va bugungi geosiyosiy holati tahlil etilgan. Unda Xitoy geosiyosati va

geostrategiyasining o`ziga xos jihati – qit`aviy Xitoy, Gonkong, Makao va Tayvanni birlashtirgan “bir davlat – ikki tuzum” tamoyilining mohiyati, Rossiya bilan munosabatlari rivoji va boshqa masalalar ko`rib chiqilgan. Muallifning ta`kidlashicha, Xitoyda o`rta asrlardayoq ma`muriy-hududiy boshqarishda asos bo`ladigan “markaz” (ichki), “oraliq” (periferiya) va “tashqi” (chegaraviy) kabi tushunchalar mavjud bo`lgan. Eramizdan avvalgi VI asrdayoq Xitoy geosiyosatida etnomarkazlashtirish va yakkalanish tamoyillariga asoslangan Konfutsiy konsepsiyasi ustunlik qilgan. Unga ko`ra, markazda joylashgan imperiya chekka hududdagi varvarlardan himoyalanish maqsadida o`zini yakkalash ko`zda tutilgan. Agar varvarlar bilan urushmaslikning iloji bo`lmasa, ular bilan boshqa varvarlar yordamida kurashish afzal hisoblangan. Buyuk Xitoy devori bunday geosiyosatning timsoli bo`lib xizmat qilgan. Mavjud geosiyosiy maktablar esa tashqi dunyo bilan ochiq siyosat yuritish, imperiya uchun foydali bo`lgan iqtisodiy aloqalarni rivojlantirish tarafdori bo`lgan. Xitoy uchun ochiqlik siyosati qanchalik samarali ekanini Buyuk Ipak Yo`li yaqqol namoyon qilgan va bu ochiqlik o`tgan asrning ikkinchi yarmiga qadar, ya`ni Xitoyda yakkalanish siyosati davrining boshlanishiga qadar davom etgan. Bugungi kunda yevropaliklar tomonidan Xitoyning dengiz hududlarini egallash va uni “ochiq eshiklar” siyosati yuritishga majbur etishning 160 yil davom etgan davri poyoniga yetmoqda. O`tgan asrning oxirida Gongong va Makao Xitoy tasarrufiga o`tdi. Tayvanning “main land”ga qo`shilishi masalasi ham kun tartibiga kiritilgan. Bugungi Xitoy geosiyosati mamlakatning izchil iqtisodiy rivojlanish, sotsialistik rejali iqtisodiyotdan erkin bozor munosabatlariga o`tishiga qaratilgan. Xitoy geoiqtisodiy strategiyasi Den Syaopin tomonidan ishlab chiqilgan “Yolg`izlik urug`ini sochsang - qashshoqlik o`rasan” mazmunidagi qoidaga tayanadi. Biroq Xitoy iqtisodiyotidagi ochiqlik, jamiyatni erkinlashtirish borasidagi islohotlar bosqichma-bosqich amalga oshirilmoqda. Birinchi bosqichda iqtisodiy jihatdan taraqqiy topgan hududlarga yaqin bo`lgan, ya`ni dengizga yoki Yaponiyaga bevosita chiqish, “Osiyo ajdarholari” (Janubiy Koreya, Singapur va boshqalar) bilan xamkorlik o`rnatish imkoniga ega bo`lgan (Gonkong, Makao,

Tayvan kabi) eng istiqbolli mintaqalarda butun mamlakat uchun katalizator vazifasini o`tdigan maxsus iqtisodiy zonalar (MIZ) tashkil etildi. XXI asr boshlariga kelib, mamlakatning barcha qirg`oq hududlari iqtisodiy ochiqlik maqomiga ega bo`ldi va bu amaliyot mamlakat ichki hududlarini ham qamrab ola boshladi. Natijada XX asr so`ngida Xitoy xorijiy sarmoyani jalb etish bo`yicha dunyoda AQShdan keyingi ikkinchi o`ringa chiqib oldi. Tabiiyki, iqtisodiy qudratini oshirib borayotgan Xitoy Osiyoda o`zining geosiyosiy ta`sir doirasini ham kengaytirishga intilmoqda. Xitoy olib borayotgan umumiy geostrategik bosim Janubi-Sharqiy, Shimoli-Sharqiy, Shimoli-G`arbiy yo`nalishlarda amalga oshirilmoqda. Xitoyning Janubi-Sharqiy yo`nalishdagi geostrategiyasining maqsadi-Tailand, Singapur, Malayziya va Indoneziya mamlakatlari hamda Moluk qo`ltig`ini ana shu xududda yashayotgan etnik xitoylar (xuatsyao) xamda yadroviy raketalar bilan qurollangan harbiy dengiz va harbiy strategik kuchlari yordamida nazorat qilishdan iborat. Uning Shimoli-Sharqiy va Shimoli-G`arbiy yo`nalishdagi geostrategiyasi Uzoq Sharq va Markaziy Osiyoda Rossiya manfaatlari bilan kesishadi. V.Dergachev fikriga ko`ra, Rossiya va Xitoyning kelajagi ochiq iqtisodiyot va savdoni rivojlantirishga tayanishi, ulkan Buyuk Yevroosiyo dashtini hamkorlikda o`zlashtirish, mingyillik arafasida o`zaro munosabatlarni mustahkamlash asosida amalga oshirilishi kerak. Yevroosiyoning geostrategik istiqbolini Rossiya geosiyosiy mavqeining pasayishi orqali izohlagan olimlardan biri E.A.Pozdnyakovdir. Elgiz Abdulovich Pozdnyakov – Rossiyalik taniqli geosiyosatchi, falsafa fanlari doktori, professor, Rossiya Fanlar Akademiyasining akademigi. U Rossiyada birinchilardan bo`lib milliy manfaatlar konsepsiyasini shakllantirish va amaliy geosiyosatda unga tayanish zarurligini anglab yetgan. 1994 yili uning “Millat, millatchilik va milliy manfaatlar” asari chop etiladi. Bundan tashkari; u “Siyosat falsafasi”, “Rossiyadagi geosiyosiy inqiroz” va boshqa asarlar muallifi sifatida ham tanilgan. Uning nuqtai nazariga ko`ra, milliy manfaatlar davlatdan ajralmas va mohiyati jihatidan davlat manfaatlari bilan mushtarakdir. Kanchalik bahsli bo`lmasin, bunday yondashuvning ilgari surliishiga yetarlicha asos bor. Jahon siyosatida boshqa

nodavlat subektlarining xalqaro maydonga chiqishiga qaramasdan, davlat xalqaro munosabatlarning asosiy subekti va xarakatlantiruvchi kuchi bo`lib qolmoqda. BMT, mintaqaviy tashkilotlar, harbiy bloklarda xam siyosatni davlat delegatsiyalari “amalga oshiradi”, muzokaralar esa davlat vakillari tomonidan olib boriladi. E.A.Pozdnyakov amerika siyosatchisi Gans Morgentau tomonidan yaratilgan doimiy va vaqtinchalik manfaatlar nazariyasiga tayanib milliy-davlat manfaatlari konsepsiyasini ilgari suradi. Unga muvofiq, fuqarolarning shaxsiy manfaatlari davlatning umumiy maqsadlari bilan uyg`un xolda shakllanib ikki darajali tizimga ega. Uning birinchi darajasida asosiy tashqi siyosiy manfaatlar, ijtimoiy-iqtisodiy, siyosiy, milliy-tarixiy va madaniy birlik sifatidagi davlat manfaatlari kamrab olingan. Ikkinchi daraja davlatning xalqaro maydondagi ikkinchi darajali manfaatlarni ifodalaydi. 1995 yili E.A.Pozdnyakov Rossiyada birinchilardan bo`lib milliy-davlat manfaatlari konsepsiyasini o`z ichiga olgan Geosiyosat asarini nashr etadi. Ushbu kitobda geosiyosatning shakllanish tarixi va rivojlanishi to`g`risida qisqa ma`lumot berib, uni geosiyosiy jarayonlarda muhit omilining ahamiyati va davlatning harbiy- siyosiy, iqtisodiy hamda ekologik xavfsizligiga ta`sirini o`rganuvchi fan sifatida ta`riflaydi. Shu yo`sinda u davlat xavfsizligini geosiyosatning asosiy kategoriyasi deb hisoblaydi. E.A.Pozdnyakovning fikricha, har bir davlatning tashqi siyosiy faoliyati negizini uchta yetakchi omil: geosiyosat, milliy manfaatlar va davlat xavfsizligi tashkil qiladi. Har uchala omilning uyg`unligiga erishish uchun kuchlarni muvozanatga keltiruvchi harakatlardan foydalanish lozim. Aynan kuchlar muvozanati va o`zgarishlar hisobi xalqaro aloqalar tizimiga haqqoniy baho berish hamda istiqbolni belgilashga imkon yaratadi. Ayniqsa, hozirgi vaqtda barcha tizimlar harakatga kelgan o`tish davrida alohida ahamiyat kasb etadi. Yevroosiyoning geostrategik muvozanati borasida muhim ilmiy va amaliy faoliyat olib borgan harbiy geosiyosatchilardan biri L. G.Ivashovdir. 1943 yilda Qirg`izistonda tavallud topgan general Ivashov harbiy strateg, geostrateg va geosiyosatchi olim hisoblanadi. U Toshkent umumqo`shin Oliy maktabi va Frunza

nomidagi Harbiy Akademiyani tamomlagan. Xizmatni Turkiston, Prikarpat, Moskva harbiy okruglari, Germaniya Mudofaa Vazirligi markaziy apparatida o`tagan. Vazirlikda ishlayotgan vaqtda yangi qurol aslahalar va harbiy texnikani (jumladan, kosmik) Sovet Ittifoqi qurolli kuchlarida qo`llash jarayonida faol ishtirok etgan. 1987-1992 yillarda L.Ivashov Sovet Ittifoqi Mudofaa Vazirligi Bosh boshqarmasi rahbari lavozimida ishlagan paytda harbiy qonunchilikni ishlab chiqishga boshchilik qilgan. Sho`ro tizimi tarqalgach, MDH davlatlari harbiylari o`rtasida yaqin hamkorlikni yo`lga qo`yish tashabbusi bilan chiqdi va MDH davlatlari o`rtasida imzolangan jamoaviy shartnoma muallifiga aylandi. Yugaslaviyaga qarshi NATO harbiylari hujumi, NATOning Sharh mamlakatlari tomon yoylishiga birinchilardan bo`lib qarshi chiqqan L.Ivashov 1992-2002 yillarda Rossiya Federatsiyasi Mudofaa Vazirligining Xalqaro harbiy hamkorlik bosh boshqarmasi boshlig`i lavozimida ishladi. Harbiy xizmatni harbiy diplomatik faoliyat bilan uyg`un holda olib borgan L. Ivashovning 400 dan ortiq ilmiy ishlari nashr etilgan. U tarix fanlari doktori, prafessor, Rossiya Geosiyosat muammolari akademiyasining vitse-prezidenti, qator xalqaro tashkilotlarning haqiqiy a`zosi. Ko`pgina ilmiy ishlari qatorida L.Ivashovning 2000 yilda yozilgan “Rossiya va dunyo yangi ming yillikda” asarida G`arb va Rossiya o`rtasidagi munosabatlarni aniq, lo`nda tahlil etib berilgan. Muallif, bugungi siyosat va geosiyosat maydonida Rossiyaning mavqei, milliy xavfsizlik tizimi va qo`shni davlatlar bilan hamkorlik an`anasini davom ettirish, zamonaviy geostrategiya sharoitidagi ijobiy va salbiy jihatlarni izchil tadqiq etgan. Asarning “Rossiya va G`arb: geosiyosiy refleksiya” nomli birinchi bobi, “Yangi voqelik va yangi dunyo geosiyosiy modeli” ikkinchi bobida Rossiyaning geosiyosiy da`vatlarga nisbatan munosabati, sharqu-g`arbga yo`naltirilgan jo`g`rofiy sharoit, muvozanatsiz geosiyosiy zonalarga dengiz orqali chiqish masalalari xususida atroflicha fikr yuritilgan. Uning fikricha, mamlakatning haddan ziyod harbiy sohaga urg`u berishi uni uchinchi darajali davlatlar qatoriga tushirib qo`ygan. Ilgari Rossiya va G`arb o`rtasidagi munosabatlarning keskinlashuvi – global imperiyalarning (AQSH, Xitoy, Germaniya, Buyuk Britaniya) tajovuziga qarshilik qilishga qodir bo`lgani

bilan izohlanadi. Hozirgi davrda esa vaziyat o`zgacha tus olgan. Shu o`rinda Ivashov “dunyoning yangi geosiyosiy modeli”ni qo`yidagicha talqin etadi: Yevropa mamlakatlarining yagona, tizimga birikishi kontingentda kuchlar tengligi va hududlarning o`zaro bo`linib olinishiga asos bo`ldi; Ilgari bir tizimga birlashish asosan urushlar orqali amalga oshirilgan bo`lsa, endilikda noharbiy vositalar, masalan, iqtisodiy integratsiya yetakchi omilga aylandi; Sho`ro davlatining parchalanishi dunyo hamjamiyatida AQShning moliyaviy-iqtisodiy, axborot-texnologik, harbiy-siyosiy mavqeini mustahkamladi. Ammo AQShning zaxiralari va imkoniyatlari cheklangani bois kelajakda ikkinchi kutb kuchlarining mavqei oshadi. Masalan, Xitoyning dunyo miqyosidagi yetakchi o`ringa chiqib olish ehtimoli katta. Xullas, zamonaviy dunyoning geosiyosiy modeli bir qolipga sig`maydigan barqarorlikka asoslanadi. Asarning “Rossiya milliy xavfsizligining geosiyosiy aspekti” bobida L.Ivashov rus davlati geosiyosatining ijtimoiy etnik va ma`naviy axloqiy omillariga alohida etibor qaratadi: Uning fikricha, Rossiya geomakonidagi asosiy markaz - Moskva ulkan geosiyosiy o`zgarishlar pallasida mamlakatning ma`naviy yetakchisi darajasiga ko`tarila olmayapti. Alohida iqtisodiy ahamiyatga ega bo`lgan hududlar – Sankt- Peterburg, Rostov, Novosibirsk g`arbiy hududlar hisobiga zaiflashib bormoqda. Nafaqat Rossiyaning, balki Yevroosiyoning alohida hududi sanalgan Moskva, Ural va G`arbiy Sibirning geosiyosiy mavqei pasaymoqda. Shu bois L.Ivashov X.Makkinderning mashhur formulasini quyidagicha o`zgartiradi: “Yevroosiyoning o`rta mintaqasida barqarorlikni ta`minlash dunyo bo`yicha barqarorlikni ta`minlash demakdir”. Sovet Ittifoqi, tarqalgach, Rossiya Qora dengizdagi Odessa, Nikolayev, Xerson, Ust-Dunay, Janub, Yalta, Feodosiya, Poti, Batumi, Baltikadagi Tallin, Riga, Ventspil, Klaypeda, Liyepa singari portlardan mahrum bo`ldi. Kaliningraddagi port va harbiy-dengiz bazasi Qora dengizdagi Sevastopol bazasidan uzoqlasha boshladi. Kaspiy va kaspiybo`yi, Baltika va Qora dengizga

xorij sarmoyasi, kirib kela boshladi. L.Ivashov xulosasiga ko`ra, agar Rossiya bu hududlarda xorijiy investitsyalar oqimini cheklamasa, Kavkaz va O`rta Osiyoning boshqa davlatlar ta`sir doirasiga tushib qolishiga keng yo`l ochib beradi. Shu bois L.Ivashov sobiq Ittifoq davlatlari bilan aloqalarni mustahkamlash zarur deb hisoblaydi. Aks holda Boltiqbo`yi, Ukraina va Moldaviya g`arb davlalari, Kavkazorti va Markaziy Osiyo Turkiya ta`sir doirasiga tushishi mumkin. L.Ivashovning fikrlaridan ko`rinib turganidek, Rossiyaning Yevroosiyodagi asosiy vazifasi uning atrofidagi mintaqa davlatlari bilan hisoblashish, ular bilan aloqalarni mustahkamlashdan iborat. Buday siyosatning Markaziy Osiyo uchun ijobiy jihati shundaki, u Yevroosiyoda strategik muvozanat o`rnatish maqsadida sobiq Ittifoq davlatlari bilan yaqin hamkorlik munosabatlarini o`rnatishiga xizmat qiladi; uning xatarli jihati shundan iboratki, masalan, ushbu respublikalarda xorij ta`siri kuchayib ketgan taqdirda (bu hol albatta Rossiyaning milliy manfaatlariga zid keladi), Rossiya turli keskin chora va usullar bilan bunga to`sqinlik qilish aniq. Shunday qilib, Rossiyaning iqtisodiy qudrati yuksalgani sari ham tashqi dunyoning, ham MDH davlatlarining u bilan hisoblashishga va o`zaro foydali hamkorlik qilishga undaydi. Bu Markaziy Osiyo, xususan, bu mintaqadagi yetakchi davlat-O`zbekiston uchun ham xavfsizlik, ham iqtisodiy manfaat nuqtai nazaridan foydalidir. Yevroosiyoning geostrategik muvozanati borasida o`ziga xos ilmiy faoliyat olib borgan, pragmatik siyosat tarafdori bo`lgan olimlardan yana biri- rossiyalik geosiyosatchi K.S.Gadjiyevdir. Kamaludin Serajudinovich Gadjiyev – taniqli rossiyalik tarixchi, siyosatshunos va geosiyosatchi. Tarix fanlari doktori, professor. Moskva Davlat va Xalqaro Munosabatlar Institutida dars beradi (MGIMO). K.S.Gadjiyev yangi va eng yangi tarix, tarix va xalqaro munosabatlar sotsiologiyasi, xalqaro huquq, siyosiy sotsiologiya va siyosiy madaniyat, geosiyosat va globalistika masalalari buyicha ko`plab ilmiy ishlar muallifidir. Unga tegishli 1990 yillarda chop etilgan “Siyosiy fanlar” kitob zamonaviy Rossiyasida siyosatshunoslik yo`nalishi bo`yicha yaratilgan ilk o`quv qo`llanmalardan hisoblanadi. Shuningdek, u 2001 yilda nashr etilgan “Yevropa

mamlakatlari va Amerikaning yangi va eng yangi tarixi” qo`llanmasining hammuallifidir. “Geosiyosatga kirish” kitobining so`z boshisida u XIX asr geosiyosatining qator xususiyatlarini ta`kidlab o`tadi. “Eski” geosiyosat yevromarkazlashgan dunyo hukmronligi davrida va uning manfaatlaridan kelib chiqqan holda ishlab chiqilgan. U xalqaro munosabatlarning Vestfal tizimi infratuzulmasiga asoslangan edi. Yigirmanchi asr ushbu dunyo tartibiga jiddiy o`zgartirishlar kiritdi. Undagi asosiy o`zgarishlar quyidagilardir: ilm-fan, texnika va texnologiya taraqqiyoti, ilmiy-texnikaviy hamda informatsion-telekommunikatsion inqilobi ro`y berdi; Bozor iqtisodiyoti va liberal demokratiya jadal rivojlanmoqda, millatlar va inson xuquqlarini himoya qilish tamoyillarini tan olayotgan davlatlar soni ko`payib bormoqda, XX asr “g`oyalar va millatchilik amaliyoti” tantana qilgan asr bo`ldi va bu hol kolonial va davlat imperiyalarining parchalanishida namoyon bo`ldi, XX asr insoniyat beshiga mislsiz azob-uqubat va ko`plab tolfatlar keltirgan jahon urushlari, ommaviy qirg`in qurollarining yaratilishi, zolim mustabid tizimlar asri sifatida tarixda muhrlanib qoldi. XX asr barcha davlatlarning kuchi va ta`siridan qat`iy nazar, jahon siyosatiga jalb etilishi bilan ajralib turadi. Ana shu mulohazalarga tayanib, K.S. Gadjiyev quyidagi xulosaga keladi: “Hozirgi davrda dunyo voqeligi shu qadar keskin o`zgardiki, uni o`zga davrlarda ishlab chiqilgan uslublar tahlil etishi mumkin emas. Mazkur voqelikni teran va izchil tadqiq etish uchun qo`lanayotgan uslublar, vositalar, tushuncha va kategoriyalarini o`zgartirish talab etiladi“. U zamonaviy geosiyosatni siyosiy fanlarning alohida qismini tashkil etuvchi mustaqil fan deb hisoblaydi. Geosiyosat tarixiy fanlar (tashqi siyosat, diplomatiya, xalqaro munosabatlar tarixi), huquqshunoslik (xususan, xalqaro huquq), sotsiologiya (xalqaro munosabatlar), falsafa bilan munosabatga kirishib, fanlar

tizimida ma`lum o`rin egallaydi. Shu bilan birga, u o`ziga xos tadqiqot predmetiga ega. Yevroosiyodagi strategik vaziyatga Rossiyalik Vadim Leonidovich Simburskiy o`ziga xos tarzda, unga Rossiyaning o`rni va mavqei nuqtai-nazaridan javob izlashga harakat qiladi. Shu nuqtai-nazardan uning ilmiy faoliyati va g`oyalariga e`tibor qaratish maqsadga muvofiqdir. Vadim Leonidovich Simburskiy - zamonaviy rus geosiyosatchisi, filologiya fanlari nomzodi, RFA Falsafa instituti katta ilmiy xodimi. Unda XX asr oxiridagi rus geosiyosatining kodi, yangi asrdagi mavqei ko`rsatiladi. Yangi davrni “orol” deb nomlagan V.Simburskiy X.Makkinder “Xartlend”i izidan bormaydi. V.Simburskiyning “Rossiya oroli” – alohida olingan, Baltika va Sharqiy Yevropa mamlakatlaridan katta shiddat bilan o`tgan, okean o`rtasidagi maskan. Rossiya uch xususiyati bilan geosiyosat obekti sanaladi: avvalo, uzoq tarixga ega bo`lgan, Yevropa va Xitoy kengliklarini bog`lab turgan, roman-german etno-sivilizatsiyasi asnosidagi rus etnosi; ikkinchidan, Sibir va Uzoq Sharqda o`zlashtirilmagan hududlarning ko`pligi; uchinchidan, romano- german Yevropasidan hududiy bo`linish. Ayni shu jihat, ya`ni, Boltiqbo`yi, Polsha, Vengriya va Chexiya kabi G`arb sivilizatsiyasi markazidan alohidalik rus tarixida alohida o`rin egallagan. Buni X.Makkinder xartlendidagi jug`rofiy asos, Yevroosiyoliklar talqin etgan madaniy-hududiy umumiylik qonunlari asosidagi (imperik tafakkur, imperialistik siyosiy qurilish va hokazo) rivojlanish bilan qiyoslab bo`lmaydi. “Rossiya oroli”, “Rus geosiyosatining istiqbollari” asari uning nomini dunyoga tanitdi. Ushbu asarlarda XX asr oxiridagi rus geosiyosatining yo`nalishi, yangi asrdagi mavqei ko`rsatiladi. Yangi davrni “orol” deb nomlagan V. Simburskiy X. Makkinderning “Xartland”i izidan bormaydi. V.Simburskiyning “oroli”-Baltika va Sharqiy Yevropa mamlakatlaridan katta shiddat bilan o`tgan okean o`rtasidagi alohida maskan. Rossiya uch xususiyati bilan geosiyosat obekti sanaladi: birinchidan, uzoq tarixga ega bo`lgan, Yevropa va Xitoy kengliklarini tutashtirgan, roman-german etno- sivilizatsiyasi asnosida vujudga kelgan rus etnosi; ikkinchidan, Sibir va Uzoq Sharqda o`zlashtirilmagan hududlarning

ko`pligi; uchinchidan, romano-german Yevropasidan hududiy bo`linish. Ayni shu jihat ya`ni Boltiqbo`yi, Polsha, Vengeriya va Chexiya kabi G`arb sivilizatsiyasi markazidan ajralib turishi rus tarixida alohida o`rin egallagan. Buni X.Makkinder xartlendidagi jug`rofiy asos yevroosiyoliklar talqin etgan madaniy-hududiy umumiylik qonunlari asosidagi (imperik tafakkur, imperialistik siyosiy qurilish va hokazo) rivojlanish bilan qiyoslab bo`lmaydi. V.Simburskiy uchun “Rossiya oroli” shunchaki geosiyosiy bir xillikka intilish emas, balki Rossiyaning hozirgi holati va geosiyosiy mavqei, G`arb va qo`shni davlatlar bilan o`zaro munosabatlarini o`zida ifodalovchi konsepsiyadir. Rossiya uchun orol geosiyosati avvalo buyuk davlatchilik doktrinasini qayta ko`rib chiqishni taqozo qiladi. To`g`rirog`i, yangi geosiyosat ichki, hududiy takomilga asoslanishi zarur edi. V.Simburskiyning fikricha, Rossiya geosiyosati global omillarni ichki, hududiy, rus federalizmini mustahkamlashga xizmat qiladigan ustuvor omillarga almashtirishi zarur. Chunki bolshevistik davlatchilik tugatilishi bilan Rossiya tarixidagi 280 yillik buyuk imperiyachilik davriga ham yakun yasadi. “Rossiya oroli”ning o`ziga xosligi va Yevropa “ildiz”laridan ayricha takomili g`oyasini Simburskiy “Buyuk Limitrof (kentlik) orqasidagi Yer” (“Rossiya Yevroosiyo”dan Yevroosiyodagi Rossiya) asarida ifodalab, Yevroosiyo nazariyasi tanqidi, madaniy aynanlik, madaniy-sivilizatsiyadagi tafovutlar, tarixiy va geosiyosiy vaziyatlarni atroflicha o`rganadi. V.Simburskiy “Buyuk Rusiya oroli. Rus madaniyati tomon” asarida rus dunyosi, uning alohida orol sifatidagi xususiyatlari, madaniy-tarixiy takomilidagi jihatlarni chuqur tadqiq qiladi. Dunyo kolonial davlatlar tomonidan bo`lib olingach, uning geosiyosiy holati ham o`zgardi. “Geosiyosat dunyoni anglash fani sifatida” maqolasida muallif muqobil konsepsiyalar, jumladan, “ulkan kengliklar” (F.List), “panidat” (K.Xausxofer), “Tarixning geojo`g`rofiy uyasi” (X.Makkinder) kabilarni atroflicha tahlil etadi. Ayniqsa, geosiyosatdagi ushbu uchta asosiy kategoriya: Nemis klassik geosiyosatining “katta ko`lam”i (Crossraum); Hayotiy kenglik (Lebensraum); Quruqlik va Dengiz munosabatlariga alohida e`tibor qaratadi.

Uning fikricha, siyosiy va jo`g`rofiy xususiyatlar milliy davlatni rivojlantirish yoki “katta kenglik”larni o`zlashtirish xizmat qilishi mumkin. Zamonaviy geosiyosat mumtoz davrga nisbatan qulayroq sharoitlarda rivojlanmoqda. Bir tarafdan, “yopiq oykumenlar”, ya`ni milliy davlatlar o`rtasida dunyoning bo`linishi, ikkinchi tarafdan, ochiq, “muzlatilmagan” dunyoga intilish kuchaydi. Atlantikaning ikki tomonida “yirik ko`lam”-NATO, YEI va NAFTA, Tinch okeani zonasida Amerika-Yaponiya hamkorligiga asoslangan hamjamiyat tashkil etildi. Bular zamonaviy dunyoning “yopilishi”, ajratilishiga imkon bermaydi va bu holat mumtoz geosiyosatda uchramaydi. Maqola so`ngida V.Simburskiy geosiyosat va siyosatshunoslik mutanosibligi masalasiga oydinlik kiritadi. U geosiyosatni qat`iy ilmiy nazariya deb hisoblamaydi va uni siyosatshunoslik tarkibidagi bo`lim sifati talqin etadi. Bu bo`limni u metageosiyosat yoki geosiyosatshunoslik deb ataydi. Muallifning fikricha o`z ilmiy uslub va nazariyasi, ilmiy apparati bilan geosiyosat siyosatshunoslikni boyitishi mumkin. Yevroosiyochilik g`oyasini “neoyevroosiyochilik” tarzida rivojlantirgan va bu borada salmoqli ilmiy natijalarni qo`lga kiritgan rus olimi A.G.Dugindir. Aleksandr Gelevich Dugin 1962 yilda Moskva shahrida harbiy oilasida tug`ilgan. Universitetni bitirgach (1988-1991 y.) “EON” nashr markazida muharrir va bosh muharrir, “Miliy Angel” (1990 y.) almanaxi, “Elementi” (1991 y.) jurnalida bosh muharrir, FINIS MUNDI radioeshittirishi (1996-1997 y.) hamda “Geopoliticheskoye obozreniye” eshittirishining (1997-1999 y.) muallifi va boshlovchisi. A.G.Dugin 13 ta yirik asar muallifi bo`lib, ular asosan geosiyosat muammolariga bag`ishlangan. Jumladan, Rossiyada birinchi geosiyosat qo`llanmasi hisoblangan “Geosiyosat asoslari” (1997), “Konservativ inqilob” (1994), “Yevroosiyo misteriyalari” (1996), “Bizning yo`l” (1999), “Makon bilan fikrlash” (2000), “Yevroosiyochilik asoslari” (2002) kabi asarlar shular jumlasidandir. Ayrim kitoblari Buyuk Britaniya, Italiya va Ispaniya singari Yevropa mamlakatlarida nashr etilgan. Maqolalari “Izvestiya”, “Rossiyskaya ga - zeta”, “Literaturnaya gazeta”, “Rossiya”, “Nezavisimaya gazeta”, “Yevraziyskoye

obozreniye”, “Konservator” singari gazetalarda muntazam chop etiladi. Aksilg`arbchi, aksilliberal, konservator, o`ng millatchi A.Dugin 1990 yillarda Rossiya hokimiyatiga nisbatan muxolif pozitsiyada turgan. 2000 yildan keyin esa o`zining keskin radikal pozitsiyasidan uzoqlashib, sentrist va prezident tarafdorlari qatoriga qo`shilgan. 1998 yildan boshlab RF Davlat Dumasi raisi maslahatchisi lavozimini egallagan. U neoyevroosiyochilik g`oyasiga tayangan siyosiy oqimga asos solgan, shuningdek, yetarli siyosiy mavqe qozona olmagan va Dumadagi partiyalar safiga kira olmagan “Yevroosiyo” (2002 y.) partiyasini tashkil etgan. A.Duginning fikriga ko`ra, 1980-yillarda kommunizmning inqirozi, sho`rolar siyosiy tuzumining yemirilishi hamda jamiyatning ijtimoiy-siyosiy tuzilishi to`g`risidagi g`arbona andozalarga javob berish zarurati bu oqimning paydo bo`lishiga turtki bergan. Uning asosiy ijtimoiy-falsafiy uslubi tamadduniy yondoshuv bo`lib, o`tgan asr boshlaridagi yevroosiyochilik an`analarining izdoshi va merosxo`ri hisoblanadi. O`z asarlarida A.Dugin nemis konservativ inqilobchilari bo`lmish O.Shpengler, V.Zombart, K.Shmitt, E.Yunger, F.Yunger, E.Nikit, Yevropa an`anachiligi namoyondalari R.Genon, Y.Evolu, T.Burkxart, F.Shuon va zamonaviy “yangi so`l”larJ.-P. Sartr, G.Debor, M.Fuko, J.Delez, zamonaviy “yangi o`ng”lar A. de Benua, R.Stoykers va boshqalarga murojaat etadi. Bu oqimlarni radikalizm birlashtirib, g`arb jamiyatini “so`l” pozitsiya, tamadduniy va millatchilik ruhida tanqid qilishga asoslangan. Bu nazariyalarni birlashtirib turgan jihat – liberal siyosiy falsafa va bozor kapitalizmini tanqid qilish va mavjud voqelikning asosini tashkil etgan jarayonlarga muqobil andoza topish va voqealar oqimini boshqa tarafga o`zgartirishdan iborat. A.Dugin kapitalizm va kommunizm o`rtasidagi qandaydir oraliq tuzumni yaratish g`oyasi bilan mashg`ul bo`ladi. Uning fikricha bunday tuzumni yaratish uchun faqatgina jozibador mafkura emas, balki kuchli ijtimoiy harakat ham zarur. Liberal mafkura va bozor qadriyatlariga asoslangan dengiz davlatlariga qarshi turishga qodir bo`lgan bu kuch bitmas-tuganmas zaxiralar va ulkan geosiyosiy maydonga tayanishi mumkin. Shu ma`noda, A.Dugin o`zining yevropalik

hamfikrlari bilan yaqinlashadi, keyin esa yevroosiyochilik falsafasini o`zi yaratgan qoidalar asosida rivojlantiradi. Neoyevroosiyochilikning ijtimoiy-falsafiy konsepsiyasidagi muhim jihat shundaki, u Yevroosiyo pozitsiyasidan turib Yevropa yoki roman-german madaniyatini tanqid qilish emas, balki anglosakson dunyosiga, jumladan, AQShni tanqid qilishga yo`naltirilgan. G`arb - nemis konservativ inqilobi ruhiga monand tajovuzkorlik, bosqinchilik ruhidagi “atlantistlar” (AQSH va Buyuk Britaniya) va hamkorlikka qodir bo`lgan betaraf kontinental (roman-german) Yevropadan iborat. Shu tufayli, mumtoz yevroosiyochilikda qo`llanilgan agressiv, aksilevroosiyochilik ruhidagi “roman-german dunyosi” atamasi neoyevroosiyochilikda qo`llanmaydi. Neoyevroosiyochilar “rivojlanish makoni” konsepsiyasini rivojlantirishga ko`p e`tibor qaratadi. Bu esa o`z navbatida Rossiya tarixida Turon omilining ahamiyatini tan olish va jo`g`rofiy determinizmga asoslanishga olib boradi. A.Dugin nazarida Yevroosiyochilik harakatining platformasi quyidagi tushunchalarni o`z ichiga oladi: ideokratiya, davlat va har bir fuqaroning oliy ruhiy maqsadga xizmat qilish mas`uliyatidan iborat. Davlat ahamiyatiga ega bo`lgan ushbu “oliy ruhiy maqsad” yevroosiyochilikdir; yevroosiyocha tabiiy tanlanish, Yevroosiyoga xos “tabiiy shart- sharoitlari”dan kelib chiqadigan va jamoaviy mas`uliyat, xolislik, o`zaro yordam, asketizm, iroda, chidamlilik, boshliqlarga so`zsiz bo`ysunish singari xususiyatlarni o`z ichiga olgan o`ziga xos axloqiy me`yorlar talab etadigan tushunchani anglatadi. Faqat ana shu xususiyatlargina yevroosiyochilarga butun yevroosiyo makonini egallashni yakuniga yetkazish va nazorat o`rnatishni ta`minlaydi. demotiya (o`zgacha sharoitlarda shakllangan g`arbcha, yunon-angliya demokratiyasidan farqli o`laroq) “zararli” liberal demokratiya me`yorlarini ko`chirmasdan, mahalliy kengashlar, o`z-o`zini boshqarish va dehqon uyushmalari vositasida hokimiyatda ishtirok etish yo`lidan borishi kerak. Demotiya iyerarxiyani inkor etmasdan, “yevroosiyodagi avtoritarizm” bilan uyg`unlashib ketadi.

A.Dugin fikriga ko`ra, neoyevroosiyochilikning siyosiy platformasi quyidagilarda namoyon bo`ladi: “yevroosiyocha tabiiy tanlanish” g`oyasi V.Pareto va yevroosiyochi an`anachilar, shuningdek, R.Genon, Y.Evola, L.Dyumon singari tadqiqotchilar, hokimiyatning pravoslavcha talqini va L.Gumilevning passionarlik nazariyasi g`oyalari bilan boyitiladi; “demotiya” g`oyasi J.J.Russo, K.Shmitt, A.de Benua, A.Myuller van den Bruk singari olimlar qayd etgan “organik demokratiya” g`oyasi bilan to`ldiriladi. Neoyevroosiyochilik nuqtai nazaridan “demotiya” atamasi “xalqning o`z taqdirini yaratishda ishtirok etishi”ni anglatadi; “ideokratiya” g`oyasi turli konservativ qoidalar bilan mustahkamlanadi; A.Dugin mumtoz yevroosiyochilarning g`oyalarini rivojlantirishdan tashqari neoyevroosiyochilikni quyidagi konseptual g`oyalar bilan boyitishga erishadi: bugungi dunyoning muqarrar ravishda to`liq inqirozga yuz tutishi g`oyasi; zamonaviy ratsional madaniyatni irratsional arxaik udumlar, afsona va qadimgi dinlar orqali talqin etish; lingvistik, epigrafik (runologiya), folklor va boshqa qadriyatlar asosida Yevroosiyo xaqlarining dastlabki muqaddas va betakror dunyoqarashini tiklashga intilish, umumiy ildizlar va umumiy “makon-zamon qoidasini” izlash; G`arbda rivojlangan geosiyosiy g`oyalarni (X.Makkinder, K.Xausxofer, Y.Loxauzen, N.Spikmen, Z.Bzejinskiy, J.Triar, K.Shmitt) “Quruqlik” va “Suv”, Sharq va G`arb o`rtasidagi ziddiyat ruhida, atlantizm va globalizmga qarshi talqin qilish; mondializm va globalizmga umumbashariy miqyosda qarshi tura oluvchi muqobil variant topish; 1990 yillarda A.Dugin tomonidan atroflicha tadqiq etilgan geosiyosiy jarayonlar bugungi kunda o`z ahamiyatini ancha-muncha yo`qotgan. Hozirgi vaqtda uning ijodi neoyevroosiyochilik mafkurasini yaratishga bag`ishlangan bo`lib, Yevroosiyo geosiyosati ushbu mafkuraning tarkibiy qismi sifatida talqin etiladi.

А дабиётлар : 1. Гумилев Л.Н. От Руси к России: очерки этнической истории. - М. : Экопрос, 1992 , 336 -бет . 2. Гумилев Л.Н. Этногенез и биосф е ра Земли. - Л.:Гидрометеоиздат, 1990 , 520 -бет . 3. Дергечев В. Геополитика. Ўқув қўлланма . – М., 2000. 4. Дугин А. Основы геополитики. Биринчи қисм. - М.: Арктогея , 1997 , 121- 130 -бетлар . 5. Жалилов А. Геосиёсатда Мондиализм назарияси. // Тафаккур , 2006 , 1- сон . 112-113 -бетлар. 6. Основы Евразийства. - М, 2002. 7. Уткин А.И. "Мировой порядок XXI века", "Вызов Запада и ответ России" – М., 2002. 8. Мустақил Ўзбекистон . Илмий-оммабоп луғат.-Т.:Шарқ, 2003. 9. Ўзбекистонда политология. -Т.:шарқ, 2002. 10. www.ziyonet.uz

Похожие

Zamonaviy xalqaro siyosat va xalqaro munosabatlarni geosiyosiy tahlil etish muammolari

Klassik geosiyosiy ta`limotlarning tashqi siyosatdagi ahamiyati

Makkinderning geosiyosiy qarashlari

Hozirgi zamonning geosiyosiy muammolari

Siyosiy geografiya