Geografiya ta’limida sayr va sayohatlar - География - Рефераты

Geografiya ta’limida sayr va sayohatlar

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

67 KB

Geografiya ta’limida sayr va sayohatlar Reja: 1. Geografiya o‘qitishda o‘quv sayr va sayohatlarning maqsadi va vazifalari 2. Geografiyada o‘tkaziladigan sayr va sayohatlar va ularni tashkil etish 3. Sayr va sayohatlarning davri yoki uni o‘tkazish 4. Sayr va sayohatlarga tayyorgarlik 5. Sayr va sayohatlarga yakun yasash hamda sayr va sayohat materiallaridan o‘quv ishida foydalanish

Maktabda o‘tkaziladigan barcha geografik sayr va sayohatlar o‘quv dasturida ko‘rsatilgan hamda sinfdan tashqari ish tarzida o‘tkaziladigan sayr va sayohatlarga bo‘linadi. Geografiyada o‘quv, sayr va sayohatlari tabiat qo‘yniga, ishlab chiqarish korxonasiga, transport korxonalariga, meteorologiya stansiyasiga, gidropostlarga, muzeylarga va hokazo joylarga uyushtirish mumkin. O‘quv sayr va sayohatlari dasturda ko‘rsatilgan bo‘lsa, dars jarayonida yoki oxirgi soatlarga olib borib ko‘rsatiladi. Sinfdan tashqari o‘tkaziladigan sayr va sayohatlar esa sinfdan tashqari ish sifatida darsdan tashqarida o‘tkaziladi. Sayr va sayohatlar ko‘rgazmalilikning eng yuqori shakli bo‘lib, maktabda geografiya o‘qitishda katta ahamiyatga ega. Bu paytda olinadigan bilimlar ikki yoqlama harakterga ega. Birinchi tomondan mazkur obekt va hodisalar o‘ziga xos xususiyati to‘g‘risida bilim bersa: ikkinchi tomondan muayyan obekt va hodisani bilish uchun xizmat qiladi, ya’ni umumiy tushunchalarni tarkib topishi uchun xizmat qiladi yoki manba bo‘ladi. Aytaylik tabiat qo‘yniga uyushtiriladigan sayr va sayohatlarda shu joy tabiati xususiyatlari bilan tanishtiriladi. Mahalliy tabiatning o‘ziga xos tomonlarini va umumiy qonuniyatlarini bilib oladilar yoki korxonaga uyushtirilganda bu korxonani o‘quvchilar shu rayon xo‘jaligining bir qismi ekanligi ayni vaqtda uni tashkil etilishi, muayyan xo‘jalik tarmoqlarini ishlab chiqarishi, iqtisodiy ko‘rsatkichlari xususiyatlari va aloqalari to‘g‘risida tushunchalar oladi. Geografik sayr va sayohatlar o‘z o‘lkasini o‘rganishga yordam beradi. Ularga kuzatuvchanlik qiziqish hissini taraqqiy ettiradi. Ayniqsa geografiyaga, tevarak-atrof tabiatiga, xo‘jalik hayotini o‘rganishga qiziqish uyg‘otadi, o‘quvchilar bu paytda mustaqil amaliy ishlar bajaradi, bu esa ularning faolligini oshiradi, amaliy ko‘nikma va malakalarni hosil qiladi. Dastur bo‘yicha hamma sinfda geografiyada o‘tkaziladigan sayr va sayohatlar minimumi berilgan. Mahalliy sharoitni hisobga olib sayr va sayohatlar soni aniqlanadi. Masalan: qishloq maktablariga tabiatda ko‘proq sayr va sayohatlar o‘tkazish; shaharda korxonalarga sayr va sayohatlar uyushtirish mumkin. Mahalliy sharoitga qarab sayr va sayohatlarning mazmuni turlicha bo‘lishi mumkin. Maktablarning bir qismi tekislikda, tog‘da, daryo yoqasida, ko‘l yonida va hokazo joylarda bo‘lishi mumkin. Shunga qarab sayr va sayohatlar obektlarining mavzulari tanlanadi va ular har xil bo‘ladi. Umuman tabiat yoki korxonalarga sayr va sayohatlar uyushtirib bo‘lmaydigan joy yo‘q. Sayr va sayohatlar uchun darsdan eng kamida 2 soat yoki 3-4 soat vaqt ajratiladi. Ular jadval bilan darsning oxirida, ilmiy mudiri, o‘qituvchilar bilan kelishgan holda boshqa predmet soatlaridan foydalanib o‘tkaziladi yoki maktab jadvalida sayr va sayohatlar uchun maxsus soat qo‘yilishi mumkin. Bunda o‘quvchilar soni 25 tadan oshmasligi lozim. Ular katta sinf bo‘lsa, guruhga ajratish mumkin. Katta guruhlarda 40-45 o‘quvchilar bo‘lsa, o‘qituvchi bolalarga qarab yurishda qiynalib qoladi. Shuning uchun boshqa fan o‘qituvchilari bilan birga majmuali sayr va sayohatlar uyushtirish mumkin. Ba’zan sayr va sayohatlar darsdagi materialni o‘rganishdan oldin ayrim hollarda esa dastur materialini o‘tib bo‘lgandan so‘ng o‘tkaziladi. Dasturdagi

materialni o‘tib bo‘lgandan so‘ng o‘tkaziladigan sayr va sayohatlar 3 ta asosiy tarkibiy qismga bo‘linadi. 1. Sayr va sayohatga tayyorlik. 2. O‘tkazish 3. Yakunlash. To‘plangan materialdan darsda foydalanish 1. Sayr va sayohatlarga tayyorlik paytida o‘qituvchi ham o‘quvchi ham tayyorgarlik ko‘radi ya’ni a) obekt aniqlanadi, b) maxsus adabiyotlar orqali o‘rganiladi, v) reja tuziladi. Masalan, tabiat qo‘ynida o‘tkazilgan marshrutlarning masofasi, boshlang‘ich va to‘xtab o‘tiladigan joylar kuzatish obektlari, o‘qituvchining o‘quvchilar bilan kirish suhbati to‘xtagan joydagi vaqt yakun soati, amaliy ishlarni bajarish joyi, o‘quvchilar brigada yoki qatorlarga bo‘linadi va ularga topshiriqlar beriladi, asbob-uskunalar hammaga barobar taqsimlanadi. Qatorlar qilgan ishini, zaruriy asboblarni, ularni ishlatilishini, to‘playdigan materiallari haqida ma’lumotlarini o‘rganish uchun savollar yozib olinadi. O‘quvchilarning soni, obektning miqdori va marshrutlarning o‘zgarishiga bog‘liq. Qatorlar soni 3 ta yoki 5 ta bo‘ladi. O‘qituvchi sayr va sayohatlar o‘tkazishni belgilagach, reja bo‘yicha o‘quvchilar bilan tayyorgarlik ishlari olib boradi, qayerga va qachon yig‘ilish kerakligini aytadi, sayr va sayohatlarning vazifalari bilan tanishtiradi, har bir qatorning qiladigan ishlari, zaruriy asbob-uskunalar shunga oid ko‘rsatmalar beradi, savolnomalar tuzib, savollarga javob beradi. Qatorda o‘quvchilar soni sinfdagi o‘quvchilar soniga, sayr va sayohatlar mazmuniga, o‘rganish obektiga, marshrutning uzunligiga qarab belgilanadi. O‘quvchilar ishni tekshirishdan boshlaydilar. Shunga oid ko‘rsatmalar bera boshlaydi, ular qiynalib qolganda o‘qituvchi tushunchalar berib boradi. O‘quvchilar bilan sayr va sayohat obektini tabiat qo‘yniga borganda butun marshrut bo‘yicha korxonaga boganda uning qismlari bilan tanishib o‘tadilar. Sayr va sayohatlarining tarkibiy qismini qatorlar o‘rganadi. Shu bilan birga ular mustaqil ishlay olish ko‘nikmalarini hosil qiladi. Dastlab tashkiliy masalalar ko‘rib chiqiladi, keyin esa obektlarni o‘rganishga kirishadi, tashkiliy ish 2 variantda, birinchidan qatorlar o‘zlariga ajratilgan joylarga bo‘linib o‘qituvchining ko‘rsatmasiga muvofiq o‘zlariga birkitilgan ishni bajaradilar undan so‘ng ishni qayta tekshirib o‘qituvchi o‘quvchilarni marshrutning boshqa qismlaridan olib o‘tadi. Har bir qator o‘ziga birkitilgan joyda zaruriy ishlarni bajarib, izlanib boradi. Ikkinchi variant bo‘yicha barcha marshrut bo‘yicha yurib borayotganda o‘qituvchi har bir to‘xtab o‘tilgan joyda suhbat o‘tkazadi. Barcha qatorlar o‘qituvchining maslahati orqali o‘z ishini bajaradilar. Birinchi variantda obekt ko‘lamiga ko‘ra kichik taqdirda, joylar bir-biriga yaqin bo‘lgan sharoitda eng qulay hisoblanadi. Bunday holda o‘qituvchi qatorlarni aylanib yurishi kerak va ularning ishlarini ko‘rsatib borish lozim. Ikkinchi variantda esa marshrut katta xilma-xil bo‘lganda yoki murakkab bo‘lgan taqdirda birinchi variantdan ancha yaxshi hisoblanadi. Sayr va sayohatni o‘qituvchi kirish suhbati bilan boshlaydi. Bunda o‘qituvchi sayr va sayohat obekti to‘g‘risida so‘zlab beradi nimalarga e’tibor berishni ko‘rsatadi va tashkiliy ko‘rsatmalar beradi. Sayr va

sayohatlar paytida o‘qituvchi mumkin qadar o‘quvchilarning mustaqil ishlarshga imkon berishi tegishli uslublardan foydalanishi kerak. O‘qituvchi o‘quvchilarga topshiriqlar berish vaqtida kamroq aytib berishi, kirish izohlari va ko‘rsatmalar bilan chegaralanishi lozim. O‘quvchilar topshiriqlarni bajarish, savollarga javob qilish vaqtida obektlarni ko‘rib chiqadi, o‘lchaydi, homaki yozuvlar yuritiladi, rasm chiziladi. Shundan so‘ng o‘qituvchi qatorlar bajargan ishni, yig‘ilgan materialni holatini joyning o‘zida tekshirib ko‘radi. Sayr va sayohatlar odatda oxirida ham s uhbat bilan tugallanadi. O‘qituvchi qurilgan narsalar to‘g‘risida ba’zi bir xulosalar chiqaradi yoki to‘plangan materiallarni qanday ishlash tartibi to‘g‘risida ko‘rsatma beradi. O‘quvchilar sayr va sayohatlardan olgan bilimlarini chuqur tushunishi, mustahkamlanishi talab etiladi. Shu maqsadda yakunlovchi suhbat yoki anjuman o‘tkaziladi. Bunda o‘quvchilar qilingan materiallarni namoyish qiladi. Anjumanga tayyorlanish jarayonida to‘plangan materiallar qayta ishlanadi, tartibga solinadi, qatorlar qilgan ishlarni yakunlarni, savollarga bergan javoblarini oqqa ko‘chiradi. Yig‘ma va na’munalar qaytadan ishlanib, izohlanib yozib qo‘yiladi. Shuningdek, kundalik daftarlar ham tartibga solinadi. Tayyorlangan stend, ko‘rgazma, rasm yuzasidan barcha texnik ishlar qatorlarga bo‘lib beriladi. To‘plangan materiallardan keyinchilik darsga foydalanish mumkin. Ular o‘lkashunoslik burchaklari, geografiya xonalariga qo‘yiladi. Darsga yangi material o‘tilganda sayr va sayohatlar ma’lumotlariga tayanib ish ko‘radi yoki mavzular o‘tilishi sayr va sayohatlar materiallaridan foydalanadi. Suhbat savol – javoblar ko‘rganlari asosida olib boriladi. O‘qituvchi tushuntirish paytida sayr va sayohatlarda muhim bo‘lgan narsalardan misollar keltiradi yoki namunalarni keltiradi. Ba’zi hollarda o‘quvchilar ayrim masalalar bo‘yicha ma’ruzalar tayyorlab yangi material bayon etilgan vaqtda ularga qisqacha axborotlar berishni tavsiya etishi mumkin. Shunday qilib geografiyadan o‘tkaziladigan sayr va sayohatlar o‘quvchilarni nazariy bilimini amalda tadbiq qilish, kuzatish, sezish xislarini rivojlantirib o‘quvchilar xotirasida uzoq vaqt saqlanadi. Sayr va sayohatlar paytida o‘quvchilar tabiiy jarayonlarni kechishini o‘z ko‘zlari bilan ko‘rad, ijobiy va salbiy oqibatlar haqida mulohaza yuritadi. Sayr va sayohatlar o‘qituvchi oldiga juda katta mas’uliyat yuklaydi. Shuning uchun bu ishga oldindan tayyorgarlik ko‘rishi, o‘quvchilarni ham shunga tayyorlashi lozim. Sayr va sayohatlar paytida mashg‘ulotda o‘rganilgan nazariy bilimlar boyitilib, amalda sinab ko‘rish imkoniyatlari bo‘ladi. Geografiya ta’limi uslubiyoti talablariga ko‘ra biz sayr va sayohat obekti qilib, Zarafshon qo‘riqxonasini oldik. Zarafshon daryosi Matcho daryosi tarmog‘i hamda Zarafshon muzligidan boshlanib, Qizilqum cho‘llarigacha 781 km ga cho‘zilib, havzasi maydoni 41860 km.kv. ga teng bo‘lib, bu yerda turli tuman landshaftlar qumli cho‘ldan baland toqqacha bo‘lgan manzaralarni ko‘rish mumkin. Hozirgi paytda Zarafshon havzasida 2 qo‘riqxona, (Zarafshon va Nurota), 1 ta tabiat yodgorligi – Varganza (Shofirkon o‘rmon xo‘jaligi tarkibida) 4 ta buyurtma (Iskandar ko‘l Sayvatin, Tudako‘l, Dengizko‘l), 1 ta pitomnik (Buxoro Jayronlar pitomnigi) joylashgan.

Zarafshon qo‘riqxonasi Samarqand viloyati janubiy – sharqiy qismida Jomboy va Bulung‘ur tumanlari hududida joylashgan bo‘lib, qo‘riqxona Zarafshon daryosi yoqalari bo‘ylab 47 km, cho‘zilgan eni 1000-1200 m maydoni 2360 ga, bu yerda to‘qay o‘simliklaridan 300 turi mavjud bo‘lib, ularning ko‘pi O‘zbekiston “Qizil kitobi”ga kiritilgan. O‘simliklar ichida ayrim hollarda choqqanda uchraydi. Korolkov shafrani (mahalliy nomi “boychechak”) qayr oldi terrasasi va daryo yoqalarida keng tarqalgan. Bu yerda tolning 2 turi uchraydi. Qo‘riqxonada o‘simliklarni saqlash va ko‘paytirish sohasida juda katta ilmiy – tadqiqot ishlari olib boriladi. Qo‘riqxona hududida tustovuq (fazan)lar qo‘riqlanib ko‘paytirilmoqda. Bu qo‘shning patlarining toblanishi go‘zalligini ko‘rgan kishini maftun qilmay qo‘ymaydi. Lekin ayrim kishilar qo‘riqxona va unga yondosh yerlardan dorivor va efer moyli o‘simliklarni yulib ketib tabiatni harob qilmoqdalar. Bularga qarshi keskin choralar ko‘rish lozim bo‘ladi. Chunki respublikamizda bozor iqtisodiyotiga o‘tayotgan hozirgi paytda dorivor o‘simliklarga talab yanada oshmoqda. Chetdan keladigan dorilar tobora kamaymoqda. Ulardan tejab-tergab foydalanish qo‘riqxonaga yondosh yerlada o‘simliklarni terishni tartibga solish va nazorat qilish lozim bo‘ladi. Zarafshon qo‘riqxonasiga tabiatidan ekologik tarbiya maqsadlarida foydalanishni Jomboy tumani 27-o‘rta maktab o‘qituvchisi Nurulla Ochilov olib borgan ishlar misolida ko‘rish mumkin. VIII-sinf o‘quvchilari bilan o‘tkaziladigan sayr va sayohatlar quyidagi maqsadlarni ko‘zlab amalga oshiriladi. Tabiatning bir-butunligi to‘g‘risida o‘quvchilarda tushunchalar hosil qilish. Tabiat unsurlaridan birining o‘zgarishi qolganlarining ham o‘zgarishiga olib keladi. Hozirgi vaqtda inson xo‘jalik faoliyatining tabiatga ta’sirining kuchayganligini ko‘rsatish; Aholi o‘rtasida tabiat muhofazasiga oid qo‘riqxonada qilinayotgan ishlarni targ‘ib va tashviq qilish; Sayr va sayohat qatnashchilari guruhlarga bo‘linib quyidagi kuzatishlarni olib boradilar: A) o‘simlik dunyosining o‘zgarishi; B) hayvonot dunyosining o‘zgarishi; V) yer osti suvlari sathining o‘zgarishi; G) tuproq tarkibining o‘zgarishi; D) tabiat majmuasining inson tomonidan o‘zgartirilganligi kabilarni qo‘riqxona va uning atroflari bilan solishtirilib o‘rganadilar. Sayr va sayohatlar paytida qo‘riqxona hududi bilan unga yondosh hududlardagi to‘qaylarning ahvolini taqqoslab inson faoliyati ta’siri natijasida ortiqcha boqilishi natijasida o‘simliklar dunyosining kambag‘allashib qolganligi, ayrim joylarda o‘simliklar yoqish uchun qirqib ketilganligi hamda o‘t – o‘simliklari yoqib yuborilganligini ko‘rib insonning tabiatni bir unsurini o‘zgartirish boshqalarning ham o‘zgarishiga va nihoyat butun tabiat majmuiga ta’sir qilishini o‘z ko‘zlari bilan ko‘rdilar.

Qo‘riqxona hududida esa o‘simliklarning qalinligini hatto ayrim pastda o‘t – o‘simliklari, butalar, o‘rtacha balandlikdagi daraxtlarning yarus-yarus bo‘lib o‘sayotganligini ko‘rish mumkin. O‘simliklardan ya’ni chakandadan dori sifatida foydalaniladi. Tustovuqlar qo‘riqxonada erkin yuribdi, ularning patining toblanishi kishilarga estetik zavq bag‘ishlaydi. Kaklik, bedana kabi qushlarning sayrashi, xonish dillarga orom beradi. Qo‘riqxonadan tashqari hududlarda o‘simlik va hayvonot dunyosining kamayib ketganligi o‘t-o‘simligi o‘t-o‘simliklari ham juda siyrak, har-har yerda ayrim butalarni ularni ham kallaklab mollar yeb ketganligini ko‘rdik. Zarafshon qo‘riqxonasi hududida yer osti suvlari yuzada bo‘lib ular buloqlar shaklida yer betiga sizib chiqib yotibdi, suv serobligidan o‘simliklar yashnab turibdi. Qo‘riqxonadan chetda daryo qayirlariga nazar solar ekanmiz suvlarning pastda joylashganligini, birorta buloqni ko‘ramizmi deb 500 m 1 km kuzatib bordim, lekin uchratmadim, suvlar pastda joylashgani uchun o‘t-o‘simliklari sarg‘ayib qolganligining guvohi bo‘ldik. Qo‘riqxona tabiat majmualarini antropogen majmualar bilan qiyoslanganda qo‘riqxonada o‘tkamio‘da yo‘qolib borayotgan to‘qay lanldshaftlarini, o‘simlik va hayvonot dunyosi muhofaza qilish sohasida qilinayotgan ishlar o‘quvchilarda juda katta taassurot qoldirdi. Geografiyadan o‘tkaziladigan sayr va sayohatlar o‘qitishni turmush bilan bog‘lab nazariy bilimlarni oydinlashtirib geografik obekti bilan bevosita tanishish imkonini beradi hamda geografiyadan olgan bilimlarini mustahkamlab fikr doiralarini kengaytirib, kuzatuvchanligini oshiradi. Sayohat paytida intizomga qat’iy rioya qilish. Har bir obektni izchillik bilan kuzatish, gul va o‘simliklarni yulmaslik, kapalaklar va h.k.larni ushlab ozor bermaslik, ruxsatsiz marshrutdan chetga chiqmaslik, boshqa ishlar bilan shug‘ullanmaslik kabi masalalarda o‘quvchilar ogohlantiriladi. Sayr va sayohatlar paytida to‘plangan materiallar har - xil toshlar, o‘simlik yig‘malari, zoologik namunalar maktabga olib borilib tartibga solinadi. Ularning bir qismi tabiat burchagiga, bir qismi esa geografiya xonasiga qo‘yilib mashg‘ulotlarda foydalaniladi. Olingan fotosuratlar asosida “Qo‘riqxonada” degan ko‘zrgazma chiqariladi. Har bir guruh sayr va sayohatning natijasiga bag‘ishlangan fakultativ mashg‘ulotlarda qilgan ishlari yuzasidan hisobot beradi. Geografiya to‘garagining maxsus ro‘znomasi “Globus” chiqarildi. Qiziqarli va mulohaza, munozara asosida o‘tgan mashg‘ulotda sayr va sayohatlarda qatnashmagan o‘quvchilar ham kelgusida bo‘ladigan sayohatlarga qatnashish istagini bildirdilar. Umuman sayr va sayohatlar o‘quvchilarga ekologik tarbiya berishda qulay vosita ekanligini isbotladi.

Похожие

Geografiya ta’limida amaliy ko‘nikma va malakalar

Iqtisodiy va ijtimoiy geografiya

Siyosiy geografiya

Tarixiy geografiya

Sotsial geografiya