Geografiya darslarida she`rlar va topshiriqlardan foydalanish qo`shimcha adabiyotdan foydalanish - География - Рефераты

Geografiya darslarida she`rlar va topshiriqlardan foydalanish qo`shimcha adabiyotdan foydalanish

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

58.5 KB

Geografiya darslarida she`rlar va topshiriqlardan foydalanish qo`shimcha adabiyotdan foydalanish Reja : 1. Fanlararo o`zaro aloqadorlik 2. Darsda she`rlardan foydalanish 3. Darsda topishmoqlardan foydalanish

Geografiya insoniyatning beshigi xisoblanish yer sayyorasi va uning tasvirini o`rganuvchi eng qadimiy fandir, murg`ak qalblarni o`zi yashab turgan zamin hamda uning ajoyib va g`aroyib tabiat sirlaridan ogoh etgani bois uni sevib o`qimaydigan o`quvchi bo`lmasa kerak. Kishilk jamiyati vujudga kelibdiki, geografiya fani mavjuddir. chunki qadimgi sayyoralarning o`ziga qit`alarga qiziqib yo`l olishlari, undan ham ilgariyoq yo`llarini aniqlab olish uchun tosh va yog`ochlarga shartli kursatkich belgilarini ishlata olishga xarakat qilishlari, yerning shakli va kattaligi haqidagi gipotezalar fikrimiz isbotidir. Demak, geografiya fani avvalo extiyoj tufayli yuzaga keladi. U vujudga kelgan kundan bugungi yuksak texnikalashgan davr tubdan farq qiladi. Bashariatning kuxna tarixga nazar tashlasak. Geografiya fani insoniyatga nima berdi? geografiya fani va uning jasur jonkuyar sayyoxlar bo`lmaganida balki Amerika, Afrika, Avstraliya kat`alari tog`larning balandligi, cho`qqilari okean osti chekmalar, noyob yer osti va ustki boyliklari, o`zga qi`ta jonzotlari, tabiat mujizalarini va bir qancha noyob durdonalar noma`lumligicha qolgan bo`lardi. Shuningdek,butun sayyera axolisi, uning ishlab chikarish jarayenlari, ijtimoiy iktisodiy axvoli xamda yer sharinng ekologik vaziyatlarini urganib bulmasdi.Bugungi kun geografiyasi xam ushbu masalalarga asoslanib, ravnak topmokda.Sayyeraning barcha xukuklari urganilmokda. Shu bois geografiya fani urganilishiga urta va oliy maktab dasturlarida aloxida e`tibor karatib kelinmokda. Ushbu fanni ukuvchilarga urgatish davomida albatta boshka fan asoslariga ham tayanishga tugri keladi. Bu esa uning mukammalligini ta`minlaydi va fan obrusini oshiradi.Masalan, joylarning uzokligi kengligi, balandlik va chukurliklarini ulchashda ayniksa masshtabbilan ish olib borishda matematika, yer sayyerasining uzga sayyeralar bilan takkoslashda astranomiya faniga boglanish ,jismlarni fizikaviy va kimeviy xossalarini aniklashda ushbu tabiiy fanlarga yer shari usimlik va xayvonlarni chukurrok taxlil etishga karatilgan masalalarda biologik va geografik lugat va atamalar bilan ishlash jarayenida, xorijiy tillar xamda fikrlari

jozibali va oxangdor ifoda etish borasida ona tili va adabiyeti asoslariga boglanish dars saviyasini oshiradi. Sizga xavola etilayotgan ushbu uslublar qullanmani yaratishda yuqorida keltirilgan fanlararo aloqadorlikdan birini, aniqrog`igeografiya darslarida o`zbek adabiyoti fani bilan bog`lanishi asos qilib oldik. Tabiiy geografiyaning umumiy masalalariga bag`ishlangan boshlang`ich qismi o`quvchilarning yoshiga nisbatan biroz murakkabroq tuzilgan bo`lib, unda geografiyaning boshqa darslikdagi kabi o`quvchilar bilan hayolan sayoxat qilish imkoniyatlari yo`q. O`rta umumiy ta`lim maktablarining 6- sinflariga muljalangan ushbu darslikning umumiy geografik masalalarga tayangan qismini o`quvchilarga yetkazishda, o`quvchi juda ko`plab uslublar va usullardan texnika vositalar, rasm diogramma va jaridalar hamda turli geografik o`yinlardan foydalanishga to`g`ri keladi. Ushbu qullanmalar bilan birga ta`limda badiiy adabiyotga tayanib xikoya, she`r va ertak va asarlarning mavzuiga mos qisimlaridan parchalar o`qib berish maqsadga muvrfiq. O`qituvchi ushbu qullanmalarni har bir darsi uchun ajratib olib darsdagi mavzular bo`yicha tuplam xoliga keltirib olsa, bu uning eng katta yutug`i bo`ladi. Bu manbaa o`qituvchiga darsni uslubiy jixatdan mukammal, serkirra eng asosiy zamonaviy tashkil etishda tayanch vazifasini bajaradi. Shuningdek geografik uo`inlar, testlar bilan birga topishmoqlar topishmoqlar va she`rlarni geografiya o`qituvchisi, o`z tushinchasi asosida sodda va tushinarli qilib yaratib olsa, ko`zlangan qilib yaratib olsa, ko`zlangan maqsad yanada samaraliroqbo`ladi. Shundavy xildagi uslubni she`riy mislollarni sizga taqdim etaman. Ushbu xukmingizga xavola etilayotgan «geografiya darslarining nazmiy usulda tashkil etish»gi asoslangan mavzuni «georafiya madxi» bilan boshlaymiz. Ushbu she`r o`quvchilarga geografiya fanini va uning afzaliklari bebaxo xislatlari haqidagi gap ochib, uni asosiy o`rganish obyekti xisoblanmish tabiat va uning ajib sirlari-yu tengi yo`q ijodi xiqida tushincha beradi fani va ona tabiat timsoli yaratish hamda unga mexr o`yg`ota olishdan iboratdir. Geografiya madxi. Buyuk sayyox olimlarning kashfiyoti – bu,

Yer qirrasin etuvchi quy-bayoti – bu, Zamindagi mavjdudotlar xur-xayoti – bu, Sayyoramiz sayrati-gaografiya – bu. Bu demakki, jasoratlar majmuasidir, Sayyoxlarning tasavvuri, tasviri shudir, qalbinga beruvchi olam-olam ziyo nur, Tabiatni o`rgatuvchi geografiya – bu. Barcha olam sirlari jam bo`lgan bunda, Shoir qalbin zabt etuvchi ilhom ham shunda, Hayollarni tilsimlagan sexrlar shunda, Mening ezgu ko`ngil torim geografiya – bu. Kurramizmi ob-xavosi saxovatidan, Yer yuzining go`zal, nodir tarovatidan, Turli tuman jonzotlari nabotatidan, Xikoyalar so`zlaguvchi gegrafiya – bu. Al-Beruniy, Bobur Mirzo, Dono Ulug`bek, Magellan, Kolumb hamda fransis dreyk Filosofiya yaratgan emishlar buyuk, Tabiy fanlar sultoni geografiya – bu. Geografiya darslarning nazariy asosi o`quvchilarga yer shari tabiati va axolisining xujalik faoliyati haqidagi tasvir yaratib berishga qaratilgan bo`lsa, uning ikkinchi yana bir kurrasi o`quvchilarga sexrga tula saxiy, mo`jizakor hamda maftunkor ona zaminimiz tabiati ijodidan shodlanib, ruxlanish ilxom olish zavqlarni tuyishga undovchi ekologik-estetik tarbiya berish nizomlariga asoslanadi. Biz bu tarbiyani o`quvchilarni murg`ak, pok borliqqa shaydo qalblariga geografiya darslariga ilk bor kirib kelgan kunimizdanoq singdirib olishni maqsad qilib olsak o`z vazifamizni a`lo darajada uddalay olgan bo`lamiz. qo`yidagi «tabiatdan yaralgansan» deb ataluvchi shoir ug`itlari bilan sug`orilgan satrlar bizga yuqoridagi ezgu istaklarni ruyobga chiqarishga yordam beradi.

Tabiatdan yaralgansan. Go`zal diyor, moviy osmon, Suv xup zilol, tanga darmon, Desalar xech qosh chimirma, Tabiatdan yaralgansan. Sochingni shamol o`ynasa, Xazon kabi undan qochma, Boshing silab yomg`ir yog`sa, Labing burib pana topma. Oftob utib qizdirsa bosh, Yuz ugirma ayla bardosh, qalbingdagi qora otash, tabiatdan yaralgansan. Tabiatning ajib siri, Mana shunday tuzilgandir, Tovus kabi go`zalliging, Tabiatdan yaralgandir. Tabiiy geografiya darslari «geografiya nimani o`rganadi» degan mavzu bilan boshlanadi. Bu mavzuni o`qitishda geografiya fani tarixiga nazar tashlash va uni o`rganish tadqiq etish, xujalikda foydalanish borasida katta axamiyatli ekanligini batafsil tushintiriladi. Mavzu mavzuni chuqur anglash uchun ko`plab atamalar bilan ishlarga turi keladi. Mavzu o`qituvchi tomonidan bayon qilib berilgan, quyidagi she`rni ijro etib berish uchun tayyorlab quyilgan o`quvchiga navbat beriladi. SHe`r ijro etilayotgan paytda o`quvchi oldida geografiya kitobining geografiya kitobining kattalashtirilgan nusxasi turadi. Geografiya so`zi. qadimda erotosfen, Atagan fan usha men, Yunoncha so`z geo-yer,

Grafo-chi yozaman der. O`zbekcha ugirsak, Yerning tasviri demak, Buni barcha o`quvchi, Albat bilmog`i kerak. Ikki jonim bor mening, Yer shari shonim mening, Tabiatdir vujudim, Sizlar mening bor budim. Bir tarmog`im tabiat, Shaydosi bo`lsa agar. Ikkinchi bilim, qoida, Jam xujalik faoliyat. Bu she`r o`quvchilarga eshittirilib bo`lingach ulardan she`rni taxlil qilib berish so`raladi va dars mustaxkamlanadi. SHe`rni mazmunini namuna sifatida yoritib beriladi. Bu she`r o`quvchilarga eshtirilib bo`lingach ulardan she`rni taxlil qilib berish so`raladi, va dars mustaxkamlanadi. SHe`rni mazmunini namuna sifatida yoritib beriladi. Yuqoridagi she`r orqali o`quvchi avvalo geografiya faniga va atamasiga kim asos solganini geografiya so`zini lug`aviy ma`nosi qanday ekanligini uning ikki qismdan iboratligi va bu qismlar o`z urganish obyektiga ega ekanligi bilan chuqur tanishib oladi. O`z o`rnida erotosfen haqida gap borilayotganda uni nafaqat fanni birinchi nomlanganligi balki xaritani birinchi bor tuzishga xarakat qilganligi xaqida bir qator olamshumul geografik tadqiqotlarga tuxtab utish o`rinlidir. Masalan: erotosfenning fan nomlashga asos bo`lgan tadqiqoti quydagicha edi. Geografiya deb sarlavxa boshlagan eng birinchi kitobni bundan 2000 yildan ham ilgarroq Aleksandriyalik olim erotosfen yozgan edi. Erotosfen tomonidan yozilgan geografiya kitobida yerning shakli va kattaligi usha vaqtda ma`lum bo`lgan dengizlar, quruqliklarning taqsimlanishi haqida fikrlar yuritilib tuliq tasvirlab berilgan. Shundan beri yani erotosfen kitobi yozilgandan

boshlab butun yer yuzasi yoki yer yuzasining biror qismini tasvirlashni gegrafiya deb aytadigan bo`ldilar. SHe`r o`qib berilgach, uni tahlil qilib suralib, qisqacha konslekt yozdirib quyilishi mavqsadga muvofiq bo`ladi. Yer haqidagi geogorafik bilimlarning rivojlanishi bu mavzuni yoritishda «Buyuk geogriflarmiz» nomli she`ridan foydalanish maqsadga muvofiqdir. Bu she`rda imkoningiz bo`lsa xar bir sayyox portretiga qarab she`r o`qing, chunki bu xolat darsga jonlilik baxsh etadi. Dars oxirida uning yodlash uchun uyga topshiring. Buyuk geograflarimiz . Dunyo xaritasini Birinchi bor tuzgan kim? Sursalar usha men, Nomimdur erotosfen. Globusni birinchi Yaratdik biz ikkovlon Menman nemis bexaym Beruniy o`zbek o`sg`lon. Dunyo buylab eng avval, Sayyox u kim bo`lgan ekan? Savolingiz etay xal, Uning nomi magellan. Sandiq tula javoxir izlab Xindistonni borardim ko`zlab, Xayolimni ummon oldimi? Dilga Amir qoni soldimi? Orol tomon yuzlanib nogox, Xindu dedim axolisin gox, Sharqiy Xitndiston deb atadim,

Men sayyoxlik burchini o`tadim, Kolumb nomim mamlakat oldi, Xatolarim tarixida qoldi. Shuni ham taqidlash lozimki, garchan Amerika qitta`sin 15-asrning oxirlarida ispan dengizchisi X. Kolumb o`z sayhatlari natijasida tadqiq etgan bo`lsada, undan necha yuz yillar avval vatandoshimiz A. Beruniy o`z asrlarida yer qirrasining orqa tomonida ham quruqlik mavjud ekanini bashorat qilib o`tganligi ham o`z davrning muhim gsheografiya vokeasi edi. Shu bois yuqoridagi X.Kolumb sayoxatilariga bag`ishlov o`qib berilagach, atoqli shoirimiz A.Oripovning quydagi misrlari bilan hamnafas bo`lishimiz, fikirlar o`zviyligini ta`minlaydi, aniqligini oshiradi. Amerika sexirli diyor, Uxlar kolumb ham hali Dengiz ortin yoritdi ilk bor, Beruniyning aql mash`li Kolumbda yuor alamim mani, O`zbekiston vatanim manim. Darvoqe sizga yuqoridagi tavsiya etgan bitiklarning ikkinchi bandida yerning shakliy modeli globusni yaratgan olimlar A.R.Beruniy hamda M. Behaymlar haqida fikr ilgari surilgan edi. Shu o`rinda shuni ta`qidlash joizki, o`quvchilar globusni qaysi ixtirochi dastlab yaratgani haqida o`ylab ikkilanadilar. Buni bir necha yillik tajribalar tasdiqlanmoqda. Shu bois ham har ikki olimning yashagan davrlari va ixtiro etgan globuslarning aniq tafsilotlari keltirib o`tilishi fikirlarni yanada oydinlashtiriladi. X.kolumb sayyoxatidan keltirilgan band tahlil qilinayotganda esadunyo siyosiy xaritasidan kolumbiya mamlakatini ko`rsatib utishni unitmang. Plan va xarita . Darslikni o`quvchi tushinishi uchun eng qiyin bo`lgan qism «plan va xarita» bo`limi xisoblanadi. Sababi ushbu mavzular o`quvchini matematik hisob- kitob, topografik belgilar bilan ishlashga chorlaydi.

Bo`limdagi «joy plani (tarixi)»ni o`rgatishda tabiat quynida, dala amaliyoti tarzida o`tishi mumkin bo`lgan mavzular ham bor. Ushbu mavzularni sinf xonasida o`tilganda esa quyidagi she`riy misrlaridan foydalanish mumkin. Joy plani. Keng shaharu dala qishloqlar, Osmon bog`u tog`u-toshlar, Aks etarlar jajji chizmada, Joy plani mening jussamda Xaritaning ukasi derlar Faqat unda jam butun yerlar, Globus va rasm qarindosh, Ular menga doimo sirdosh. Shartli belgilarim xo`p aniq, O`qiy olsang joy taniq. Xujalikka aks eitb qolay, Vujudingiz rom eitib olay. Ushbu she`r o`qib bo`lingach unda ilgari so`ralayotgan fikirlar izoxlanishi shart. Masalan she`rning ikkinchi bandidagi xarita, globus, rasm va joy palnida qanday umumiylik, o`xshashliklar yoxud farqlar mavjudligi, hamda ularning o`ziga xos kartografik muxitidan qulaylik tomonlari nimalardan iborat ekanligini tushuntirilishi, o`quvchilarda zarur payitda qaysi qullanmadan o`z o`rnida foydalanish mumkinligini haqida malaka xosil qiladi. SHe`rning uchinchi bandiga monand uy topshirig`i berib, o`quvchilarga «topografik xat» yozib kelishni aytamiz, vazifani uddalagan o`quvchi o`z-o`zidan sharli belgilarni o`z o`rnidaishlatish naqadar zarur ekanligini tushinib oladi. Darslikda «plan masshtabi (miqiyosi)»ga juda keng o`rin ajratilgan, sababi xar qanday kartografik qullanmalarni yaratishda asosiy qoida, sifatida aniqlikni belgilovchi sifat birligi bo`lib xizmat qiladi. Shu o`rinda masshtab nafaqat planlar uchun, balki haritalar hamda globuslarni yaratishga, o`qiy olishga

ham vosita ekanligini o`quvchilarga tushintirib o`tiladi. Bizga ma`lumki, masshtab deb surati bilan maxraji plandagi joyining xaqiqiy masofaga nisbatan necha marta kichraytirilgannini ko`rsatuvchi kasrga aytiladi.Ushbu masala quyidagi satrlarda o`z ifodasini topgan. MASSHTAB Katta joyni kichik qog`ozga Tushirmoq uchun kasr qullanadi, Suratiga bir sonni quyib Maxrajiga bir son tanlanadi. Planlaru, xaritalarga Shunday katta globusga ham, Asos bo`ldi mana shu qonun Men bor ekan qog`ozdan yo`q gap SHe`rda qanday fikr ilgari so`ralyapti? Taxlil etamiz she`r izxiga ko`ra masshtabga ta`rif berilyapti. Mazmuni chuqur taxlil qilinsa, matematik amal ko`zga tashlanib I/ni ma`nosi kelib chiqadi. Bunda bu 1-sm xisobidagi shartli son maxrajdagi «n» esa no`malum sonni yaxshi bilamizki, tasvirlanishi lozim bo`lgan xududga, bulajak xarita yoki plan hamda tanlagan qog`ozning xajmidagi nisbatga ko`ra xaritashunosning o`zi tanlaydi. Yordamchimiz silarga Adashsangiz yullardan agar Koyimangiz o`zni hech mahal Yordamchimiz qo`lingizga agar Bo`lsak doim yo`llaringiz xal. Men komlasamn, do`stim gnom Ko`rsatkichim aniqlar tomon Unutsangiz bizni, tabiiy Belgilar yo`l ko`rsatar oson.

Ma`skur she`r esa bo`limdan o`rin olgan joyda yo`nalishlarini aniqlash va unga zarur asboblar xususida so`zlab, har galgidek ushbu asboblarning o`z ta`riflarini etishlariga asoslangan. SHe`r o`qilayotganda o`qituvchi qo`lida kompos, gnomon asboblar va daraxtlarning janub yo`nalishiga og`ib turgan suratlar namoyish etilsa o`quvchi xayolida ushbu badiy ifoda teatrlashgan saxnada namyish qilinganidek gavdalanadi. Yuqorida fikirlani yanada boytish uchun bizga «gorizont tomonlarimiz» she`r aytishuvchi yordam beradi. Suxbat tarzida aks etib turgan ushbu she`rlarni turtinchi bandiga aniqrog`i «garb» kuyoshjonga in qilib bergan «satriga e`tibor bering» bering va shu urinda majoziy ma`noda foydalanayotgan jumlani o`quvchilarga geografik jixatdan to`g`ri yoki noto`g`ri ekanligini aniqlab berishni surab munozaraga chorlang. Fikirlar davomida qisqacha Yevropadan va Osiyo atamalarida tuxtab utish ayni muddao. Bu esa o`quvchilarga materiklar geografiyasini o`rganishga dastlabki asosan o`rgatadi. Demak sizga gorizont tomonlarni taqqoslash uchun ushbu bitiklarni xavola etiladi. JANUB. Olingiz meni tanib Men issiq tomon-janub. SHIMOL. Hamma mendan qo`rqar nomidur-shamol, Sovuq keltiraman har vaqt bemalol. Sizlarga kelmasin sovug`im malol, Men qaxraton qishning erkasi-shimol. SHARQ quyosh chiqadigan tomonman o`zim, Sizlardan ustinroq mening har so`zim. Sevimli sharqdirman ta`rifim doston,

Shoirlar so`zida nur tomon yuzim. G`ARB Men hammadan go`zalroqdurman, Shuning uchun maftunkordurman. quyoshjonga in qilib bergan, «Kun botarman» bahtiyordurman. TESTLAR Yerning umumiy maydoni qancha? a) 510 million kv.km b) 310 million kv.km v) 410 million kv.km Namanganning axolisi qancha? a) 2 million kv.km b) 1,8 million kv.km v) 3 million kv.km

Похожие

Umumiy o'rta ta'lim maktablarining geografiya darslarida «qarorlar shajarasi» metodidan foydalanish

Maktabda geografiya ta`limini takomillashtirishda pedagogik texnologiyalardan foydalanish

Geografiya darslarida mustaqil ishlarni tashkil etish

Yer resurslari va undan qishloq xojaligida foydalanish

Mintaqalarda ekologik turizm resurslari va ulardan foydalanish