Farg'ona vodiysi chegara bo'yi hududlari o'zaro aloqalarini rivojlantirish muammolari

Farg'ona vodiysi chegara bo'yi hududlari o'zaro aloqalarini rivojlantirish muammolari

Загружено в:

15.09.2022

Скачано:

0

Размер:

142.67578125 KB

Farg`ona vodiysi chegara bo`yi hududlari o`zaro aloqalarini rivojlantirish muammolari Tashqi iqtisodiy aloqalar va mintaqaviy rivojlanishda chegarabo`yi hududlarida joylashgan ma`muriy-hududiy birliklarning o`zaro aloqalari muhim rol o`ynaydi. Sobiq Ittifoq parchalanib, uning tarkibidagi respublikalar siyosiy mustaqillikka erishgach, ilgari mavjud bo`lmagan holat – chegarabo`yi muammosi yuzaga qalqib chiqdi. Transport vositalari, chorva mollari, xalq xo`jaligi yuklarining erkin harakatlanishi cheklandi; ishlash, o`qish va zarur tovarlarni xarid qilish uchun qo`shni respublikalar hududida joylashgan korxonalar, bilim yurtlari va bozorlarga qatnov (mokkisimon migratsiya) keskin qisqardi. O`zaro aloqalarning zaiflashuvi nafaqat iqtisodiy sohada, balki chegarabo`yi hududlarining ijtimoiy, ma`naviy va madaniy hayotida ham ko`pgina muammolarni keltirib chiqardi. Turli millatga mansub bo`lsalar-da, tili, dini, an`analari va urf-odatlari o`xshash bo`lgan kishilar orasida quda-andachilik, qarindosh-urug`chilik rishtalari bog`langan. Biroq, o`rnatilgan chegara va bojxona postlari ba`zi paytlarda to`y yoki azaga borayotgan kishilarga ham monelik qiladilar. 1-jadval 2000-2006 yillarda Farg`ona vodiysi mintaqalarida sanoat ishlab chiqarish o`sish dinamikasi 2000 yil - 100% № Вилоятлар номи 2001 йил 2002 йил 2003 йил 2004 йил 2005 йил 2006 йил 1 . Андижон 128,9 138,1 163,7 222,3 300,6 375,5 2. Наманган 120,8 135,3 152,9 167,3 181,3 201,1 3. Фарғона 112,6 125,0 128,0 133,5 140,8 153,1 4. Баткент 87,9 89,4 93,2 85,5 96,2 81,2 5. Жалалабат 96,9 77,5 71,7 77,2 71,5 72,4 6. Ўш 104,6 120,4 86,9 100,7 93,0 86,5

* O`zbekiston Respublikasi Davlat statistika qo`mitasi va Qirg`iziston Milliy statistika qo`mitasi ma`lumotlari asosidatuzilgan. Ma`lumki, mintaqalar ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishi, ularning iqtisodiy salohiyati, shu bilan birga, ro`y berayotgan iqtisodiy o`sish sur`atlari va amalga oshirilayotgan islohotlar natijalari bilan ham baholanadi. Muallif tomonidan tadqiqot jarayonida O`zbekiston va Qirg`iziston Respublikalarining Farg`ona vodiysida joylashgan 6 ta viloyati bo`yicha 2000-2006 yillardagi o`sish sur`atlarini qiyosiy tahlil amalga oshirildi. Natijalar shuni ko`rsatadiki, vodiyning O`zbekiston hududidagi mintaqalarda sanoat ishlab chiqarish o`tgan 6 yil davomida 1,5 martadan salkam 4 barobargacha o`sish kuzatildi (1-jadval). Asaka avtomobil zavodi, Farg`ona neftni qayta ishlash korxonasi kabi yirik korxonalarda ishlab chiqarish hajmining ortishi, mahalliylashtirish, qo`shma korxonalarni tashkil etish, to`qimachilik, kimyo, neft va gaz sanoati kabi ustuvor tarmoqlarni rivojlantirish bo`yicha hukumat dasturlari qabul qilinib, izchil amalga oshirilishi mintaqada sanoat ishlab chiqarishning jadal o`sishiga ijobiy ta`sir ko`rsatdi. Ayni paytda, Qirg`izistonning barcha mintaqalarida ishlab chiqarish sur`atlari pasaygan. 2-jadval 2000-2006 yillarda Farg`ona vodiysi mintaqalarida qishloq xo`jaligi ishlab chiqarishining o`sish dinamikasi 2000 yil - 100% № Вилоятлар номи 2001 йил 2002 йил 2003 йил 2004 йил 2005 йил 2006 йил 1 . Андижон 107,1 109,3 109,6 117,2 123,5 127,8 2. Наманган 102,2 103,7 106,7 120,3 125,0 133,7 3. Фарғона 102,1 107,9 108,6 119,4 129,7 132,0 4. Баткент 104,6 108,8 110,1 111,5 108,2 109,5 5. Жалалабат 104,5 110,4 114,5 122,0 118,2 123,8 6. Ўш 106,9 109,9 108,2 112,1 111,9 113,3

* Ўзбекистон Республикаси Д авлат статистика қўмитаси ва Қирғизистон м иллий статистика қўмитаси маълумотлари асосида муаллиф томонидан ҳисобланган. Buning sababi ko`plab («Sulyukta komur», «Kizilkiya Komur», «Tash Komur», «Shaxta Kok Jangak», «Tegenek» va b.) shaxtalarda ko`mir qazib chiqarish hajmi, jahondagi eng yirik Xaydarkon simob kombinati va Qadamjoy surma kombinatlarida mahsulot ishlab chiqarish sur`atlarining pasayganligi bilan bog`liq. Qishloq xo`jalik ishlab chiqarish bo`yicha vodiyning barcha viloyatlarida barqaror o`sish kuzatildi. Biroq, bu sohada ham mamlakatimiz mintaqalarining o`sishi o`z qo`shnilariga nisbatan yuqori bo`ldi (2-jadval). Moddiy ishlab chiqarishning boshqa tarmoqlarida ham, ijtimoiy sohalarda ham bu kabi mintaqaviy tafovutlar mavjud. Chegarabo`yi hududlari o`rtasidagi aloqalarning rivojlanishi bo`yicha muammolar orasida chegara va bojxona postlari faoliyatining ham o`rni bor. Chegara qo`shinlari, ichki ishlar va bojxona organlari tomonidan chegarabo`yi hududlarida yashovchi fuqarolarini asossiz to`xtatib qolish hollari sodir etilmoqda. Ayniqsa, bundan anklav yoki eksklav hududlarda – Shoximardon, Chungara qishloqlari hamda So`x tumanida istiqomat qilayotgan aholi ko`proq aziyat chekmoqda. O`zbekiston 1999 yilda bo`lib o`tgan «Botkent voqealari»dan so`ng, 2000 yilda Farg`ona va Botkent viloyatlari mahalliy davlat organlari rahbarlarining kelishuviga asosan, Farg`ona tumani hududidan o`tuvchi Qirg`iziston Respublikasining O`sh va Botkent viloyatlarini bog`lab turuvchi 12 km avtoyo`l Qirg`iziston uchun ochiq tranzit yo`l sifatida vaqtincha berilgan edi. Buning evaziga Qirg`iziston xududida Shohimardon anklaviga boradigan yo`l o`zbek fuqarolari uchun tranzit sifatida to`siqsiz foydalanish uchun berishga kelishilgan. Lekin, tomonlar ko`p hollarda o`z zimmalariga olgan majburiyatlarini bajarmayotirlar. Xalq xo`jaligiga xorijiy investitsiyalarni jalb qilish – Markaziy Osiyo respublikalari iqtisodiy siyosatining asosiy yo`nalishlaridan hisoblanadi. 1996 yildan boshlab O`zbekiston va Qirg`izistonda barqaror investitsion faollik kuzatilmoqda. Ayni paytda, ba`zi qo`shni davlatlardagi siyosiy va iqtisodiy beqarorlik mintaqa investitsion reytingini pasayishiga olib keldi.

3-jadval Farg`ona vodiysi viloyatlarida 1995-2005 yillarda xorijiy investitsiyalarning hududiy tarkibi Минтақалар номи 1995 йил 2000 йил 2005 йилмлн. АҚШ долл. ўз мамлакатига нисбатан % да Фарғона водийсига нисбатан % да млн. АҚШ долл. ўз мамлакатига нисбатан % да Фарғона водийсига нисбатан % да млн. АҚШ долл. ўз мамлакатига нисбатан % да Фарғона водийсига нисбатан % да Андижон вилояти 302 72,4 81,9 7 1,0 6,2 23,1 3,7 16,4 Наманган вилояти 29,4 7,0 8,0 4,1 0,6 3,6 11,5 1,8 8,2 Фарғона вилояти 2,2 0,5 0,6 60,5 8,3 53,2 15,3 2,5 10,9 Фарғона водийсининг Ўзбекистон қисми 333,6 79,9 90,5 71,6 9,8 62,9 49,9 8,0 35,5 Ўзбекистон Республикаси бўйича жами 417,3 100,0 727,5 100,0 624,7 100,0 Боткент вилояти 4,1 4,3 1,1 5,4 6,0 4,7 10,2 4,9 7,2 Жалолобод вилояти 25,2 26,3 6,8 28,9 32,3 25,4 48,6 23,1 34,6 Ўш вилояти 5,7 5,9 1,5 7,9 8,8 6,9 31,9 15,2 22,7 Фарғона водийсининг Қирғизистон қисми 35 36,5 9,5 42,2 47,1 37,1 90,7 43,1 64,5 Қирғизистон Республикаси бўйича жами 95,9 100,0 89,6 100,0 210,3 100,0

Farg`ona vodiysida investitsion faollik umuman ijobiy bo`lgani holda, turli yillarda viloyatlarning o`rni o`zgarib turgan. 3-jadvaldan ko`rish mumkinki, 1995 yilda mintaqaga yo`naltirilgan investitsiyalarning 80 foizidan ko`prog`i Andijon viloyati hududida joylashgan «UzDEUavto» avtomobil zavodi va unga ehtiyot qismlar yetkazib beruvchi korxonalar qurilishi uchun sarflandi. Yoqilg`i-energetika majmuasini rivojlantirish zarurati Farg`ona neftni qayta ishlash zavodini rekonstruksiya qilishga olib keldi. Farg`ona viloyati sanoatiga yo`naltirilgan kapital qo`yilmalarning 16 foizga yaqini mana shu korxona rivoji uchun sarflandi. Shu davr ichida Farg`ona furan birikmalari zavodida sellyuloza ishlab chiqarish yo`lga qo`yildi. Bundan tashqari, Farg`ona vodiysida 30 ga yaqin yengil va oziq-ovqat sanoati korxonalari ishga tushirildi. 90-yillar o`rtalarida Qumtor konida oltinni qayta ishlash korxonasi ishga tushirilishi Qirg`izistonda to`g`ridan to`g`ri investitsiyalarning jadal o`sishiga olib keldi. Rekonstruksiya va yangi texnologiyalar uchun sarflangan investitsiyalar jami investitsiyalarning 1997 yilda 15, 1998 yilda 57,5 va 2006 yilda 48,3 foizini tashkil qildi. 1990-yillarda Tojikistondagi fuqarolar urushi tufayli ushbu mamlakatga xorijiy investitsiyalar oqimi keskin qisqardi. Biroq, keyingi yillarda ko`pgina korxonalarning qayta tiklanishi natijasida xorijiy kapital hajmi o`sib bormoqda. Xorijiy sarmoyalar asosan mudofaa, tog`-kon, to`qimachilik, qurilish materiallari, qishloq xo`jalik mahsulotlarini qayta ishlash sohalariga yo`naltirilmoqda. Jumladan, qozog`istonlik sarmoyadorlar kumush va rux konlarini o`zlashtirish bo`yicha shartnomalar tuzdilar, Rossiya kompaniyalari uran, turli radioaktiv elementlar hamda “Tojikredmet” ICHB bazasidagi noyob metallarni qazib chiqarish va boyitish bo`yicha quvvatlarni qayta tiklash yuzasidan kelishuvlarga intilmoqdalar. Xo`jand shahrida tojik-koreys va tojik-italyan munosabatlari gazlama va tayyor kiyim-kechaklar ishlab chiqarishga ixtisoslashgan qo`shma korxonalar hamda tog`-kon va mashinasozlik tarmoqlarida kooperatsiya aloqalarini rivojlantirishda namoyon bo`lmoqda.

Shu bilan birga, ta`kidlash joizki, xorijiy investitsiyalar hajmi bo`yicha mintaqalararo farqlar katta. Xorijiy sarmoyalarning faol oqimi va ulardan foydalanishda yuqori samaradorlik asosan infratuzilmasi yaxshi rivojlangan va mineral xom ashyo resurslariga boy mintaqalarida kuzatiladi, aksincha, sust rivojlangan mintaqalarda ularning salmog`i past. Masalan, Qirg`izistonning Botkent viloyati yirik shaharlar va savdo markazlaridan yiroqligi tufayli unda xorijiy investitsiyalar hajmi juda kam. Qirg`iziston 9 yildan beri Umumjahon savdo tashkilotining a`zosi bo`lib, MDH davlatlari orasida tashqi savdo sohasida eng liberal sharoitlarga ega. 2006 yilda Qirg`izistonda chetdan kirib kelayotgan tovarlarga nisbatan bojxona tariflarining o`rtacha stavkasi 4,6 foizni, shundan “nul” qiymatdagi boj stavkalari jami bojxona tariflarining 43,3 foizini tashkil etdi. Juda ko`p tovarlarga nisbatan eksport va import litsenziyalar bekor qilingan. Umuman O`zbekiston, Qirg`iziston va Tojikiston respublikalarining Farg`ona vodiysida joylashgan mintaqalariga kirib kelayotgan xorijiy investitsiyalar hajmi, geografiyasi, tarmoq yo`nalishi, tarkibi va turi bo`yicha o`zaro farq qiladi. Ayni paytda, investitsiya jarayonini faollashtirish bo`yicha ko`p jihatdan o`xshash muammolar ham mavjud. Ular jumlasiga, birinchi navbatda, mintaqa imkoniyatlari to`g`risida xorijiy investorlarning yetarli axborot bilan ta`minlanmaganligi, xususiy sarmoyalarni jalb qilishning samarali mexanizmi yaratilmaganligikabi omillarni kiritish mumkin. Biroq, bizningcha, eng katta muammo chegaraning ikki tomonida joylashgan viloyatlar o`rtasida qo`shma korxonalar tuzish bo`yicha amaliy ishlarning yo`lga qo`yilmaganidir. Shuning uchun bu sohadagi asosiy e`tibor O`zbekistonning Andijon, Namangan va Farg`ona, Qirg`izistonning Botkent, Jalolobod va O`sh, Tojikistonning viloyatlari o`rtasidagi savdo-iqtisodiy, migratsiya va investitsiya aloqalarini kuchaytirishga qaratilishi zarur.

Похожие

Farg'ona mintaqasi aholisining hududiy tarkibidagi o'zgarishlar

Mustaqillik yillarida Farg'ona viloyatining demografik jarayonlari

O’zbekistonning geosiyosiy o’rni va kelajagi

Farg'ona viloyati iqtisodiy -ijtimoiy rivojlanishining ba'zi bir xususiyatlari

Markaziy Osiyo davlatlarining tarkib topishi, hududi, chegaralari va geografik o’rni