Eron yoqilg`i-energetika sanoati shakllanishi va rivojlanishi xususiyatlari - География - Рефераты

Eron yoqilg`i-energetika sanoati shakllanishi va rivojlanishi xususiyatlari

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

72 KB

Eron yoqilg`i-energetika sanoati shakllanishi va rivojlanishi xususiyatlari Reja: 1. Eron yoqilg`i-energetika sanoati shakllanishi shart-sharoitlari va hozirgi holati tahlili 2. Eron yoqilg`i-energetika sanoatida xorijiy investitsiyalar ishtiroki xususiyatlari

1. Eron yoqilg`i-energetika sanoati shakllanishi shart-sharoitlari va hozirgi holati tahlili Eron yoqilg`i-energetika sanoati – mamlakat sanoati tarmoqlari orasida nisbatan eng kuchli va tez sur`atilarda rivojlanayotgan sohalardan biri hisoblanadi. Mamlakat YOES da yetakchi sohalar sifatida neft va gaz sanoati sektorlarini alohida ajratib ko`rsatishimiz mumkin. Eron jahon neft ishlab chiqaruvchilar orasida Saudiya Arabistoni, AQSH va Rossiya davlatlaridan so`nggi to`rtinchi o`rinni egallaydi. Mamlakat neft zahiralarining summa qiymati 370 mlrd. barr. (50 mlrd. t.) ni tashkil etadi. OPEK taqdim etgan ma`lumotlarga ko`ra 2009 yil Eronda aniqlangan xom neft zahiralari 137.620 mln. barr. deb qayd etilgan. Eronning yillik neft mahsulotlari eksporti qiymati 88.92 mlrd. AQSH doll.ni, kunlik neft ishlab chiqarish 4.056 ming barr., bo`lsa, neft mahsulotlari eksporti sutkasiga 438 ming barr.ni tashkil etadi. Mamlakat yoqilg`i-energetika sanoati rivojlanishi va shakllanishi XX asrning 70- 80 yillargia to`g`ri keladi. Ayni shu davrlarda Angliya, AQSH siyosatining kuchli bosimlaridan ozod bo`lgan Eron, Islom Respublikasi nomi ostida iqtisodiyotni modernizatsiyalash va liberallashtirish islohotlarini barqaror olib boradi. Natijada msamlakat neft va gaz setkori shakllanishi davrlari boshlanadi. Shu o`rinda ta`kidlab o`tish kerakki, Eron yoqilg`i-energetika sanoati shakllanishi shart- sharoitlariga neft va tabiiy gaz resurslari zahiralari, ular konlari tadqiq etilishi va ishga tushirilishi bilan chambar-chas bog`liqdir. Eron neft sanoati sektori to`lig`icha Eron milliy davlat neft kompaniyasi (EMDK) (Sharkat Malli Naft Iran; National Iranian Oil Company, NIOC) nazorat qilib turadi. Neftni qidirish, qazib chiqarish va qayta ishlash ishlarini EMDK filiallari amalga oshiradi. Ularning ba`zilari xorijiy kompaniyalar hisoblanadi, jumladan, National Iranian South Oil Company, Central Iranian Oil Fields Company, National Iranian Central Oil Company, National Iranian Offshore Oil Company, National Iranian Drilling Company, Khazar Oil Exploration and Production Company, North Drilling Company, Iran Petro Development Company, Pars Oil and Gas Company, Petropars va boshqalar.

Ma`lumki, Eron sanoatidagi barcha neft zahiralari Fors ko`rfazi neft va gaz nasos havzalari (NGB) da joylashgan. Ushbu NGB lar sayyorada neftni harakatga keltiruvchi eng katta kuch hisoblanadi. Mamlakatda neft konlari iqtisodiy jihatdan sof konlar sirasiga taalluqli bo`lib, konlarning fakatgina ustki kismlarigina tadqiq qilingan va ularning ichki va tub chukur kismlari xali ishga to`liq tushirilmagan. Bunga asosiy sabab qilib, zamonaviy texnologiyalarning mavjud emasligi bilan izoxlanadi. Birok toza iktisodiy yondashiladigan konlar mavjud bo`lib, bular mamlakatni kazilma darajasini 95 yil ta`minlab turishi mumkin. Eron neft sanoati shakllanishi shart-sharoitlariga undagi olib orilayotgan ishlarni ham keltirishmiz mumkin. Eronda XX asrda nisbatan katta topilma hisoblangan konlar: bular – yirik Azadagon va Yadaravon konlaridir. Ular hanuzgacha to`lik ishga tushirilmagan. Fors ko`fazi akvatorida taxminan o`sha yillari Shimoliy Fors, Sorush, Navruz kabi konlar ochilgan. Kurfaz akvatorida keng ko`lamdagi qidiruv- razvedka ishlarining rivojlanib ketmasiligi asosiy sababi zamonaviy muvofiq texnika va texnologiyalar mavjud emasligi deyish mumkin. Xorijiy kompaniyalar taklif etilishi, jumladan Amerika, Yevropa kompaniyalari va ularning investitsiya kiritishlariga karshiliklar AQSH tomonidan Eronga nisbatan chiqarilgan qonun hisoblanadi. To`g`ri, Janubiy-Kaspiy NGB ga kiruvchi Kaspiydagi Eron akvatorida Britaniyaning VR korporatsiyasi ushbu qo`yilgan qonunni chetlab o`tdi, biroq ushbu mintaqada Eronlik qidiru-razvedka ishlaridagi ishchilar va kompaniyalarning kamligi hamda ishlarning samarasizligi hech qanday naf bermaydi. Kaspiy dengizi akvatoriyasidagi bir kancha istikbolli maydonlar Eron qirg`oqlari va uning (Ozarbayjon va Turkmaniston) qo`shnilariga tegishli. Bu ham akvatoriyadagi geologiya razvedka ishlari sur`atlariga ta`sir etadi. Eronda neftni qazib olish koeffitsiyenti juda xam past bo`lib, uning miqdori deyarli 30% dan oshmaydi. Shu sabali ham hozirgi vaqtda EMNK va neft vazirligi asosiy e`tibori yangi neft konlarini qidirib topishga emas balki, aniqlangan neft konlaridan mahsulotlarni qazib olish darajasini oshirishga katta e`tibor

qaratmoqda. Neft qazib olish sanoati oldiga joriy o`n yillik oxiriga mamlakat bo`yicha o`rtacha neft kazib olish koeffitsiyentini 35% gacha yetkazish borasida sohani texnik va texnologik qurollartirish hamda yangi qazuv texnologiyalarni joriy etish vazifalari qo`yilgan. 1.3-jadval. Eron neft konlari Konlar Aniklangan zaxiralari, mln.t. 2009 yilda kazib olish, mln.t. Egalik qilayotgan kompaniyalar Axvaz-Asmari (Ahwaz-Asmari) 1 384 35 National Iranian Oil Company (NIOC) Marun (Marun) 1 301 26 NIOC Agadjari (Agha Jari) 1 192 10 NIOC Gachsaran (Gachsaran) 1 164

24 NIOC Bangestan (Bangestan) 890 7,9 NIOC Novruz Sorush (Nowrooz Soroosh) 822 3 NIOC Karandj Parsi (Karanj Parsi) 637 10 NIOC Rage-Safid (Rag-e-Safid) 329 9 NIOC Janubiy Fors (South Pars) 178* 5,15

AGIP (Italiya) Sirri (Sirri) A+YE/S+D 164 6,5 NIOC Salman (Salman) 110 6,5 NIOC Dorud 1+2 (Dorood 1+2) 82 10 NIOC Abuzar (Abu Zar) 68,5 7 NIOC Azadegan (Azadegan) 900* Ishga tushirilish bosqichida NIOC

Yadevaran (Yadevaran) 420* Ishga tushirilish bosqichida NIOC Manba: IR Iran Statistical Bulletin. Energy chapter. 2009-2010. * – boshlangich kovlangan zahiralari Eron konlari orasida barcha boyliklarini o`zida saqlab qolgan neft konlarini ham uchratish mumkin. Bunday turkumdagi konlarga Masjidi-Sulaymon (490 m.) Dorud va Xandijon (3 350 m.), Daxluron (3 630 m.), Romin (3 720 m.) shular jumlasidandir. Mamlakatda neftni qazib olish 1996 yildan boshlab yiliga 180 mln.t.ni tashkil etgan bo`lib, 2005 yildan boshlab uning mikdori 200 mln.t.ga yetgan va bu kursatkichni 2010 yilgacha saklab qolinmoqda. Eron hukumati, neft sanoatini shakllanitirish borasida 2012 yilgacha istikbolli rivojlanish rejasini belgilab olgan: 1. Azadegon konining 1-fazasini 2009 yilda to`liq ishga tushirish va qazib olish darajasini yiliga 5 mln.t.ga shoirish; Ushbu konning 2-fazasini 2012 yilda ishga tushirish va uning mikdorini 5,5 mln.t.ga yetkazish. 3. 2011 yilda Yadaravon konini ishga tushirish va qazib olish miqdorini yillik 15 mln.t.ga yetkazish. 4. 2010 yilda Kushk-Xussayni konini ishga tushirish va yillik mikdorni 15 mln.t.ga yetkazish shular jumlasidandir. Shu borada ushbu konlardan 2012 yilga qazib olingan neftdan tushgan daromadlarning umumiy summasi yillik 50 mln.t.ni tashkil etishi rejalashtirilmokda. Ushbu natijalarga erishish va rivojlantirish ishlarida Fransiyaning “Total S.A.”, Italyaning “ENI (AGIP)” va Xitoy davlatining “China National Offshore Oil Company” lari ishtirok etishga ishonch bildirishmokda.

Ta`kidlash kerakki, Eron neftni qayta ishlash sanoati rivojlanish darajasi bo`yicha neftni qazib chiqarish sanoatini quvib o`tmokda. Neftni qayta ishlovchi Eron zavodlarining summa qiymati 2009 yil oxirida 78,3 mln.t.ni tashkil etgan bo`lib, quvvatlardan foydalanish 100% ni tashkil etmoqda. 1.3-chizma. Manba: IR Iran Statistical Bulletin. Energy chapter. 2009-2010. 2012 yilgacha Eron neftni qayta ishlab chiqarish sanoatini rivojlantirish rejasidagi birinchi o`rinni Bandar-Abbosdagi NQIZ ni qayta qurish va kengaytirish rejasi katta o`rin egallaydi. Ushbu obyektda og`ir neftni qayta ishlab chiqarish bo`yicha texnologik uskunalar o`rnatilmoqda va uning yillik quvvati 15 mln.t.gacha yetadi. Bushirda yangi NQIZ qurilishi boshlandi uning yillik quvvati 8.5 mln.t. va Abadan, Erake, Bandar-Assaluyye kabi NQIZ lari qurilgan bo`lib, ular yillik quvvati barchasida 4 mln.t. deb baholangan. Tehron va Tabriz NQIZ lari kengaytirildi. Qayta ishlab chiqarish quvvatlarining umumiy o`sishi yiliga 49 mln.t.dan oshiq, shu bilan birgalikda Abadon, Tehron va Tabrizda yangi uskunalar o`rnatilib, Yevropaning yuqori sifatli avtomobil benzinlari ishlab chiqariladi. Eron yoqilg`i-energetika sanoati shakllanishida mamlakat tabiiy gaz zahiralari o`z ahamiyatgia ega. Eron tabiiy gaz zahiralari 27.6 trln.kub.m. bo`lib, jahonda Rossiyadan keyin ikkinchi o`rinni egallaydi. 2009 yilda gaz mahsulotlarini ishlab chiqarish 127 mlrd.kub.m.ni tashkil etgan (jahon gaz ishlab chiqarishning 4%). Deyarli barcha qazib olingan gaz mamlakatda iste`mol qilinadi va uning juda kam qismi eksportga chiqariladi. Mamlakat issiqlik elektro stansiyalari faoliyati va energiya iste`moli aynan tabiiy gaz zahiralari evaziga amalga oshiriladi. Eron tabiiy gaz zahiralarining asosiy qismi Fors ko`rfazi gaz konlari havzasiga to`g`ri keladi. Taxminan Eron qirg`oqlaridan 100 km.da joylashgan Janubiy Fors (South Pars) dengiz gaz kondensati mavjud bo`lib, u dunyodagi eng yirik dengiz gazkondensati hisoblanadi. Ushbu gaz koni 1990 yillarning boshlarida ochilgan. U

Eron-Qatar chegaralariga bo`linadi va Qatarning hudududiy suvlarida Nort (North) nomi bilan mashhur. Oxirgi rasmiy geologik qidiruv baholari bo`yicha Eronning ushbu qismida gaz zahiralari 14 trln.kub.m.ga yetganligi ta`kidlanmoqda. U yerda 18 mlrd.barr. kondensat, 10-12 tlrn.kub.m. qazib olinadigan gaz va 8-10 mlrd.barr. kondensat mavjud deb baholanmoqda. Kattaligi jihatidan ikkinchi o`rinda Eronda Shimoliy Fors (North Pars) koni hisoblanib, 1.13-8/ trln.kub.m. zahiraga ega deb baholanmoqda. Kon 1960 yillarda ochilgan. Maydoni 600 kv.km.ni tashkil etadi. Chuqurligi 2700-3000 m. Umuman olganda shuni aytish mumkinki, Eron Islom Respublikasi yoqilg`i- energetika sanoati shakllanishi shart-sharoitlari jihatidan mamlakat ulkan tabiiy mineral xom ashyo zahiralari mavjud, biroq ularning qidirib topilish, ishga tushirilishi nuqtai nazaridan hukumat oldida talaygina muammolar ko`ndalang bo`lib truibdi. Muammolar ichki va tashqi xusuusiyatlarga chambar-chas bog`liq. Ichki muammolarga keladigan bo`lsak, Eron, AQSH va Angliya davlatlari mustamlakalaridan ozod bo`lgandan so`nggi davrlar jahon iqtisodiyotining shiddatli ravishda rivojlanishi va integratsiyalashuvi jarayonlari bilan bog`lanib ketadi. Natijada Eron oldida milliy iqtisodiyotni tashqi bozordan himoya qilgan holda unga qarshi iqtisodiyotni raqobat bardoshligini oshirish masalalari o`z yechimini kutib turardi. Shu vaqtda Eron hukumati chet davlatlar va xalqaro moliyaviy intstitutlardan qariyib 20 mlrd. AQSH doll. miqdorida kredit olishi va foiz stavkalarining ko`tarilish oqibatida mamlakat tashqi qarzdorligi oshib ketadi. Ikkinchidan mamlakat katta miqdordagi uran moddalari zahiralariga ega bo`lib, XX asrning 50-60 yillarida AQSH tomonidan boshlangan yadro tadqiqiotlari uning keng miqiyosdagi yadro dasturini boshlashiga hamda turli jabhalardagi bosimlarni kutib olishiga olib kelishi mamlakatning tashqi muammolarini keltirib chiqaradi. Yuqoridagi bayon etilgan fikrlar Eron yoqilg`i-energetika sanoati shakllanishiga bo`lgan shart-sharoitlardan to`lig`icha foydalanish imkoniyatlarini chegaralab tashladi. Ayniqsa AQSH va Yevropa hamjamiyati tomonidan qo`yilgan turli iqtisodiy sanksiyalar buning yaqqol misoli bo`lishi mumkin. Bu borada shuni qayd

etish kerakki, 1996 yil avgustda Amerika kongressi Eron va Liviya davlatlariga qarshi sanksiya to`g`risdagi qonunni tasdiqladi (ILSA). Sanksiyaning mohiyati Amerika davlatiga tegishli bo`lmagan kompaniyalar uchun yiliga mamlakat neft va gaz sektorlariga 40 mlnn. AQSH doll. miqdoridan oshiq bo`lmagan investitsiya kiritishlari mumkinligi belgilangan. Bu miqdor, 1997 yilda “senz” investitsiyalari natijasida 20 mln. AQSH doll.ga pasaytirildi. ILSA Eronga nisbatan AQSH tomonidan birinchi sankiya hisoblanmaydi. 1995 yil boshida prezident Bill Klinton Amerikaning turli kompaniyalari va ular filiallariga EIR neft va gaz sektorini moliyalashtirish ishlarini bekor etish haqidagi hukumat qarorini imzolaydi. Qaror “Conoco” ning Sirri konidagi “A” va “YE” fazalaririga kiritgan 550 mln. AQSH doll. barbod bo`lishiga sabab bo`ladi. Undan tashqari: 1997 yil avgustda prezident Klinton yana, turli Amerika fuqarolarining EIRda faoliyat olib borishini taqiqlovchi 13059-sonli hukumat qarorini imzolaydi; 1997 yil. AQSH Eronga nisbatan Amerika mahsulotlari, texnologiyalar va xizmatlar reeksportini bekor qildi. Ushbu ta`qiq qurboni xorijiy vositachi kompaniyalarga taalluqli bo`lib ketdi; 1998 yil. Rossiya Eron bilan Bushirda AES qurilishida shartnoma imzoladi. Bir necha oylar o`tib, AQSH Eron yadro va raketa dasturlariga aloqador bo`lgan Rossiyaning 10tacha firmalariga iqtisodiy sanksiya qo`lladi; 1999 yil. AQSH Eronga oziq-oqvat va tibbiyot mahsulotlarini eksport qilishga ruxsat berdi, biroq har bir holatda eksporter-kompaniyalar maxsus ruxsatnoma olishlari majbur qilib belgilangan. Bundan tashqari, AQSH hukumati shunga o`xshash kelishuvlarni moliyalashtirishni yoki kafolatlashdan bosh tortdi; 2000 yil. AQSH Eronga nisbatan sanksiyasini yengillatdi, hamda keng iste`mol mahsulotlari gilamlar, ikralar, xandon pistalar, quritilgan mevalar va boshqa mahsulotlar eksportiga ruxsat berildi. Sal o`tib analogik ravishda sanksiya o`z kuchida qoldi; 2001 yil. AQSH kongressi 1996 yilgi qonunni cheksiz muddatga uzaytirdi uzaytirdi; 2002 yil AQSH Eronning BSTga kirish arizasiga to`siqlar qo`yadi. Ko`rib o`tganimizdek, bu kabi turli iqtisodiy-siyosiy bosimlar Eron yoqilg`i-energetika sanoati shakllanish shart-sharoitlarini amalga oshirish

imkoniyatlarini bir muncha cheklab tashaldi biroq, mamlakatda olib borilgan keng ko`lamdagi islohotlar Eron yoqilg`i-energetika sanoati rivojlanishiga olib keldi. Hozirgi kunda mamlakat yoqilg`i-energetika sanoati ayniqsa, neft sektori jadallik bilan rivojlanmoqda. 2009 yil neft qazib olish miqdori 1998 yilga nisabatan 89.7% ga oshgan. Biroq 2008 yilda yillik neft qazib olish ko`rsatkchichi 209.8 mln. t.ni tashkil etgan bo`lsa, jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi sharoitida uning miqdori 201.1 mln.t. qayd etgan. 1.4-chizma. Manba: IR Iran Statistical Bulletin. Energy chapter. 2009-2010. Mamlkatda yoqilg`i-energetika sanoatini diversifikatsiyalash islohotlari ham jadallik bilan olib borilmoqda. Bugungi kunda Eronda barcha neft sektorida neft xom ashyosini qayta ishlash natijasida 35% o`rta distirlangan moylar, 33% mazut, 9% kerosin, 19% benzin va ush kabi mahsulotlar olinmoqda. Shu muvofiq ular iste`moli ham tez sur`atlarda o`sib bormoqda. Hozirgi vaqtda Eron Islom Respublikasi yoqilg`i-energetika sanoati rivojlanish darajasi nuqtai nazaridan jahon davlatlari orasida yetakchi o`ringa chiqib olmoqda. Undan keladigan daromadlar iqtisodiyotning boshqa sektorlari rivojlanishini ta`minlashi bilan bir qatorda mamlakat aholisi ijtimoiy hayot darajasini oshirishga ikoniyat yaratib bermoqda. Eron yoqilg`i-energetika sanoatida xorijiy investitsiyalar ishtiroki xususiyatlari Jahon iqtisodiyotidagi turli davlatlar sanoati rivojlangan va rivojlanayotigan davlatlarda yoqilg`i-energetika sanoati iqtisodiyot rivojlanishining eng muhim jihati hisoblanadi. Milliy iqtisodiyot xo`jalik yurituvchi subyektlarini yoqilg`i- energetika sanoati mahsulotlari bilan ta`minlash – zamonaviy ishlab chiqarishning zaruriy shart-sharoitlaridan biridir. Eronda YOEM ahamiyati va uni rivojlantirish keng miqiyosda xorijiy investitsiyalar miqdoriga bog`liq. Aynan Eronda 2002 yilda mamlakatda xorijiy

kapital kiritmalari oqimlarini sifat jihatidan yangi bosqichini ifodalovchi hamda xorijiy investorlarning EIR hududida ushbu sohani takomillashtirish, investorlar faoliyati va imkoniyatlari kafolatlarini ta`minlashga katta xizmat qiladigan “Xorijiy investitsiyalarni himoyalash va jalb etish haqida” qonun kuchga kirdi. Shu bilan birgalikda EIR da xorijiy investitsiyalar bilan bog`liq, hamda mamlakatda xorijiy investorlar faoliyati tahliliga bag`ishlangan qonunchilik tartiblari masalalari keng yoritilgan. Qonunning chiqishi va ijro yuzasidan Eron Islom Respublikasi qonunchilik tarixida eng ko`p amalga oshirilgan ishlar aynan ushbu qonun asosida qilingan faoliyatlar hisoblanadi. Jumladan ushbu qonun yuzasidan xorijiy investorlarning yoqilg`i-energetika sanoati rivojlanishi va takomillashuvi borasidagi ishlar kolmpleks yoritib berilgan. Eron investitsion qonunchiligiga muvofiq, EIR yoqilg`i-energetika sanoatida xorijiy investorlar yuridk va jismoniy shaxslar bo`lishi mumkin. Bundan tashqari Eron Respublikasi fuqarolari mamlakat hududida neft va gaz sektorida investitsion faollikni amalga oshirish xorijiy investitsiyalarni himoyalash va jalb etish to`g`risidagi qonun doirasidagi tartib-qoidalar bo`yicha amalga oshirishlari mumkin. Eron neft va gaz sanoati rivojlanishi yo`lidagi hamda undagi xorijiy investitsiyalar ishtiroki to`g`risidagi qonunchilikka binoan, mamlakat hududiga olib kirilayotgan moliyaviy (pullar, qimmatbaho qog`ozlar), hamda nomoliyaviy (fuqarolar obyekti huquqi va mol-mulklari) shaklidagi xorijiy kapitallar quyidagi kategoriyalarga ajratiladi: - Eronda konvertatsiya qilinadigan qattiq valyutadagi investitsion pullar bank tizimi yoki boshqa yo`llar bilan olib kirilish mumkin, biroq EIR Markaziy Banki tasdiqnomasi va roziligiga binoan; - mashina va uskunalar; - ehtiyot qismlar va uning tashkil etuvchilari, qo`shimcha detallar va xom ashyo; - patentlar, “nou-xau” texnologiyalari, savdo markalari va maxsus xizmatlar; - xorijiy investorning chet eldan o`tkazayotgan dividentlari shular jumlasidandir.

Eron yoqilg`i-energetika majmuasiga va boshqa obyektlarga kiritilayotgan xorijiy investitsiyalar mamlakatning Iqtisodiyot va moliya vazirligi hamda investitsion faollikni bevosita tartibga solib turuvchi EIR investitsiya, iqtisodiyot va texnik faoliyat bo`yicha tashkiloti (EIITFT) hisoblanadi. Undan tashqari manfaatdor va vazirlik osti tashkilotlar, jumladan bojxona, soliq qo`mitasi, investitsiya rag`batlari tashkilotlari kabi turli muassasalar xorijiy investitsiyalar ishtiroki va faoliyatini tartibga solib, nazorat qilib turishadi. Eron yoqilg`i-energetika sanoatiga jalb etilayotgan xorijiy kapital qo`yilmalarni amalga oshirishning tartiblariga keladigan bo`lsak. Ushbu protsedurada xorijiy investitsiyalarni jalb etishda taqdim etiladigan ruxsatnomalar bir nechta bosqichlardan iborat. Birinchi bosqichda sohaviy vazirliklarda investitsiong loyiha roziliklari ko`rib chiqiladi, ikkinchi bosqichda EIITFT xulosasi kiritiladi, uchinchi bosqichda Xorijiy investitsiyalarni himoyalash va jalb etish bo`yicha komissiya (XIHJK) tasdiqnomasi ko`rib chiqiladi va to`rtinchi bosqichda iqtisodiyot va moliya vaziligi yakuniy qarori kiritiladi va Eron Islom Respublikasi Hukumati qarori chiqadi. Sanab o`tilgan ushbu to`rtta bosqichda investitsion loyiha maqullansa, xorijiy investorlar faoliyati mamlakat hududida amalga oshirilish boshlanadi. Har qanday investitsion loyiha Eron qonunchiligiga muvofiq 15 ish kunida ko`rib chiqilishi va muvofiq qaror berilishi shart deb belgilangan. Bundan tashqari Eron xorijiy investitsiyalarni mamlakat neft va gaz sektoriga jalb etish bo`yicha tashqi ta`sirlar ham mavjud. Xususan Vashington iqtisodiy sanksiyasiga muvofiq, 1995 yilda mamlakat hududiga kiritilgan Amerika kompaniyalari va ularning xorjiy sho`ba firmalariga Eron neft va gaz resurslarini moliyalashtirish bo`yicha har qanday shartnoma tuzishni bekor qilinadi. 1996 yildan boshlab Eron va Liviyaga (Iran-Libya Sanctions Act – ILSA) qarshi AQSH Akti foaliyat ko`rsatmoqda. Unga ko`ra turli bir kompaniya Eron yoki Liviya davlatlari neft va gaz sektorlariga yiliga 20 mln. AQSH doll.dan oshiq investitsiya jalb etishsa, ularga nisabatan AQSH tomonidan kuchli iqtisodiy bosimlar amalga oshiriladi. Aynan ushbu sanksiyalar xorijiy investorlar faoliyatiga juda katta to`siq bo`lib qolmoqda. Biroq Anglshiyaning British petrolium korporatsiyasi hech bir

sanksiya qarshiliklariga qaramasdan Eron neft va gaz sanoatida faoliyatini davom ettirayotgan yagona korporatsiya hisoblanadi. Shu sababli Eron neft sanoati mamlakatning unga bo`lgan talabini qondirish quvvati yetarli emas. Xususan 2009 yilda 74 mln. t. neft ishlab chiqarlgan bo`lsa, mamlakat iste`mol talabi 78.9 mln. t. ni tashkil etgan. 5-chizma. Manba: IR Iran Statistical Bulletin. Energy chapter. 2009-2010. EIR konstitutsiyada, xorijiy kompaniyalar uchun mamlakat mineral resurslariga egalik qilish bekor qilinadi degan jumlalar mavjud. Energetika setkorida xorijiy investorlar mulkchilikning har qanday shakli bo`lishidan qat`iy nazar egalik qilish va mahsulotning ma`lum ulushiga egalik qilish imkoniyati yo`q. Faqatgina 1995 yildan boshlabgina xorijiy firmalar uchun xizmat shartnomalarini tuzish huquqi taqdim etildi. Bu shartnoma «buy-back» deb nomlanib, unda shartnomachi (kontraktor) konlarni egalik qilish bo`yicha barcha ishlarni moliyalashtiradi yoki konlarga olingan konpensatsiyani almashtirgan holda qidiruv ishlarini olib boradi. Bu kompensatsiya konlardan olingan birinchi mahsulot yoki loyiha tugallangandan so`nggi bir necha yillar davomida daromadni ta`minlash va boshlang`ich kapital qo`yilmalarni (bank foizlarini qo`shgan holda) qoplab berish huquqidir. Bu shartnoma tizimi hech bir tomonni qanoatlantirmaydi. Ko`p hollarda bu xalqaro neft kompaniyalarining e`tirozlariga sabab bo`ladi, ularning fikricha foyda me`yori (rates of return) va uning nihoyatda murakkabligi hamda doimiy ravishda sharnomalarni ko`zdan kechirish hollari xorijiy kompaniyalarni tinkasini quritigan. Biroq yiirk kompaniyalarning ishtirokisiz Eron davlati mustaqil ravishda konlarni o`zlashtira yoki uni ishga tushira olmaydi. Shunga qarmay yirik xorijiy kompaniyalar Eronda faoliyat olib borishmoqda. Shunday ustuvor investitsiya loyihalardan biri Eronning tabbiy gaz zahiralari bo`yicha eng yirik gaz koni Janubiy Fors shular jumlasidandir. Bugungi kunda

Janubiy Fors koni o`zlashtirilishi bir necha fazalarga bo`linib, unda xorijiy investorlar faol ishtirok etishmoqda. Fazalarning har birini ishga tushirish 225 mlrd. kub.m. gaz zahiralari bilan chegaralanadi. Bugungi kunda Janubiy Forsning 18 ta fazasi ishga tushirilish bosqichida turibdi. Har bir fazadan kuniga 28 mln.kub.m. tabiiy gaz (yiliga 10.3 mlrd.kub.m.), kuniga 40 ming barr. (yiliga 1.7 mln.t.) gaz kondensati, 500 ming t. suyutirilgan neft gaz va 200 t. xom ashyo mavjud deb baholangan. Loyihaning birinchi besh fazasi faolyait ko`rsatmoqda va 6-10 fazalari qurilish obyektidadir. 4-jadval Janubiy Fors konining ishga tushirilish bosqichlari Fazalar Kompaniyalar Maqomi 1 Petropars 2004 iyuldan faoliyat ko`rsatmoqda 2-3 Konsorsiumlar: TotalFinaElf (Fransiya) – 40%, Petronas (Malayziya) – 30%, OAO «Gazprom» – 30% 2002 iyuldan faoliyat ko`rsatmoqda 4-5 Petropars – 20%, Eni (Italiya) – 80% 2004 oktabrda faoliyat ko`rsatmoqda

6-8 Petropars, Statoil (Norvegiya) 2008 yildan faoliyat boshlagan 9-10 Iran Offshore Engineering & Construction, LG Engineering & Construction (Janubiy Koreyaning LG ulushi – 42%) 2009 yildan faoliyat boshlagan 11 Total Fina Elf 2009 yildan faoliyat boshlagan 12 Eni bilan muzokoralar olib borilmoqda; kutilayotgan hamkorlar – Angliyaning BG Group va Petropars 2009-2010 yilardan faoliyat olib boradi 13 AQSH Shell kompaniyasi bilan muzokora olib borilmoqda Ishga tushirilish muddati aniq emas 14 Petropars, China National Petroleum Corp (CNPC Xitoy) Ishga tushirilish muddati aniq emas 15-16 Norvegiyaning Aker Kvaener rahbarligi ostida Eron va xorijiy kompaniyalar tarkibidagi konsorsium Ishga tushirilish muddati aniq emas

17-18 Savdo ishlari olib borilmoqda Ishga tushirilish muddati aniq emas Manba: IR Iran Statistical Bulletin. Energy chapter. 2009-2010. Janubiy Fors konining 17-18 fazalarida ishtirok etishga Hindistonning Oil & Natural Gas Corp., Indian Oil Corp., Oil India Ltd. va GAIL Ltd. firmalari taklif kiritshmoqda. 2008 yilda Janubiy Fors konidan taxminan 160 mlrd.kub.m tabiiy gaz qazib olingan. Keyingi yillarda Eronda olib borilgan investitsiya borasidagi barqaror islohotlar natijasi o`laroq mamlakatning yoqilg`i-energetika sanoati rivojlanishiga katta miqdorda xorijiy investitsiyalar jalb qilinishi bilan birgalikda iqtisodiyotning turli sohalariga ham kapital qo`yilmalari miqdori oshib bormoqda. Mamlakatda 2010 yilga iqtisodiyotda investitsiyalar 34.185 mln. AQSH dollarini tashkil etgan bo`lsa, uning katta miqdori tog`-kon sanoatida neft va tabiiy gaz konlarini o`zlashtirish va ishlab chiqarishga yo`naltirilgan investitsiyalarni qayd etadi. Umuman olganda 2000 yildan e`tiboran 2010 yilgacha Eron yoqilg`i-energetika sanoati rivojlanishida xorijiy investitsiyalar oqimi juda yuqori bo`lgan. Xususan 2000 yilda neft va gaz sektoriga jalb etilgan xorijiy invetsitsiyalarnnig mamlakat umumiy investitsiyalardagi ulushi 7% ni tashkil etgan bo`lsa, 2008 yilga kelib bu ko`rsatkich 32% ga teng bo`lgan. 2009 yilda jahon iqtisodiyotida yuzaga kelgan moliyaviy – inqiroz mamlakat investitsiya siyosatiga ham o`z ta`sirini o`tkazdi. 2009 yilda Eron neft va gaz sektoriga jalb etilgan xorijiy investitsiyalar ulushi umumiy investitsiyalarda 1% ni tashkil etgan. 2010 yil ikkinchi choragidan boshlab nisbatan ijobiy o`zgarish kuzatilmoqda. 6-chizma Manba: Statistical Center of IRI. 2009-2010 (1st Quarter).

Eron Islom Respublikasi statistika marakazi tomonidan taqdim etilgan ma`lumotlarga muvofiq, 2009-2010 yillar davomida mamlakatga jalb etilgan to`g`ridan-to`g`ri investitsiyalarda eng yuqori ulush Osiyo mintaqasiga tegishli bo`lib, keyingi o`rinlarda Yevropa va Afrika davlatlari katta ulushiga ega. 7-chizma Manba: Statistical Center of IRI. 2009-2010 (1st Quarter). Mamlakat yoqilig`i-energetika sanoatida xorijiy investitsiyalarning ishtiroki xususiyatlari shundan iboratki, iqtisodiyotni liberallashtirish sharoitida sanoat sektorida xorijiy investitsiyalar oqimlari turli sabablarga ko`ri taqiqlangan blsa, keyingi vaqtlarda hukumat tomonidan ko`plab cheklovlarning olib tashlanishi natijasida neft va gaz sanoatiga kapital qo`yilmalar miqdori oshib borgan. Ay tish mumkinki, Eronning xorijiy investitsiyalar bo`yicha ustuvor hamkorlari asosan Osiyo davlatlaridan Xitoy, Janubiy Koreya, Yaponiya, Hindiston va Malayziya davlatlari hisoblanishadi. Mamlakat yoqilg`i-energetika sanoatida ularning hissasi yuqori bo`lib, asosan neft va gazni qayta ishlash va quvurlar orqali eksportni rivojlantirishga yo`lantirilayotgan investitsiyalar hisoblanadi. Undan tashqari Yevropa Ittifoqi mintaqasidan Germaniya, Fransiya va Angliya davlatlari Eron yoqilg`i-energetika sanoatida zamonaviy texnologiyalar bilan ishtiroki o`ziga xos ahamiyatga ega.

XULOSA Global inqirozning Eron yoqilg`i-energetika sanoati rivojlanishiga ta`siri borasida tadqiq etilganlar asosida quyidagi xulosalarga kelindi. 1. Yoqilg`i-energetika sanoati (YOES) mohiyati va uning tarkibiy tuzilmasi borasida ko`palb iqtisodchi olimlar tomonidan o`rganilgan. Shu borada yoqilg`i- energetika sanoati tushunchasiga bo`lgan yondashuvlar tadjrijiy rivojlanib takomillashtirib borgan. Shu nuqta nazardan ablatta, ko`plab izlanishlar asosida o`zimiz uchun to`liq deb hisoblaydigan tushunamizga to`xtalindik. Bu “Yoqilg`i- energetika sanoati – yoqilg`i qazib chiqarish, qayta ishlash, elektroenergiyalarni ishlab chiqarish, transportlarga yuklash va taqsimlashdagi barcha jarayonlar majmualalaridan biri hisoblanadi”. U asosiy uch qismdan: yoqilg`i sanoati, elektroenergetika va infratuzilmalardan iborat. Yoqilg`i-energetika majmuasi (YOEM) tarkibiy tuzilmasiga to`xtaladigan bo`lsak. YOEM – yoqilg`i energetika resurslarini qazib chiqarish bo`yicha materiallarni o`rnatish, yalpi ishlab chiqarish, jarayonlar, ularni xuddi shuningdek qayta tashkil etilishi, transportlarga yuklanishi, taqsimlanishi, iste`mol qilinishi kabi murakkab tizimni o`zida aks ettiradi. YOEM tarkibiy tuzilmasiga o`zaro faoliyat ko`rsatuvchi tizimlar kiradi: yoqilg`i sanoati tarmog`i (ko`mir, neft, tabiiy gaz), energiya tashishda qayta tashkil etilgan elektro energetika va qazib chiqarish tizim ostilari shular jumlasidandir. Bu tizim ostilar energetik mashinasozlik, elektro texnika, sanoatning atom sohasi va yoqilg`i hamda energiya iste`molidagi barcha sohalar bilan qalin aloqadar. Iqtisodiyot rivojlanishida yoqilg`i-energetika sanoatining o`rni nihoyatda beqiyos hisoblanadi. Bu ayniqsa, undagi mineral xom ashyo zahilari davlatlarida yanada yaqqolroq ifodalandi. Shu o`rinda aytish o`rinliki, yoqilg`i-energetika majmuasi jahon iqtisodiyotida muhim rolni o`ynaydi, shuningdek uning mahsulotlarisiz iqtisodiyotdagi ko`plab soha va tarmoqlar o`z faoliyatlarini amalga oshira olmaydi. Hozirgi kunga kelib Fors ko`rfazi (FK) mamlaktalari OPEK tashkiloti doirasida katta o`rinni egallaydi. 2009 yilda Saudiya Arabistoni YAIM 481.63 mln. AQSH

doll, Kuvayt 159.09, Qatar 91.36, BAA 260.14 va Eron 344.82 mln. AQSH dollariini tashkil etgan bo`lsa, ularning kishi boshiga YAIM ko`rsatkichlari – 19.405, 54.050, 106.610, 57.603 va 4.837 ming Amerika dollariga teng bo`lgan, muvofqilikda. Ushbu davlatlarning 2009 yilda umumiy eksportiga keladigan bo`lsak, unda neft mahsulotlari eksporti qiymati juda katta qismni tashkil etadi. Saudiya Arabistoni jami eksporti miqdori 2009 yilda 304.36 mln. AQSH dollariga teng bo`lgan bo`lsa, unda neft mahsulotlari eksporti 93% (283.21 mln. AQSH doll.) ulushni tashkil etgan. Kuvayt davlati umumiy eksporti 87.50 mln. AQSH doll, unda neft mahsulotlari eksporti miqdori 96.5% (84.44 mln. AQSH doll.) ni tashkil etgan. Qatar umumiy eksportida neft mahsulotlari ulushi 69.6%, Eronda 82% ga teng. Shunga mos ravishda mamlakatlar YAIM o`sishi dinamik xususiyatga ega bo`lmoqda. Jahonda davlatlar tomonidan neft va gaz mahsulootlari ismte`moli oshishi, unga bo`lgan narxlarni ham ko`tarilishiga olib keladi. Bu esa, neft eksport qiluvchi davlatlar iqtisodiy rivojlanishini barqaror ta`minlashga imkoniyat yaratib beradi. 3. Eron yoqilg`i-energetika sanoati rivojlanishi va shakllanishi XX asrning 70-80 yillargia to`g`ri keladi. Ayni shu davrlarda Angliya, AQSH siyosatining kuchli bosimlaridan ozod bo`lgan Eron, Islom Respublikasi nomi ostida iqtisodiyotni modernizatsiyalash va liberallashtirish islohotlarini barqaror olib boradi. Natijada msamlakat neft va gaz setkori shakllanishi davrlari boshlanadi. Shu o`rinda ta`kidlab o`tish kerakki, Eron yoqilg`i-energetika sanoati shakllanishi shart- sharoitlariga neft va tabiiy gaz resurslari zahiralari, ular konlari tadqiq etilishi va ishga tushirilishi bilan chambar-chas bog`liqdir. Undan tashqari Eron yoqilg`i-energetika sanoati shakllanishi shart-sharoitldarida bitta to`siq mavjud bu ham bo`lsa, AQSH sanksiyasi hisoblanadi. Sankitsya mamlapkat neft va gaz sektorai rivojlanishiga jiddiy to`siq bo`lib tkribdi. Biroq mamlakat ushbu sohasi dinamik rivojlanmoqda. Hozirgi vaqtda Eronda yoqilg`i-energetika sanoatini diversifikatsiyalash islohotlari jadallik bilan olib borilmoqda. Bugungi kunda Eronda barcha neft sektorida neft

xom ashyosini qayta ishlash natijasida 35% o`rta distirlangan moylar, 33% mazut moyi, 9% kerosin, 19% benzin va shu kabi mahsulotlar olinmoqda. Shunga muvofiq ular iste`moli ham tez sur`atlarda o`sib bormoqda. 4. Eron yoqilg`i-energetika sanoatiga xorijiy investitsiyalar jalb etilishi uchun qulay investitsion iqlim mavjud. Albatta, uning amalga oshirishida mamlakatda boy investitsion qonunchilik shakllantirilgan va amalga oshirilgan. Keyingi yillarda Eronda olib borilgan investitsiya borasidagi barqaror islohotlar natijasi o`laroq mamlakatning yoqilg`i-energetika sanoati rivojlanishiga katta miqdorda xorijiy investitsiyalar jalb qilinishi bilan birgalikda iqtisodiyotning turli sohalariga ham kapital qo`yilmalari miqdori oshib bormoqda. Mamlakatda 2010 yilga iqtisodiyotda investitsiyalar 34.185 mln. AQSH dollarini tashkil etgan bo`lsa, uning katta miqdori tog`-kon sanoatida neft va tabiiy gaz konlarini o`zlashtirish va ishlab chiqarishga yo`naltirilgan investitsiyalarni qayd etadi. Xususan 2000 yilda neft va gaz sektoriga jalb etilgan xorijiy invetitsiyalarninig mamlakat umumiy investitsiyalardagi ulushi 7% ni tashkil etgan bo`lsa, 2008 yilga kelib bu ko`rsatkich 32% ga teng bo`lgan.

Foydalanilgan adabiyotlar ro`yxati : I. O`zbekiston Respublikasi qonunlari, Prezident farmonlari va hukumat qarorlari 1.1. O`zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi. – T: O`zbekiston, 2003. - 40 b. 1. O`zbekiston Respublikasining “Chet el investitsiyalari to`g`risida”gi qonuni. //O`zbekiston Respublikasida tadbirkorlik to`g`risidagi qonun hujjatlari: II-kitob. - T.:”Iqtisodiyot va huquq dunyosi”, 1999. - 140-153-betlar. 1.3. O`zbekiston Respublikasining “Chet elolik investorlar huquqlarining kafolatlari va himoya qilish choralari to`g`risida”gi qonuni. //O`zbekiston Respublikasida tadbirkorlik to`g`risidagi qonun hujjatlari: II-kitob. - T.:”Iqtisodiyot va huquq dunyosi”, 1999. - 154-160-betlar. 1.4. O`zbekiston Respublikasining “Tashqi iqtisodiy faoliyat to`g`risida”gi Qonuni. Xalq so`zi gazetasi, 2000 yil 13 iyun. 1.5. O`zbekiston Respublikasi Prezidentining 881-sonli «O`zbekiston Respublikasini rivojlantirish maqsadida Islom bag`rikengligi jamg`armasiga kirishi» to`g`risidagi qarori. 29.05.2008 y. 1.6. O`zbekiston Respublikasi Prezidentining 1092-sonli «2009 yilda eksport mahsulotlarini barqarorlashtirish bo`yicha qo`shimcha chora-tadbirlar» to`g`risidagi qarori. 08.04.2009 y.

Похожие

O`zbekistonning yoqilg`i energetika sanoati tarmoqlari geografiyasi

O`zbekiston respublikasi sanoati va uning tarmoqlari. yoqilg`i-energetika sanoati

Qozog’istonning sanoati. Yoqig`i-energetika sanoati

Jahon energetika sanoati

Yoqilg’i-energetika sanoati