Jahon energetika sanoati - География - Рефераты

Jahon energetika sanoati

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

98 KB

Jahon e nergetika s anoati Reja: 1. Jahon energetika sanoati 2. Aholi jon boshiga neft qazib olish bo`yicha: 3. Neft zapasi bo`yicha etakchi davlatlar: 4. Elektr energetika sanoati. 5. Ko`mir sanoati

Yoqilg`i-energetika jahon xo`jaligining tarixiy taraqqiyotida muhim ahamiyatga ega bo`lib keldi. FTI davrida ham energetika ishlab chiqarishni rivojlantirish va joylashtirishga juda katta ta`sir ko`rsatadi. Shu ma`noda energetika “jahonni boshqaryapti”. Birlamchi energiya boyliklarini (neft, tabiiy gaz, toshko`mir, torf, yonuvchi slanes) jahonda ishlab chiqarish va iste`mol qilish har doim o`sib boradi. Masalan: 1900yilda 1mlrd.t. shartli yoqilg`i qazib chiqarilgan va ishlatilgan bo`lsa, u 1990yilda 10 mlrd.t.ga etdi. 2000yil taxminan 14 mlrd.t.ga yetadi. Bunday o`sish sur`ati 1970 yillarda juda yuqori bo`ldi va neftь buxroni boshlandi. Butun jahonga xos bo`lgan bu yo`nalish hamma joyda bir xil emas. Masalan: AQSH butun birlamchi energiya resurslarining 1/4 qismini iste`mol qilgani holda, 3 mlrd.dan ortiq aholisi bo`lgan rivojlanayotgan mamlakatlarning hammasi shuncha energiya iste`mol qiladi. Jahonda yiliga har bir kishiga o`rtacha 2t. shartli yoqilg`i to`g`ri kelsa, AQSHda 10 t.rivojlanayotgan davlatlarda 0,7 t. to`g`ri keladi. Kapitalistik dunyodagi barcha energiya resurslarining 40%i AQSH hissasiga to`g`ri keladi. Jahon energetika sanoati XIX asr-XX-asrning 2-yarmiga qadar ko`mir bosqichi, XX asrning 2-yarmidan 70 yillarga qadar neft-gaz bosqichi, 70 yillardan buyon 3- o`tkinchi davrga asosan tugamaydigan tabiiy resurslardan fodalanishga o`tish (suv,shamol,uran,quyosh) kiradi. Bunga sabab energetika krizisidir. Masalan, jahon bozorida 1 barel neftning narxi 2001-yil 28 AQSH dollaridan 2008-yili 138 AQSH dollarigacha ko`tarildi.

Qolgan davlatlar 31% Braziliya 2% Buyuk Britaniya 3% Fransiya 4% Hindiston 4% Germaniya 4% Kanada 4% Rossiya 6% Yaponiya 7% Xitoy 10% AQSH 25%Neft sanoati hozirda katta ahamiyatga ega. Neft jahonning 80 mamlakatida qazib chiqariladi. Jahonda yiliga 3,7 mlrd.t. (2007 y.) neft qazib olingani holda, uning 2 mlrd 339 mln tonnasi ya`ni jahonda qazib olinayotgan neftning 62 % i birinchi o`nlik davlatlari hissasiga to`g`ri keladi. Ular: (mln.t. hisobida 2006 yil.) 1. Rossiya 459 (umumjahon neftining 13,5 % i) 6. Eron 170 2. Saudiya Arabistoni 445 7. Norvegiya 160 3. AQSH 350 8. Venesuela 150 4. Meksika 180 9. Kanada 140 5. Xitoy 170 10. Buyuk Britaniya 115 Asosiy iste`molchilar: AQSH, Yaponiya, Braziliya, Italiya, Fransiya, Germaniya. Neft sanoatining eng muhim xususiyati neft zaxirasining 4/5 (80%) qismidan ortig`i, qazib chiqarishning 1/2 qismini rivojlanayotgan davlatlarga to`g`ri kelishidir. Ular asosan Yaqin va O`rta Sharq mamlakatlaridir. Jahon neft zapasining 2/3 qismi, qazib chiqarishning 1/4 qismini Fors ko`rfazi bo`yicha

to`g`ri kelishidir. Jahonda neftning eng yirik havzalari Fors ko`rfazi, G`arbiy Sibir, Texas, Meksika qo`ltig`i bo`yi, Shimoliy dengiz havzalaridir. Neftni qazib olish va sotish bo`yicha OPEK davlatlari alohida o`rin tutadi. OPEK tashkiloti 1960 yil tashkil topgan. Shtab kvartirasi-Venada. 13tadavlata`zo: SaudiyaArabistoni, Iroq, Eron, Quvayt, Katar, BAA, (Bruney), Jazoir, Liviya, Nigeriya,Gabon,Venesuela,Ekvador,Indoneziya. OPEKka a`zo bo`lmagan neft sotuvchi davlatlar: Rossiya, Norvegiya, Buyuk Britaniya, Qozog`iston, Turkmaniston, Ozarbayjon. Aholi jon boshiga neft qazib olish bo`yicha: 1.BAA (55t.) 2.Katar (52t.) 3.Quvayt (44t.) Neft zapasi bo`yicha etakchi davlatlar: 1.Saudiya Arabistoni (23 mlrd.t.) 5.Eron (12,7) 2.Iroq (13,4 mlrd.t.) 6.AQSH (3,6) 3.BAA (12,9 mlrd.t.) 7.Rossiya 4.Quvayt (12,8) Asosiy importchilar: AQSH, Eron, Horijiy Yevropa davlatlari. Jahonda qazib olinayotgan barcha neftning 40%i xalqaro savdoga chiqariladi. O`zbekistonda 1997 yil 8 mln.t. neft (gaz kondensati bilan) qazib olingan. O`zbekistonda 63 ta kondan neft qazib olinmoqda.

Boshqa Davlatlar 10% Liviya 3% Nigeriya 3% AQSH 3% Venesuela 7% Quvayt 8% BAA 9% Iroq 10% Eron 11% Rossiya 13%Saudiya Arabistoni 23% Jahon gaz sanoati XX asrning 2-yarmida rivojlandi.Yaqin vaqtlargacha bu sanoat rivojlangan mamlakatlarda tez taraqqiy etdi. Gaz suyultirilgan holda (maxsus SN 4 tashuvchi kemalarda -165 0 S t da) va quvurlarda tashiladi. Tabiiy gaz metan ( C N 4 ), etan (C 2 N 6 ) , propan (C 3 N 8 ) kabi izomerlardan tashkil topgan. Tabiiy gaz ko`proq neftь konlari bilan birga (yo`ldosh gaz) uchraydi. Jahonning 60 dan ortiq mamlakatida gaz qazib olinadi. Hozirda dunyo bo`yicha 2,6 trln.m 3 dan (2005 y) ortiq gaz qazib olinib, uning asosiy qismi quyidagi davlatlarga to`g`ri keladi: 1.Rossiya - 600 mlrd.m 3 6.Jazoir - 59 mlrd.m 3 mlrd.m 3 2.AQSH - 540 mlrd.m 3 7.Indoneziya - 58 mlrd.m 3 3.Kanada - 155 mlrd.m 3 8.O`zbekiston - 58 mlrd.m 3 4.Niderlandiya - 84 mlrd.m 3 9.Saudiya Arabistoni - 36 mlrd.m 3

5.Buyuk Britaniya - 74 mlrd.m 3 Mazkur birinchi o`nlik davlatlariga dunyoda qazib olinayotgan tabiiy gazning 65 % i to`g`ri keladi (2005-y). Tabiiy gazning asosiy eksportchilari: Rossiya, Niderlandiya, Norvegiya, Kanada, Eron, Jazoir, Liviya. Importchilari: AQSH, Germaniya, Yaponiya, Fransiya. Dastlab tabiiy gazni botqoqlik gazi deb atashgan. Botqoqliklarda organik moddalarni chirishi natijasida gaz paydo bo`ladi. Gaz ekologik jihatdan eng toza yoqilg`i hisoblanadi. Rossiya, AQSH, Kanada kabi mamlakatlarda eng katta gaz quvurlari mavjud. - 165 0 -167 0 da sovutilganda gaz tomchi holatiga o`tadi. Nigeriya 3%Jazoir 3%Venesuela 2%T urkmaniston 2% Boshqa davlatlar 20% BAA 3%AQSH 3% Saudiya Arabistoni 4% Katar 15% Eron 15%Rossiya 30% Ko`mir sanoati jahonda yiliga 60 dan ortiq mamlakatda 5,1 mlrd.t. ko`mir qazib olinadi. Energetik qiymatiga ko`ra ko`mir quyidagi xillarga bo`linadi: antrosit, toshko`mir, lignit, qo`g`ir ko`mir, briket. Jahonda ko`mir qazib olishda 1- o`nlik davlatlari:

1.Xitoy (1,164 mln.t.) 6.Avstraliya 2.AQSH (930 mln.t.) 7.Polsha 3.Rossiya (280) 8.JAR 4.Hindiston 9.Qozog`iston 5.GFR 10.Ukraina. Jahonda ko`mirning asosiy havzalari: Appalachi, Donbass, Kuzbass, Yuqori Sileziya, Rur, Fushun, Kansk-Ochinsk, Vitvatersrand, Ekibastuz, Qarag`anda, Damadar. Ko`mirning asosiy eksportchilari: AQSH, Avstraliya, JAR. Importchilari: Yuponiya, Horijiy Yevropa davlatlari. Ko`mir sanoatining asosiy xususiyati ko`mir qazib olish va undan foydalanishning asosiy qismi iqtisodiy rivojlangan davlatlarda to`planganligi.Ko`mir qaysi mamlakatda qazib olinsa, o`sha joyda iste`mol qilinadi. Ko`mirning 1/10 qismi jahon bozoriga chiqariladi. Elektr energetika sanoati. FTI davrida elektronlashtirish va kompleks avtomatlashtirish yuqori sur`at bilan o`smoqda. Jahonda hosil qilinayotgan elektr energiyasini 63 % ini IES (TES)lar beradi. Odatda IESlar ko`mir havzalari yoki yoqilg`i manbalariga yaqin joylashtiriladi. IESlarni elektr energiyasidan tashqari issiqlik ham beruvchilarini IEM (TETS) lar deyiladi. IEM lar issiq suv ham beradi, lekin 20 km.dan uzoqqa yuborib bo`lmaydi. IEMlar yirik sanoat markazi va shaharlarda barpo qilinadi. Jahonda GESlar ishlab chiqarilayotgan elektr energiyasining 20%ga yaqinini beradi. Lekin ularning salmog`i asta pasayib bormoqda. Kaskadli GESlar(Chirchiq-Bo`zsuv, Tinnesi, Sevan) energetika rayonlarini vujudga keltiradi. Eng yirik GESlar: Itayku (Braziliya 12,5mln.kVt. soat ), Shushensk, Norak, Rogun, Chorvoq. AESlar energiya ishlab chiqarishdagi salmog`iga ko`ra jahonda 3-o`rinda turadi. Uning salmog`i 17%. AESlar salmog`i 60-80 yillarda tez o`sgan, hozirda esa sekin o`smoqda. Ekologik jihatidan toza. Dunyoda 1985 yil 25 mamlakatda 300 dan ortiq AESlar bor. 1 kg.uran yonganda-2,5 ming t. ko`mir yonganda

beradigan energiyani beradi. Dunyodagi 1-AES-Obinsk AESi Moskva oblastida qurilgan (1953y). Lekin turli davlatlarda ES salmog`i turlicha. Masalan: Polsha va JARda asosan energiyani IESlar, Norvegiyada GESlar, Fransiyada esa AESlar (3 / 4qismi) beradi. Elektr energiyasi dunyo bo`yicha 15,6 trln.kVt/soat (2005) ishlab chiqaradi. Elektr energiyasi ishlab chiqarishda yetakchi mamlakatlar: 1.AQSH (3,9 trln.kVt/s.) 6.Germaniya (560 mln.kVt/s) 2. Xitoy (2,2 trln.kVt/s) 7. Hindiston (560 mln.kVt/s) 3 Yaponiya (1,1 trln.kVt/s). 8. Fransiya ( 540 mln.kVt/s) 4.Rossiya (940 mln.kVt/s) 9.Buyuk Britaniya (370 mln.kVt/s) 5.Kanada (570 mln.kVt/s) 10.Braziliya (360 mln.kVt/s). Mazkur birinchi o`nlik davlatlari jahonda hosil qilinayotgan elektr energiyasini 72 % ini ishlab chiqaradi (2005-y). AESlar salmog`i o`syapti.1980 yillarda kapitalistik davlatlarda yiliga 50000 t. uran qazib olingan, buning 1/3 qismi AQSHda. Uran qazib olishda etakchi davlatlar: AQSH, Kanada, JAR, Niger, Namibiya, Fransiya. Eron va Hindistonda Rossiya AESlar qurishga yordam bermoqda. AESlarda yoqilg`i transporti harajati arzon, lekin suv ko`p kerak bo`lgani uchun AESlar daryo va dengiz bo`yiga quriladi. 16 kg. Uran = 5 mln.dollar 1 kg. Uran = 312,5ming dollar. (2004-y). Elektr energiyasi ishlab chiqarishda rivojlangan va rivojlanayotgan mamlakatlarda farq juda yuqori, ayniqsa, aholi jon boshiga hisoblaganda. Masalan: Norvegiyada (aholisi 4,5 mln kishi)-26 ming kVt/s, Kanadada-17000kVt/s, Shveysariyada- 14000kVt/s, AQSH da-11000kVt/s, Janubiy Osiyoning ayrim davlatlarida-40- 50kVt/s, Afrikada-10-15kVt/s, O`zbekistonda-1840kVt/s. O`zbekistonda 1997 yil 46 mlrd.kVt/s elektr energiyasi ishlab chiqaradi. Eksport qiluvchilar: Rossiya, Ukraina, Fransiya, Kanada, Shveysariya. Import qiluvchilar: AQSH, Italiya, Niderlandiya. Energiyaning nomoddiy manbalari. Neftning qimmatlashishi energiyaning

yangi turlariga qiziqishni oshirdi. Yerning issiqlik energiyasidan 2 xil foydalaniladi: 1.Uylarni, issiqxona, suv havzalarini isitish uchun; 2.Geotermal IESlar. Dunyoda dastlab Italiyada qurilgan. Geo IESlar AQSH (Geyzerlar vodiysida, Kaliforniya), Fillipin, Meksika, Italiya, Yaponiya, Yangi Zelandiya, Rossiya kabi davlatlarda qurilgan. Suv qalqish energiyasi. PES (QES). Rossiyada (Oq dengiz Kandalaksha (12m.)), AQSH (Fandi-19m.), Xitoy, Kanada kabi davlatlarda qurilgan. Quyoshdan QES (SES)larda elektr energiyasi olinadi. bu sohada – AQSH, Ispaniya, Fransiya, Yaponiya, Ukraina, O`zbekiston kabi davlatlar ajralib turadi. Kichik-kichik shamol ES yuzlab mamlakatlarda bor. Jahon xo`jaligini mineral xom-ashyo bilan ta`minlanishi 1-galda tog`-kon sanoatiga bog`liq. Mazkur sanoat mahsulotining 2/3 qismini MDH, AQSH, Xitoy, Kanada, Avstraliya va JAR beradi. 1970 yillardagi jahon mineral xom-ashyo xo`jaligidagi krizisdan so`ng G`arb davlatlarida xom-ashyoni tejash va iqtisod qilishga o`tildi. Natijada Kanada, Avstraliya, JAR va Afrika davlatlarining mavqei o`sdi. Masalan: Kanada jahonda uran, Ni, Zn, Ph, Te, Mo, Au, Ag, Ti, K, asbest, S eksport qilishda etakchi. JAR esa Pt, Au, Mr, xromit, olmos, uran. Energetika krizisi, avvalo, neft burxonida yaqqol ko`rindi. Chunki jahonda neftning narxi 15-20 barobar ko`tarilib ketdi. Buning bosh sababi: neft qazib oluvchi rayonlarda tog`-geoglogik sharoitlarini noqulayligi, shimoliy o`lkalarda neft qazib olinishi, neftni materik shelfidan qazib olinishi va h.k. Energetika krizisi energiyaning noodatiy (alternativ) manbalariga bo`lgan qiziqishni oshirdi.Masalan: geotermal, qalqish, shamol, quyoshenergiyalari, shuningdek, generatorlar MGR. Foydalanilgan adabiyotlar:

1. Karimov I.A. “O`zbekiston XXI asr bo`sag`asida, xavfsizlikka taxdid, barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari” Toshkent. 1997 y. 2. Atlas “Ekonomicheskaya i sosialnaya geografiya mira” M. 2006 “Drafa” 3. Atlas “Ekonomicheskaya i sosialnaya geografiya mira” M. 2005 “Ast- Press shkola” 4. Atlas “Ekonomicheskaya i sosialnaya geografiya mira” M. 2000“Ast- Press” 5. “Atlas mira” Stran ы mira v kartax i sifrax. M. “Ast-Press” 2000 g. 6. Ahmedov B. Lotin Amerikasi. T.O`z dav nashr. 1963. 7. Arab mamlakatlari. Spr. O`zb. T. 1965. 8. V.V.Volskiy va b. Ekonimicheskaya geografiya kapitalisticheskix i razvivayushixsya stran. 2-chiqar. M. MGU. 1986-y. 9. “Geografiya: stran ы i narod ы ” Rossiya. g. Smolensk: “Rusich” 2000 g. 10. Internet ma`lumotlari “Osnovn ы ye demograficheskiye pokozateli po vsem stranom mira v 2007 godu” Razdel I - II

Похожие

Yoqilg’i-energetika sanoati

Elektro-energetika sanoati

Qozog’istonning sanoati. Yoqig`i-energetika sanoati

O`zbekiston respublikasi sanoati va uning tarmoqlari. yoqilg`i-energetika sanoati

O`zbekistonning yoqilg`i energetika sanoati tarmoqlari geografiyasi