Чикиндисиз ва кам чикиндили технологиялар - География - Рефераты

Чикиндисиз ва кам чикиндили технологиялар

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

682.5 KB

Чи қ индисиз ва кам чи қ индили технологиялар REJA : 1.Асосий тушунчалар 2. Чиқиндисиз технологияларнинг асосий принциплари 3.Пластмасса чиқиндиларининг атроф-муҳитга таъсири 4. Пластмасса чиқиндилари ва уларга қайта ишлов бериш усуллари 5. Полимер филтрлари, уларнинг кулланиш сохалари ва танлаш шартлари 6. Пластмасса махсулотларининг энергетика ва ҳ исоблаш техникаси со ҳ аларида қў лланиши ва танлаш шартлари 7. Қаттиқ чиқиндилар манбаи ва турлари 8. Чиқиндиларни механик ва термик қайта ишлаш усуллари 9. Толалар хакида умумий маълумот 10. Кимёвий толлар ишлаб чиқаришнинг афзалликлари 11. Кимёвий толалар ишлаб чикариш технологи к жараёнлари 12 . Синтетик толалар ишлаб чикариш технологик жараёнлари 13. Сунъий толалар ишлаб чиқариш жараёнларидаги технологик ва экологик муаммолар ва уларни ҳал этиш йўллари 14. Ип йигириш фабрикаларнинг технологик ва экологик муаммолари ва уларни ечиш йўллари 15. Чарм ва мўйна ишлаб чиқариш хом- ашёлари 16. Терига ишлов бериш технологик жараёнлари 17. Чарм ва мўйна ишлаб чиқариш чиқиндилари ва уларни қайта ишлаш принциплари 18. Чорвачилик ва паррандачилик комплекслари чиқиндиларини қайта ишлашнинг экологик илмий асослари

19. Биогаз ва биогумус ишлаб чи қ ариш технологияси ва унинг исти қ боллари 20. Экологик тоза қишлоқ хўжалик маҳсулотлари етиштиришнинг самарали йўллари 1.Асосий тушунчалар “ Чи қ индисиз технология ” атамаси биринчи маротаба акад. Н.Н.Семёнов ва И.В. Петряновлар томонидан фанга киритилган эди. Ушбу атама бизда ва хорижий мамлакатларда кенг тар қ алиб кетди. Лекин баъзан “ кам чи қ индили ва чи қ индисиз технологиялар ” атамаси ў рнида “ тоза ” ёки “ бирмунча тоза технология ” атамалари ҳ ам қў лланилади. Чунки “ чи қ индисиз технология ” атамаси шартлидир. Буни исботлаш учун термодинамиканинг I ва II қ онунларини к ў риб чи қ амиз. “Умумий физика” курсидан маълумки, ёнилғи ёнганда чиқадиган иссиқлик миқдори dQ газни (ёки системани) ички энергиясини dU миқдорда оширади ва поршенни dh масофада силжитиб, dA миқдорда иш бажаради. Демак, dQ катталик dU ва dA йиғиндисига тенг бўлади: dQ=dU+dA (1) Берилган иссиқлик миқдори ҳисобига бажарилган иш қанча катта бўлса, бундай машинанинг самарадорлиги шунча юқори бўлади. Мана шу берилган ёки сарф қилинган иссиқлик миқдоридан қанча қисми иш бажаришига сарф этилгани катта иқтисодий аҳамиятга эга. Термодинамиканинг биринчи қонуни қуйидагича таърифланади: системага берилган иссиқлик миқдори шу системанинг ички энергиясини ўзгариши билан системада бажарилган ишнинг йиғиндисига тенг. Агар цилиндр ичидаги газ кенгайиб иш бажарса dА=Р(V 2 -V 1 ) бунда V 2 >V 1 ва V 1 -V 2 >0 бўлади. Бу ҳолатда dА>0 , яъни мусбат иш бажарилади.

Агар ташқи куч система устидан иш бажарса, манфий иш бажарилади ва (1) ифода қуйидагича ёзилади: dQ=dU-dA (2) бу ердан dU=dQ+dA (3) (3) ифода қуйидагича таърифланади: системанинг ички энергиясини ўзгариши системадаги иссиқлик миқдорини ўзгариши билан системанинг ташқи кучларни енгиш учун бажарган ишини йиғиндисига тенг. Агар dU=0 бўлса, унда (1) ифодадан ҳосил қиламиз: dQ=dA (4) яъни системага берилган иссиқлик миқдорининг ҳаммаси тўлиқ ишга айланади. Аммо муҳандислик амалиётида (реал шароитда) бундай бўлмайди. Лекин dU=0 бўлиши мумкин, агар жараён изотермик бўлса, яъни Т=const ва dT=0 . Изотермик жараён бўлиши учун цилиндр ичидаги поршен ниҳоятда кичик тезлик билан ҳаракат қилиши керак. Агар поршен чексиз кичик тезлик билан ҳаракат қилса, унда цилиндр ичидаги газнинг ҳарорати ташқи муҳитдаги ҳароратга тенг бўлади ва жараён изотермик бўлади. Бундай чексиз кичик тезлик билан поршени ҳаракатланиб ишлайдиган двигателни ясаб бўлмайди. Шунинг учун (4) ифода (шарт) бажарилмайди, энергиянинг бир қисми албатта ички энергияни ўзгартиришига сарф бўлади. Мана шу боис берилган иссиқлик миқдорини тўлиқ ишга айлантира оладиган машинани ясаб бўлмайди. Бошқача қилиб айтганда, энергия сарфланмасдан ишлайдиган машинани ясаб бўлмайди. Энергия сарф қилмасдан ишлайдиган машиналарга перпетиум мобилнинг биринчи тури деб айтилади. Демак, термодинимиканинг I қонуни, перпетиум мобилни биринчи турини ясаш мумкин эмаслигини исботлайди. Термодинамиканинг II қонуни қуйидагича таърифланади: ҳар қандай иссиқлик жараёнларида иссиқлик миқдори ҳарорати катта бўлган жисмдан, ўз-ўзидан, ҳарорати кичик бўлган жисмга ўтади. Бошқача қилиб айтганда, иссиқлик миқдори камроқ иситилган жисмдан кўпроқ иситилган жисмга, ўз - ўзидан ўтиши мумкин эмас.

Даврий (узлуксиз) ишлайдиган машиналарнинг фойдали иш коэффициенти (ФИК) қуйидаги ифодалар ёрдамида аниқланади:% 100 1 2 1    Q Q Q  (5) % 100 1 2 1    T T T  (6) бу ерда Q 1 - иситгичдан олинадиган иссиқлик миқдори (Ж); Q 2 - ташқи муҳитга бериладиган иссиқлик миқдори (Ж); Т 1 - иситгичнинг ҳ арорати (К); Т 2 - совутгичнинг ҳ харорати (К). (6) ифодадан маълумки, агар совутгичнинг ҳарорати T 2 =0 бўлса,  =100% га тенглашади. Лекин Нернст кўрсатганидек, мутлак нол ҳароратни олиш мумкин эмас. Демак, реал муҳандислик амалиётида ҳамма вақт  <100% бўлади. Шунинг учун ФИК 100% га тенг бўлган машинани ясаб бўлмайди. Бошқача қилиб айтганда, иситгичдан Q 1 иссиқликни олиб бу иссиқликни тўлиқ ишга айлантирувчи машинани ясаш мумкин эмас. Бу хулоса термодинамиканинг II қонунини ифодалайди. Фақат битта иссиқлик манбаи билан ишлайдиган машинани ясаб бўлмайди. ФИК 100% га тенг бўлган машиналарга перпетиум мобилнинг иккинчи турини ясаш мумкин эмаслигини исботлайди. Юқоридаги қонунларга асосланиб айтиш мумкинки, “чиқиндисиз технология” атамаси шартли бўлиб, унинг ўрнида “тоза” ёки “экологик тоза технология” атамаларини қўллаш мақсадга мувофиқдир. Чунки муҳандислик амалиётида 100% чиқиндисиз технологияларни амалда жорий этиш катта маблағни талаб қилади: лойиҳалаш ишлари, мураккаб технологик жараёнлар ва замонавий асбоб ускуналарни яратишни тақозо этади. “Чиқиндисиз технология” инсон эҳтиёжларини қондириш, билим, усуллар ва воситаларни амалда тадбиқ этиш, табиий ресурслардан ва энергиядан унумли фойдаланишни таъминлаш ва атроф-муҳитни муҳофазалаш демакдир. “Чиқиндисиз технология” - бу маҳсулотнинг шундай ишлаб чиқариш усулики, унда хом-ашё - ишлаб чиқариш - истеъмол қилиш - иккиламчи хом-ашё ресурслари циклида энергия ва хом-ашёлардан унумли

ва комплекс равишда қўлланилади ва табиий муҳитга етказилган ҳар қандай таъсир унинг нормал ҳолатидан чиқара олмайди. Ушбу таърифда 3 ҳолатни ажратиш мумкин: 1. Чиқиндисиз ишлаб чиқариш негизини инсон томонидан онгли равишда ташкил этилган ва ростланган техноген моддаларнинг айланиб туриши ташкил этади. 2. Хом-ашё таркибидаги барча компонентлардан унумли фойдаланиш, иложи борича энергия ресурслари потенциалидан тўлароқ фойдаланишнинг мажбурийлиги. 3. Чиқиндисиз технология табиий муҳитга таъсир қилиб унинг нормал ишлашига таъсир этмаслик. Кам чиқиндили технология маҳсулот ишлаб чиқаришнинг шундай усулики, унда табиий муҳитга етказилган зарарли таъсир рухсат этилган санитар-гигиеник меъёрлардан ошмайди. Ишлаб чиқариш корхоналарида техник, ташкилий ва иқтисодий сабаблар туфайли хом-ашёнинг маълум бир кичик қисми чиқинди бўлиб қолиши мумкин ва улар экологик хавфсиз жойларда сақланади ёки кўмилади. Шуни алоҳида таъкидлаш жоизки, кам чиқиндили ишлаб чиқаришни ташкил этишнинг асосий шарти – корхонада фойдаланишга яроқсиз чиқиндилар ва хусусан, заҳарли моддаларни зарарсизлантириш системасининг мавжудлигидир. Чиқиндиларнинг микдори ёки атроф- муҳитга етказадиган таъсири уларнинг рухсат этилган чегаравий концентрацияларидан ортмаслиги керак. Шуни ҳам ёдда тутиш керакки, “чиқиндисиз ва кам чиқиндили технологиялар” атамаси табиий ресурслар, хом-ашёларга комплекс (ҳамма томонлама) ишлов бериш, ресурслардан унумли фойдаланиш, қўшимча (иккинчи даражали) маҳсулотлар, ишлаб чиқариш чиқиндилари, истеъмолга яроқсиз бўлиб қолган чиқиндилар, иккиламчи материаллар ресурслари, иккиламчи энергия ресурслари, иқтисодий зарар каби атамалар билан узвий боғлиқдир.

Табиий ресурслар - бу Қуёш энергияси, ер бағридаги энергиялар, сув, ер, минераллар, ҳайвонот ва ўсимликлар ресурсларидир. Минерал ресурслар - ер бағридаги геологик минерал хом-ашё заҳираларининг мажмуаси ҳисобланади. Хом-ашёлардан ҳамма томонлама фойдаланиш - хом-ашё ва ишлаб чиқариш чиқиндилари таркибидаги фойдали компонентлардан фойдаланишни назарда тутади. Хом-ашё таркибидаги қимматбаҳо компонентларни ажратиб олиш даражаси ва улардан оқилона фойдаланиш жамиятнинг уларга бўлган эҳтиёжига ва техниканинг тараққиётига боғлиқ. Хом-ашёлардан унумли фойдаланиш ишлаб чиқариш самарадорлигини оширади, маҳсулот турлари ва ҳажмини кўпайишини таъминлайди, маҳсулот нархини пасайтиради, хом- ашё базаларини яратишга сарфланадиган маблағларни камайтиради ва ишлаб чиқариш чиқиндалари билан атроф-муҳит ифлосланишини олдини олишга имкон беради. Хом-ашёларга физик-кимёвий ишлов бериш пайтида асосий ишлаб чиқариш маҳсулоти билан бирга қўшимча маҳсулотлар ҳам пайдо бўлади. Масалан, нефт ишлаб чиқаришда қолдиқ модда мазут ҳисобланади. Унинг таркибида ванадий, никел, магний ва кремний каби элементлардан ташқари 70-90 % олтингугурт мавжуд. Ишлов бериш пайтида уларнинг пайдо бўлиши ишлаб чиқариш жараёнининг асосий мақсади эмас, лекин уларни тайёр маҳсулот сифатида қўллаш мумкин. Бундай қўшимча маҳсулотлар учун ДАВАН, техник меъёрлар ва тасдиқланган нархлар бўлади. Ҳозирги пайтда мазут таркибидан олтингугурт ажратиб олиш технологик жараёнлари ишлаб чиқилган. Шуни ҳам ёдда тутиш керакки, агар қўшимча махсулотларни ажратиб олиш ёки уларга қайта ишлов бериш иқтисодий нуқтаи назардан мақсадга мувофиқ деб топилмаса, унда бундай маҳсулотларни ёнилғи сифатида қўллаш мумкин.

Ишлаб чиқариш чиқиндилари – хом-ашё қолдиклари, материаллар ва яриммаҳсулотлар (полуфабрикатлар), сифат кўрсатгичларини қисман ёки тўла йўқотган ва давлат андозаларига мос келмайдиган чиқиндилардир. Уларга дастлабки ишлов берилиб, ундан кейин ишлаб чиқариш соҳасида қўллаш мумкин. Истеъмолга яроқсиз чиқиндилар – қўллаш муддатини ўтаб бўлган материаллар, эскирган буюмлар ва уларнинг дастлабки хоссаларини қайта тиклаш иқтисодий нуқтаи назардан мақсадга мувофиқ бўлмаган чиқиндилар ҳисобланади. Масалан, пластмассадан тайёрланган буюмлар, стол-стуллар, қути ва қувурлар ва ҳоказо. Бундай чиқиндилар хом-ашё сифатида ҳам, бошқа материаллар учун қўшимча сифатида ҳам ишлатилиши мумкин. Иккиламчи материаллар ресурслари – бу ишлаб чиқариш чиқиндилари ва истеъмолга яроқсиз чиқиндиларнинг мажмуаси бўлиб, уларни маҳсулот ишлаб чиқаришда асосий ёки ёрдамчи материал сифатида қўллаш мумкин. Бундан ташқари, бу гуруҳга шартли равишда қўшимча ёки алоқадор маҳсулотларни ҳам қўшиш мумкин. Улар саноат учун материаллар ресурсининг потенциал резервлари ҳисобланади. Ҳозирги пайтда бундай ресурслардан тўлиқ фойдаланилмаяпти. Иккиламчи энергетик ресурслар – технологик жараёнлар натижасида қурилмаларда пайдо бўладиган чиқиндилар, қўшимча ва оралиқ маҳсулотларнинг энергетик потенциали бўлиб, улардан корхонанинг ўзида ёки қўшни корхоналарни энергия билан таъминлашда қисман ёки тўлиқ қўллаш мумкин. Иккиламчи энергетик ресурсларни 3 гуру ҳ га б ў лиш мумкин: 1. Ёнил ғ и иккиламчи энергетик ресурслари. 2. Исси қ лик иккиламчи энергетик ресурслари. 3. Механик иккиламчи энергетик ресурлари. Ёнилғи иккиламчи энергетик ресурслари гуруҳига технологик ўчоқлардан чиқадиган тутунли газларнинг физик иссиқликлари, материаллар

оқимининг иссиқликлари, иссиқлик алмашинуви қурилмаларидан кейин совутувчи сувларнинг иссиқликлари ва бошқалар киради. Механик иккиламчи энергетик ресурслари гуруҳига технологик жараёнларда пайдо бўладиган ёки қўлланиладиган сиқилган газларнинг энергияси киради. 2.Чиқиндисиз технологияларнинг асосий принциплари Ишлаб чиқариш корхонасида чиқиндисиз технологияларни жорий этиш учун қуйидаги 5 та асосий принципларга амал қилиш керак: 1. Системалилик, яъни табиий, ижтимоий ва ишлаб чиқариш жараёнларнинг ўзаро алоқадорлиги ва бир-бирига боғлиқлигини таъминлаш. 2. Хом-ашё ва энергетик ресурслардан ҳамма томонлама фойдаланиш, яъни ҳудудий ишлаб чиқариш комплекси миқёсидаги корхонанинг чиқиндисини бошқа корхоналарда қўллаш имконини яратиш. 3. Материаллар оқимининг даврийлиги, яъни ёпиқ сув ва газ айланма таъминотини яратиш ва ишлаб чиқаришни табиий муҳитга таъсирини чеклаш. Бу чучук сув, тоза ҳаво, ҳайвонот ва ўсимликлар дунёсини муҳофаза қилишга катта ёрдам беради. 4. Табиий муҳитга ишлаб чиқариш таъсирини чеклаш, яъни табиий муҳитга етказиладиган таъсир, унинг сифат кўрсаткичларига таъсир кўрсатмаслигини ёки табиий муҳитнинг сифат кўрсаткичлари ўзгарса ҳам рухсат этилган чегаралардан ошмаслигини таъминлаш. 5. Чиқиндисиз ишлаб чиқаришни ташкил этиш самарадорлиги, яъни энергетик, технологик, иқтисодий, ижтимоий ва экологик омилларни инобатга олиш, табиий ресурслардан ҳамма томонлама фойдаланиш, ишлаб чиқариш ҳажмларини ўсишини таъминлаш ва иқтисодий зарарларни олдини олиш. Маълумки, ишлаб чиқариш корхоналарида тозалаш иншоотлари ва чиқиндилар цехлари мавжуд бўлиб, пайдо бўладиган чиқиндилар атроф- муҳитдан изоляция қилинади (четлаштирилади ёки кўмиб ташланади). Шуни

ҳам инобатга олиш керакки, филтрлар ва бошқа тозалаш қурилмалари ёрдамида ушлаб қолинган ташламалар чиқиндилардан тўла-тўкис фойдаланиш муаммосини ечолмайди. Юқори тозалаш даражасига етиш учун катта маблағ сарфланади. Бундан ташқари, табиатни муҳофаза қилиш чора- тадбирлари учун ажратиладиган маблағларнинг ортиши ишлаб чиқариш иқтисодий кўрсаткичларига салбий таъсир кўрсатиши мумкин. Шунинг учун хом-ашёлар ва энергия сарфини камайтириш ва улардан тўла-тўкис фойдаланиш учун кам чиқиндили технологияларга ўтиш катта иқтисодий даромад гаровидир. Охирги йилларда жаҳонда хом-ашё ўрнида чиқиндилардан фойдаланиш катта тезлик билан ўсиб бормоқда. Масалан, Японияда 96 % дан кўпроқ ишлаб чиқариш чиқиндилари хом-ашё ўрнида қайта қўлланилади. Иккиламчи хом-ашёларга қайта ишлов бериш тажрибалари Олмония, Болгария ва Полшада кенг ривожланиб бормоқда. МДХ да 85% домен тош қ оллари, 25 % ч ў ян ва 50 % темир қ отишмалари қ айта ишланади. Чиқиндисиз ишлаб чиқаришни яратиш учун принципиал янги технологияларни ишлаб чиқиш керак бўлади. Бу эса, ўз навбатида, катта иқтисодий маблағларни ажратишни тақозо этади. Чиқиндисиз технологияда нафақат ишлаб чиқариш чиқиндилари, балки истеъмолга яроқсиз бўлиб қолган чиқиндиларни тиклаш керак бўлади, яъни хом-ашё ресурслари – ишлаб чикариш – истеъмол қилиш – иккиламчи хом-ашё ресурслари циклини яратишни тақозо этади. Бунда дастлабки хом-ашё бир неча маротаба қайта қўлланилади. Масалан, агар 1 тонна суртувчи мойларнинг дастлабки хоссалари тикланса, бу 6 тонна нефтни тежайди. Бир тонна мойни қайта тиклашга сарфланадиган маблағ мой ва нефт ишлаб чиқаришга сарфланадиган маблағнинг ярмини ташкил этади. Қўлланиш муддатини ўтаб бўлган, эскирган автомобил ва трактор шиналарининг 1млн тоннасидан қайта фойдаланилганда 700 минг тонна резинани, 130-150 минг тонна тўқимачилик толаларини ва 30-40 минг тонна пўлатни тежаш мумкин.

Маълумки, 1 тонна тахтадан 320-340 кг тола олинади. Аммо мана шу 340 кг толадан 3500 м 2 газлама ёки 140 минг дона галтак ип тайёрлаш мумкин. 580 кг чигитдан эса,112 кг пахта ёги, 270 кг кунжара, 170 кг шелуха, 10 кг совун ва 8 кг линт олинади. Агар пахтазорларда тукилиб ётадиган 1 тонна тахтани териб топширсалар, 3600 метр газламани, 260 кг кунжарани 180 кг шелухани ва 16 кг совунни тежаб колган буладилар. Кимёвий усуллар билан 1м 3 ёгоч кайта ишланса, ундан 200 кг целлюлоза (ёзув когози), 220 кг овкатга ишлатиладиган глюкоза ёки 6000м 2 целофан (гидратцеллюлоза), 5-6 л ёгоч спирти, 20 л сирка кислотаси ёки 70 литр вино спирти, 4000 жуфт ипак пайпок ёки 180 жуфт калиш ва 2 дона автомобил шинаси олиш мумкин. 1 м 3 терак ёгочидан 1 млн донадан зиёдрок гугурт чупи ёки 300 кг картон олиш мумкин. Маълумотларга караганда, 199 йилда Наманган вилояти пахта тозалаш корхоналарида жами 223 минг тонна тола кайта ишланиб, ундан 2384 тонна пахта линти (~10,7%) олинган. Вилоят микёсидаги йилига 2676 тонна циклон момиги хосил булар экан. Хол буки, улардан когоз ишлаб чикариш мумкин. «Бойлик ушокдан йигилар!» дейди доно халкимиз. «Тежаб сарфлаган камбагал булмайди!» дейилади хадисда. Буюк рус олими Д.И.Менделеевнинг образли таъбири билан айтганда, «Кимёда чикиндилар йук балки фойдаланилмаган хом-ашё бор, холос!» Ҳозирги кунда кўпгина металлургия саноати ишлаб чиқариш корхоналари чиқиндисиз технологияларни амалга жорий этиб, маъданларни кокссиз ва домна ўчоғларисиз эритиш нинг янги усулларидан фойдаланиб келмоқдалар. Маъданлар таркибидаги металлар табиий газ ёки водород ёрдамида эритиб олинмо қ да. Натижада домна ў чо қ ларидан ажралиб чи қ адиган кул, кокс ва бош қ а чи қ индилар ҳ осил б ў лмайди, атмосфера ҳ авосига чи қ ариб ташланадиган за ҳ арли газ, чанг, қ урум ва бош қ а

чи қ индилар ў з- ў зидан й ўқ олади. Металларни бу усул ёрдамида эритиб олиш корхонадаги чи қ индилардан т ў ла-т ў кис фойдаланиш имконини беради. Рангли металлургия саноати ишлаб чиқариш корхоналарида никел, волфрам ва бошқа рангли ва нодир металларни ишлаб чиқаришда ҳам чиқиндилар миқдори тобора камайиб бормоқда. Агар 80 йил илгари рангли металлургия саноати ишлаб чиқариш корхоналарида хом-ашёлардан ҳаммаси бўлиб 15 элемент ажратиб олинган бўлса, ҳозирги пайтда 25 элемент (мис, рух, қўрғошин, никел, олтин, кумуш, молибден, кобалт, кадмий, селен, теллур, германий, рений ва уларнинг бирикмалари олтингугурт, висмут, сурма, барий, темир ва бошқа элементлар) ажратиб олинмоқда. Шуни алоҳида таъкидлаш керакки, хом-ашёларни зарарли моддалардан тозалаш катта иқтисодий ва экологик аҳамиятга эга. Масалан, газ таркибидан ва кўмирдан олтингугуртни ажратиб олиш жараёнлари ишлаб чиқилди. Рангли, қимматбаҳо, нодир, асл ва кўп тарқалган металларни ишлаб чиқариш металлургик жараёнларида олтингугурт муҳим ўрин тутади. Мис, никел, кобалт, рух ва бошқа қимматбаҳо металларни ажратиб олишда, табиий газ ва нефтни қайта ишлаш пайтида олтингугурт ажралиб чиқади. 1 тонна олтингугурт дан қарийб 3 тонна сулфат кислота, олтингугурт қўш оксиди (SO 2 ) ва бошқа маҳсулотлар ишлаб чиқарилади. Олингугурт минерал ўғитлар, қоғоз, SO 2 , резина, кир ювиш кукунлари, қурилиш материаллари ишлаб чиқаришда кенг қўлланилади. Аммо унинг таркибида маргимуш, теллур, селен каби элементлар ҳ ам мавжуд. Бу эса, баъзи со ҳ аларда олтингугуртдан кенг қў ллаш имкониятларини чеклаб қў яди. Масалан, олтингугурт таркибида 0,6% маргимуш мавжуд. Бу эса, унинг рухсат этилган чегаравий концентрациясидан 10 маротаба орти қ дир. Олтингугурт таркибидаги теллур ва селен юздан бир % ни ташкил этиши ҳ ам ма қ садга мувофи қ эмас. Чунки олтингугурт таркибидаги селен, кир ювиш кукунлари ишлаб чи қ аришда ва хусусан қ о ғ озни о қ артириш учун қў ллаш имкониятини беролмайди. Селен эса, ў з навбатида, қ о ғ оз ва газламаларга сари қ ранг ба ғ ишлайди, бу ҳ амма ва қ т ҳ ам ма қ садга мувофи қ б ў ла олмайди.

Кимё саноатида ва хусусан, азотли минерал ўғитлар ишлаб чиқариш корхоналарида ҳам хом-ашёлар тўла-тўкис, чиқиндисиз ишлатилмоқда. Синтетик каучук, резина ва пластмасса ишлаб чиқариш корхоналарида пайдо бўладиган суюқ ва қаттиқ чиқиндилардан спирт, стирол ва сулфат кислота олишда фойдаланилмоқда. Умуман олганда, ҳозирги пайтда чиқиндилар ажратмайдиган ишлаб чиқариш корхоналарининг сони жуда кам. Кўпгина маҳсулотлар сифатсиз, давлат андозаларига мос келмаслиги туфайли чиқинди сифатида чиқарилиб ташланади ва улар атроф-муҳитни ифлослантирувчи манбаларига айланиб қолиши мумкин. Саноат корхоналаридаги технологик жараёнларни такомиллаштириш йўли билан чиқиндисиз ва кам чиқиндили технологик жараёнларни амалга тадбиқ қилиш мумкин. Олмалиқ, Бекобод, Навоий ва Тошкент шахарлари сингари саноати нисбатан ривожланган ва корхоналар зич жойлашган ҳудудларда чиқиндисиз ва кам чиқиндили ишлаб чиқариш технологик жараёнларга ўтиш катта иқтисодий ва экологик аҳамият касб этади. Бундай минтақаларда заҳарли моддаларни кам заҳарли моддаларга айлантириш ёки умуман зарарсизлантириш муамммоси долзарблигича қолмоқда. Масалан, қозонларни кўмир ёки мазут ёқиб эмас, балки чиқинди газлар билан қиздирилса атмосфера ҳавосига чиқариб ташланадиган зарарли моддалар 70-90% га камаяди. Автомобиллларда заҳарли бензин ёки керосин эмас, балки газ ишлатилса, атроф-муҳит озорланиши маълум даражада пасаярди. 3.Пластмасса чиқиндиларининг атроф-муҳитга таъсири Маълумки, полимерлар (“поли” - кўп, “мера” - кисм) – бу табиий ёки синтетик юқори молекуляр бирикмалардан ташкил топтан моддалардир. Полимерлар қ уйи молекуляр моддалар, яъни мономерлардан ( “ моно ” - бир демакдир) ҳ осил қ илинади. Масалан, полиэтилен (ПЭ) этилен газидан, полипропилен (ПП) пропилен газидан, крахмал глюкозадан олинади ва ҳ оказо.

Келиб чи қ иши юзасидан полимерлар 3 хил б ў лади. 1. Табиий полимерлар (целлюлоза, крахмал, лигнин, пектин, табиий каучук, гуттарперча, табиий ипак, оқсиллар, шунингдек чарм ва мўйна саноатининг асосий хом-ашёси бўлган коллаген, кератин (жун ва бошқалар), ўсимликлар ва ҳайвонот оламининг асосий таркибий қисми ҳисобланса, ҳайвонот оламида тирикликнинг асосини оқсил моддалар, гармонлар ва ферментлар ташкил қилади. Агар тўқимачилик саноатида целлюлоза асосий хом-ашё ҳисобланса, озиқ-овқат саноатининг асосини крахмал ташкил этади. 2. Сунъий полимерлар (целлюлоза эфирлари, хлорланган каучук (хлор- качук), фторланган полимерлар) табиий полимерларга кимёвий ишлов бериш йўли билан ҳосил қилинади. 3. Синтетик полимерлар (ПЭ, ПП, полистирол (ПС), поливинилхлорид (ПВХ), органик шиша, полиуретан (ПУ), полиамид (ПА) ва бошқалар)табиатда учрамайди, улар мономерлардан полимерланиш ёки поликонденсатлаш реакциялари ёрдамида синтез йўли билан ҳосил қилинади. Полимерлар маҳсулот (пленка, тола, қувур, найча ва бошқалар) олиш учун “тоза” ҳолатда кам ишлатилади, чунки уларнинг иссиқликка чидамлилиги паст, мустаҳкамлиги металлар ва уларнинг қотишмаларининг мустахкамлигига нисбатан анча кичик, ултрабинафша нурлари таъсирида муртлашиб тез парчаланиб кетади. Шунинг учун иссиқхоналарда ишлатиладиган ПЭ пленкаларининг қўлланиш муддати 1-1,5 йилдан ошмайди. Полимерларнинг ушбу камчиликларини тузатиш, физик ва кимёвий хоссаларини яхшилаш ва маҳсулот нархини пасайтириш учун таркибига бошқа турдаги моддалар (ранглар, юмшатгичлар, барқарорлаштирувчи моддалар, антистатиклар ва бошқалар) киритилади. Бундай материалларга пластмассалар дейилади. Пластмасса ишлаб чиқариш жараёнида реакторлар, мономерлар ва органик эритувчилар сақланадиган омборхоналар атроф-муҳитни

ифлослантирувчи асосий объектлар ҳисобланади. Бундан ташқари, вискоза ипагини ишлаб чиқаришда углерод ва олтингугуртнинг водородли бирикмалари ажралиб чиқади. Сунъий ипакнинг қуритиш жараёнида турли хил углеводородлар ҳосил бўлади. Бир тонна вискоза ипаги ишлаб чиқаришда 27,5 кг олтингугурт углероди (CS 2 ) ва 3 кг водород сулфиди (Н 2 S) ажралиб чиқади. Бир тонна найлон толаси ишлаб чиқаришда 3,5 кг углеводород ва 7,5 кг ёғ буғлари ажралиб чиқади. Пластмасса ишлаб чиқариш жараёнида фенол, амин, юмшатгичлар, кимёвий реакцияларни жадаллаштирувчи моддалар (катализаторлар), эфир мойлари, органик кислоталар ва х. ажралиб чиқади. Синтетик каучук ишлаб чиқаришда атмосфера ҳавосига учувчан мономерлар (изопрен, стирол, бутадиен, хлорпрен) ва эритувчи моддалар (дивинил, толуол, бензол, ацетон ва бошқа бирикмалар) ажралиб чиқиб, атроф-муҳитни ифлослантиради. Шуни алоҳида таъкидлаш лозимки, қаттиқ пластмасса маҳсулотлари оддий хона ҳароратида зарарли эмас. Аммо уларга ишлов бериш жараёнида у ёки бу за ҳ арли моддалар ажралиб чи қ ади. Пластмасса ма ҳ сулотларининг тизими ва таркибига қ араб уларнинг суюкланиш ҳ ароратлари ҳ ам бир- биридан фар қ қ илади. Масалан, полиэтилен (ПЭ) 120-135°С да, полипропилен (ПП) 160-172°С да, полиамид-12 (ПА-12) 178-180°С да, полиамид-610 (ПА-610) 213-222° С да, полиамид-66 (ПА-66) 252-265°С да, поликарбонат (ПК) 220-240°С да, пол иэт илентерефталат (ПЭТФ) 225-267°С да, политетрафторэтилен (ПТФЭ) 320°С да, полиформалдегид (ПФ) 173-180°С да суюкланади, яъни қ атти қ ҳ олатидан суюлма ҳ олатига ў тади. Мана шу ҳ олатда ма ҳ сулот таркибидан за ҳ арли газ ва бу ғ лар ажралиб чи қ иши мумкин.

Қ уйидаги жадвалда пластмасса ишлаб чикариш цехларида за ҳ арли моддаларнинг рухсат этилган чегаравий концентрациялари (РЭЧК) келтирилган. № Моддалар РЭЧК, мг/м3 № Моддалар РЭЧК, мг/ м 3 1 Қалай 0 ,05 13 Хлорли винил 5 2 Синил кислотаси 0,3 14 Дихлорэтан 10 3 Изоцианатлар 0,5 15 Капролактам 10 4 Гексаметилендиамин 1 16 Фурфурол 10 5 Формалдегид 1 17 Аммиак 20 6 Фтал ангидрид 1 18 Бензол 20 7 Хлор 1 19 Хлорли винил 30 8 Асбест ва шиша толаларнинг чанглари 3 20 Ксилол 50 9 Аминопластлар ва фе- ноплас т ларнинг чанги 3 21 Толуол 50 10 Стирол 5 22 Ацетон 200 11 Уксус кислотаси 5 23 Бензин 300 12 Фенол 5 24 Этил спирти 1000 Шуни алоҳида таъкидлаш керакки, қаттиқ пластмассалар ва эритувчисиз суюқ катронлар (масалан, эпоксид катрони) ўз-ўзидан ёнмайди, улар фақат юқори ҳароратлар таъсирида ёниши мумкин. Реактопластлар (полиэфирлар, эпоксид катронлари ва бошқалар), фторопластлар, поливинилхлорид ўтда ёнади, аммо алангани узоқлаштирганда учиб қолади. Термопластлар гуру ҳ ига мансуб б ў лган полимер материаллари (полиэтилен, полипропилен, органик шиша, полиформадегид, полистирол, полиуретан ва уларнинг сополимерлари) ёнувчан материаллардир. Целлулоид ва нитроцеллюлоза этроли ниҳоятда тез ёнади. Уларнинг катта (50 кг дан юқори) миқдорини ёндирганда портлаш ҳосил бўлиши мумкин. Ғовак полиуретан ёнганда синил кислотаси ва полуилендиизоциоанатларнинг заҳарли буғлари ҳосил бўлади ва уларнинг миқдори РЭЧК сидан ўнлаб ва юзлаб маротаба ошиб кетиши мумкин. 1кг

ғ овак полиуретан ёнганда 0,324 - 4,075 г/соат полуилендиизоционат ва 0,538 - 4,320 г/соат синил кислотасининг бу ғ лари ҳ осил б ў лади. Пластмасса чангининг маълум концентрациялари портлашни вужудга келтириши мумкин. Пластмасса чангларининг портлашни вужудга келтирадиган концентрациялари қуйидаги жадвалга келтирилган. № Пластмасса турлари Алангаланиш ҳарорати, 0 С Чангнинг хавфли портлаш концентрацияси, г/см 3 (қуйи чегара) 1 Карболит 100 дан юқ ори 22-124 2 Ам инопласт 79 27 , 7 3 Органик шиша 579 12,6 4 Полиэтилен 400 12,6 5 Полипропилен 890 12 , 6 6 Полистирол 750 30 7 Поливинилхлорид 500 100 8 Полиформалдегид 530 20 9 Поливинил бутирал 725 22 , 7 Термопластларнинг ҳарорати уларнинг парчаланиш ҳароратига етганда (ўт олиш ҳароратидан 150-200°Сга паст бўлган ҳароратларда) портланувчи ва ёнғинга хавфли буғлар ажралиб чиқади. Масалан, полистирол парчалаганда стирол бу ғ лари ажралиб чи қ ади. Стиролнинг ҳ аводаги РЭЧК си 5мг/м 3 дан ошмаслиги керак. Учувчан органик эритувчиларнинг портлаш ва ёнғинга хавфлилик хоссалари қуйидаги жадвалга келтирилган. № Эритувчилар Ча қ наш харорати, °С Ў з- ў зидан алангала- ниш, °С Ҳ авода бу ғ ларнинг портлашга хавфли концентрациялари, % Куйи чегара Ю қ ори чегара 1 Бензол -16 580 1,5 9,5 2 Толуол 5 553 1,3 7,0

3 Ксилол 20 500 3,0 7,0 4 Бензин -25 230-260 1,2 7,0 5 Ацетон -20 500 2,0 13 6 Этилацетат -5 484 2,2 11,4 7 Дихлорэтан 12 404 6,2 15,9 8 Пиридин 20 573 1,8 12,4 9 Этил спирти 12 404 3,3 19,0 10 Т ў рт хлорли углерод АЛАНГАЛАНМАЙДИ 11 Уч хлорли этилен АЛАНГАЛАНМАЙДИ Ушбу жадвалдан маълумки, эритувчиларнинг чақнаш ҳароратлари ниҳоятда паст бўлиб, улар юқори ҳароратлар таъсирида ўз-ўзидан алангаланиши мумкин. Шунинг учун уларни ёпиқ идишларда оловдан ва электр учқунларидан узоқроқ жойларда сақлаш лозим. 3. Пластмасса маҳсулотларини таниб олиш усуллари Маълумки, мухандислик амалиётида турли кимевий таркиб ва тизимларга эга булган пластмасса махсулотлар (утказичларнинг изоляцияси, найча ва қувурлар, тола ва пленкалар, идишлар ва бошқалар)ни ташқи кўринишларидан ёки рангидан билиб олиб бўлмайди. Бунинг учун спектрал ва ким ё вий та ҳ лил, шунингдек, физик-механик усуллардан кенг фойдаланилади. Ушбу усуллар пластмасса ма ҳ сулотларининг тизими ва таркибини ани қ лашда ани қ маълумотлар берсада, к ў п ва қ тни талаб қ илади. Мухандислик амалиётида пластмасса маҳсулотларини тез ва аниқ таниб олишда уларни оловда ёндирадилар ёки эритувчи суюқликларга эритиш йўли билан аниқланади. Ушбу муаммонинг иқтисодий ва экологик долзарблиги шундан иборатки, шаҳарлардан ва ишлаб чиқариш корхоналаридан чиқариладиган ахлатлар ва чиқиндиларнинг катта ҳажмини рангсиз ва рангли пластмасса маҳсулотлари (идишлар, стол-стуллар, пленка ва толалар, ўраш материаллари) ташкил этади. Уларни таниб олиш ва қайта ишлаб чиқаришга

жалб этиш нафақат иқтисодий, балки экологик муаммоларнинг ечишига катта ёрдам беради. Масалан, 5г органик шиша кириндилари 100 г дихлорэтанга эритиб электротехника со ҳ асида кенг қў лланиладиган елим тайёрлаш мумкин. Хусусан полимерлар чи қ индиларини ў з эритувчиларига эритиб керакли қ алинликдаги пленкалар олиш мумкин. Шунинг учун ушбу муаммонинг и қ тисодий ва экологик самарадорлигини инобатга олиб пластмасса ма ҳ сулотларининг эрувчанлиги ва аланга таъсирида ёниш хусусиятларини к ў риб чи қ амиз. 1. Термореактив полимерлар 1. Фенопластлар (фенол-алдегид ва фенол-формалдегид катронлари). Улар аланга таъсирида эримайди, ниҳоятда қийин ёнади, фенол ва формалдегид ҳиди келиб туради. Фенопластлар ацетон, этил спирти, циклогексанон, ССl 4 , хлороформ ва пиридин каби суюқ эритувчиларда эрийди. 2. Аминопластлар (карбамид пластиклар, яъни мочевин - формалдегид ва меламин-формалдегид катронлари асосида олинган пластиклар). Улар аланга таъсирида жуда қ ийин ёнади, чеккалари кў мирга айланиб о қ до ғ лар пайдо б ў лади, формалдегид ва аммиак ҳ иди келиб туради. 3. Эпоксипластлар (эпоксид катронлари). Улар ёруғлик чиқариб алангаланиб ёнади, аммо ёндириш алангасини узоқлаштирганда учиб қолади. Фенол ҳиди келиб туради. Улар бензол, метиленхлорид, этил эфири, ацетон, этил ацетат, этил спирти, циклогексанон, ССl 4 , хлороформ, диоксан, сулфат кислотаси, тетрагидрофуран, пиридин каби суюқ эритувчиларда эрийди. 4. Полиэфирлар. Улар ёруғлик чиқариб алангаланиб ёнади, ҳиди ширинроқ. Улар бензол, ацетон, этилацетат, этил спирти, циклогексанон, хлороформ, диоксан, тетрагидрофуран ва пиридин каби суюқ эритувчиларда эрийди. 2. Термопластик полимерлар

1. Полиэтилен. ПЭ кўк нур сочиб очиқ алангаланиб ёнади. Эриб оқади. ПЭ ёнувчан полимер бўлиб, парафин, шам ҳиди келиб туради. Оддий хона ҳароратида эритувчилар таъсирида эримайди. Аммо 80°С да бензол, ССl 4 , хлороформ, пиридин, ксилол, декалин ва тетралин каби суюқ эритувчиларда эрийди. 2. Полипропилен. ПП нур сочиб яхши ёнади, унинг асосида (негизида) кўк аланга бўлади. Эриб оқади. Куйдирилган резина ёки ёнаётган сурғуч ҳиди келиб туради. ПП оддий хона ҳароратида эритувчилар таъсирида эримайди. Аммо 80°С да бензол, ССl 4 , хлороформ ва дихлорэтан каби суюқ эритувчиларда эрийди. 3. Полистирол. ПС очи қ аланга билан ёнади, кучли дудлайди. Ҳ иди ширин б ў либ гуллаб турган гиацинтлар ҳ иди келиб туради. ПС бензол, бензин, метиленхлорид, ССl 4 , хлороформ, дихлорэтан, диоксан ва пиридин каби сую қ эритувчиларда эрийди. 4. Полиакрилатлар. Алангаси кўк нур сочувчан бўлиб, мева ҳидлидир. Полиакрилатлар бензол, метиленхлорид, ацетон, атилацетат, циклогексанон каби суюқ эритувчиларда осон эрийди. Улар этил спиртини қиздирилганда эрийди. 5. Полиметилметакрилат (ПММА) (органик шиша). Алангаси нур сочиб туради, енгил тутайди, ҳиди ўткир. Органик шиша бензол, метиленхлорид, ацетон, этилацетат, этил спирти, циклогексанон, диоксан, уксус кислотаси каби суюқ эритувчиларда эрийди. 6. Поливинилбутирал. Алангаси кўк, чеккалари сариқ бўлиб, тутайди, мойли кислота ҳиди келиб туради. У бензол, метиленхлорид, этилацетат, этил спирти, пиридин каби сую қ эритувчиларда эрийди. 7. Поливинилхлорид. (винипласт). Алангаси очи қ яшил, алангадан узо қ лаштирганда учади. Хлор ва хлорид кислотаси ҳ иди келиб туради. У циклогексанон, ССl 4 , хлороформ, пиридин ва дихлорэтан каби сую қ эритувчиларда эрийди.

8. Полиамидлар. Алангаси к ў к чеккалари сари қ б ў либ, ёнганда полимер о қ иб туради. Куйдирилган суяк ҳ иди келиб туради. Улар 80% ли фенол, чумоли кислотаси, хлорид кислотаси, сулфат кислотасида эрийди. 9. Полиуретанлар. Яхши ёнади, алангаси кўк, чеккалари сариқ бўлади. Изоционат ва миндал-синил кислотасининг ҳиди келиб туради. Улар 80% ли фенол, чумоли кислотаси, хлорид кислотаси, сулфат кислотасида эрийди. 10. Поликарбонат. Ниҳоятда қийин ёнади, ис чиқаради, алангадан узоқлаштирилганда учиб қолади. Ёниш жойида материал м ў ртлашиб ис к ў тарилади, гул ҳ иди келиб туради. У метиленхлорид, диоксан, тетрогидрофуран ва дихлорэтан каби сую қ эритувчиларда яхши эрийди. 11. Полиформалдегид. Куруқ спирт каби ёрилиб сачраб ёнади, алангаси кўк бўлиб, ўткир формалдегид буғи ҳосил бўлади. Оддий ҳароратларда эримайди, 100°С да фенолларда эрийди. 12. Фторопласт-3. Қийин ёнади, алангадан узоклаштирилганда учади. Ёниш жойида фторопласт эластик бўлиб, доғлар пайдо қилади. Куйдирилган асбест ҳиди келиб туради. Оддий ҳароратларда эримайди. Толуолда ва тўрт хлорли углерод ( CCl 4 ) да юқори ҳароратлар таъсирида эрийди. 13. Ф т оропласт-4. Ёнмайди, 320°С да суюкланади. Суюк эритувчиларда эримайди. 14. Нитроцеллюлоза этроли. Б ир ла ҳ зада аланга олади. Азот ачималари ва камфора ҳ иди келиб туради. У ацетон, этилацетат, циклогексанон, диоксан, уксус кислотаси ва пиридин каби сую қ эритувчиларда эрийди. 15. Этилцеллюлоза этроли. Ёнади, алангаси сариқ кўк рангли бўлиб куйдирилган қоғоз ҳиди келиб туради. У бензол, метилленхлорид, ацетон, этилацетат, этил спирти, циклогексанон, диоксан, уксус кислотаси ва пиридин каби суюқ эритувчиларда эрийди. 16. Ацетобутират целлюлоза этроли. Нур сочиб ёнади, алангаси сари қ . Мойли кислота ва куйдирилган ко ғ оз ҳ иди келиб туради. У ацетон,

этилацетат, диоксан, уксус кислотаси ва пиридин каби сую қ эритувчиларда эрийди. 17. Ацетилцеллюлоза этроли. Қийин ёнади, алангаси сариқ бўлиб чеккалари кўк бўлади, учқун чиқаради. Уксус кислотаси ва куйдирилган коғоз ҳиди келиб туради. У ацетон, хлороформ, диоксан, хлорид кислотаси, пиридин каби суюқ эритувчиларда эрийди. 4. Пластмасса чи қ индилари ва уларга қ айта ишлов бериш усуллари Пластмасса маҳсулотлари ишлаб чиқариш мақсадида пресслаш, босим остида қолипларга қуйиш, экструзиялаш ва бошқа ишлов бериш усуллари, саноатнинг кўпгина тармоқларида кенг қўлланилади. Полимер материалларига ишлов бериш жараёнида қарийб 20 хил бузуқ ёки ишга яроқсиз маҳсулотлар ҳосил бўлади. Чиқиндиларнинг умумий миқдори дастлабки хом-ашёнинг массасига нисбатан турли маҳсулотлар учун 5% дан 25% гача ташкил этиши мумкин. Масалан, пойафзалларни устки қисми учун қўлланиладиган полимер материалларининг миқдори уларнинг навига ва бичиш технологиясига қараб 69-87% ташкил этади холос. Материалларнинг қолган миқдори (13-31%) чиқинди бўлиб қолади. Ишлаб чиқаришда бузуқ, ишга яроқсиз полимер маҳсулотларнинг пайдо бўлиш сабаблари, уларнинг асосий турлари ва микдори қуйидагилардан иборат. 1. Олинадиган пластмасса махсулотига шакл берувчи қолип тозаланмаган бўлса, ёки полимер хом-ашёсининг намлик даражаси юқори бўлса, ёки у омборхоналарда нотўғри сақланган бўлса, унда олинадиган маҳсулот сиртида бошқа материалларнинг қўшимчалари ёпишиб қолиши мумкин. Бундай бузуқ ва ишга яроқсиз махсулотларнинг миқдори 27% ни ташкил этмоқда. 2. Суюлма таркибидаги ҳаво ёки газларнинг қолипдан чиқиши қийинлашганда ёки қолип нобаробар қизиганда маҳсулот нурсиз, жилосиз

бўлади, сиртида чизиқлар, нуқталар ва ғовакликлар пайдо бўлади. Бундай бузуқ маҳсулотларнинг миқдори 21% ни ташкил этмоқда. 3. Қолип полимер материали билан тўлмай қолса (яъни, пуансон ва матрица (қолип) орасидаги масофа каттароқ бўлганда суюлма беҳудага ташқарига оқиб чиқади), ёки босим кичик бўлиб материал оқмай қолганда, бузуқ маҳсулотлар пайдо бўлади. Уларнинг миқдори 9% ни ташкил этмоқда. 4. Баъзан маҳсулот сиртида бир томонлама ёки икки томонлама қавариқлар ва ёришмалар пайдо бўлади. Бунинг асосий сабаби - босим пасайиши билан полимер суюлмаси таркибидаги газлар унинг сиртига шишиб чи қ ади. Бундай ма ҳ сулотларнинг ми қ дори 7% ни ташкил этмо қ да. 5. Ишлаб чиқаришда полимер материали тўла эримасдан суюлма билан қуршаб олинган лўндалар пайдо бўлади. Суюлма оқувчан бўлганда маҳсулот сиртида чизиқлар пайдо бўлади. Бундай бузуқ маҳсулотларнинг миқдори 6% ни ташкил этмоқда. 6. Маҳсулотнинг қолипдан олиш пайтида у деформацияга учрашиши мумкин, ёки уни совитилганда бир текис совилмайди, қискариши (ўтириши) мумкин, тоб ташлашиши (қийшайиши) мумкин. Бошқача қилиб айтганда, олинадиган маҳсулотнинг ўлчамлари лойиҳадаги андоза ва ўлчамларга мос келмаслиги мумкин. Бундай маҳсулотларнинг миқдори 4% ни ташкил этмоқда. 7. Суюлманинг йўналтирувчи втулкаларнинг ифлосланиши ва тикилиб қолиши натижасида босим тасодифан камайиб бориб маҳсулотда ёришмалар пайдо бўлади. Олинадиган маҳсулотнинг қалинлиги рухсат этилган қалинликдан 0,3-0,6 мм га, қатламли ва толали материаллар учун эса 0,6-1,0 мм гача ошиб кетиши мумкин. Бундай бузуқ ва ишга яроқсиз маҳсулотларнинг миқдори 2-4% ни ташкил этмоқда. Маълумки, охирги йилларда республикамизда ва вилоятимизнинг барча ширкат х ў жаликларида чигитни плёнка остида экиш технологияси жорий этилди. Бунинг учун қ алинлиги 20-30 мкм ва эни 50 см б ў лган полиэтилен плёнкаларидан қў лланиб келинмо қ да. Бундан таш қ ари, қ ишло қ

х ў жалиги машина-трактор ҳамда автожамланмалар паркларида ишлатиш муҳлатини ўтаб бўлган ва ҳозирги пайтда йиғилиб қолган резина шиналари мавжудки, уларни регенерация қилиш (яъни, дастлабки хоссаларини тиклаш) анча қийинчиликларни туғдирмокда. Ҳозирги пайтда бир маротаба қўлланиладиган пластмасса маҳсулотлари (иссиқхоналарда қўлланиладиган плёнкалар, шприцлар, чигитни экишда қўлланилган плёнкалар, “Фанта”, “Кока-Кола”, “Амир Темур”, “Бонакуа” ичимликлари идишлари, шампунлар ва лок-буёқлар идишлари, автошиналар ва бошқалар), катта ҳажмда йиғилиб қолганлиги кўпчиликка маълум. Фойдаланиш муҳлатини ўтаб бўлган бундай пластмасса маҳсулотларига “чиқинди” сифатида қараш, уларни ерга кўмиш ёки ёндириб юбориш – атроф-муҳит таркибини бузиш демакдир. Бундай материаллар турли хил бактерия ва микроорганизмлар таъсирида парчаланмайди ва зангламайди. Шунинг учун уларга қ айта ишлов бериш й ў ли (пресслаш, босим остида қ олипларга қ уйиш, экструзиялаш) билан саноатнинг к ў пгина тармо қ ларида қўллаш мумкин. Масалан, ичимлик идишлари ва плёнкаларни резина кукунлари билан аралаштириб, ҳ осил б ў лган қ оришмадан пойафзал тагликлари ёки турли диаметрли қ увурлар, ҳ амда плёнкалар ишлаб чи қ ариш мумкин. “ Чи қ индилар ” ни янчиб кукун шаклига келтириш ва уларнинг таркибига ишлаб чи қ ариш корхоналаридаги чи қ индиларни киргизиб, яхшилаб аралаштириб уларни пресслаш й ў ли билан муста ҳ кам, ишга чидамли ма ҳ сулотлар олиш билан бирга, атроф-му ҳ итни ифлосланишининг олдини олиш мумкин. “ Чи қ индилар ” ҳ исобига олинган бундай ма ҳ сулотларнинг нархи ҳ ам арзон б ў лади ва уларни қў ллаш муддатлари ҳ ам 2-3 баравар узайтирилади. 5. Полимер филтрлари, уларнинг кулланиш сохалари ва танлаш шартлари Полимерларга маълум ишлов бериш усуллари (пресслаш, босим остида қолипларга қуйиш, экструзиялаш ва б.) ёрдамида ишга чидамли, сифатли, арзон ва мустаҳкам полимер маҳсулотлари ишлаб чиқарилмоқда. Полимер

материалларидан нафақат турли диаметрли найча ва қувурлар, электроизоляцион материаллар, қутти ва идишлар, уй-рўзғор буюмлари, стол ва стуллар, тола ва плёнкалар тайёрланади, балки улардан ишга чидамли фильтрлар сифатида ҳам саноатда кенг қўлланилиб келинмоқда. Полимер пленкалари ва толаларнинг ғоваклигини ошириш ва улардан полимер филтрлари сифатида қўлланиш полимерлар технологиясининг энг долзарб муаммоларидан ҳисобланади. Полимер пленкалари юқори эластиклик хоссасига эга эканликлари туфайли уларнинг ғоваклигини босим остида камайтириш ёки ташқи куч таъсирида чўзиб уларнинг ғоваклигини ошириш мумкин. Ҳозирги пайтда полиэтилентерефталат пленкаларини суюқликлар муҳитида чўзиб унинг ғоваклигини ошириш технологияси ишлаб чиқилган. Аммо полимерларни тўлдиргич билан тўлдириш – юқоридаги муаммонинг энг самарали ечиш йўли ҳисобланади. Тўлдиргич сифатида ишлаб чиқариш чиқиндилари қоракўя (сажа), кукун, янчилган тошлар, шишалар, ингичка толалар, мармар уни, ёғоч уни, бур, каолин, графит, туф, алюмосиликатлар ва бошқа материаллар қўлланилади. Улар янчиш қурилмаларида чанг ҳолатига келтирилади ва ҳар бир заррачанинг ўлчами 10 мкм дан кичик бўлади. Полимер кукуни ва т ў лдиргич яхшилаб аралаштирилади ва пресс ёрдамида ю қ ори хароратлар (180 - 220°С) да т ў лдирилган полимер пленкалари олинади. Бундай полимер композициялар (композитлар)нинг яратилиши к ў пгина экологик муаммоларни ечишга катта ёрдам берди. Масалан, к ў мир, ё ғ оч ва мазут билан ишлайдиган қ озонхоналарда катта ҳ ажмларда кукун ва қ оракуя йи ғ илиб қ олади ва улар маълум экологик муаммоларни юзага келишига сабаб б ў лади. Ушбу коракуя ва кукунларни полимер таркибига т ў лдиргич сифатида киргизиш нафа қ ат полимер муста ҳ камлигини оширади, балки унинг нархини ҳ ам пасайтиради. Полимернинг ғоваклигини ошириш учун шундай тўлдиргичлар танланадики, уларнинг заррачалари суюқлик муҳитида реакцияга кириш қобилиятига эга бўлсин. Масалан, ош тузи ( Na Cl ) ва бир қатор очиқ

ғовакликлар вужудга келтирувчи тузлар ( KHСОз, Na НСО 3 , NH 4 NH 3 , Na NO 3 ) билан тўлдирилган полимерлар (масалан, полиэтилен) сувда ювилади, яъни бу тузлар сувда яхши эрийди ва натижада ғовак филтр ҳосил бўлади. Ғовакликларнинг ўлчами тўлдиргич заррачаларининг миқдори ва ўлчамига боғлиқ: тўлдиргич заррачаларининг ўлчами кичик бўлса, ғовакликларнинг ўлчами ҳам кичик бўлади. Бундай филтрларни кимё саноатининг барча тармоқларида қўллаш мумкин. Аммо бундай филтрларни танлаш учун қуйидаги шартлар инобатга олиниши керак: 1. Филтр таркибида тўлдиргич қолдиқлари бўлмаслиги керак. 2. Филтр таркибида за ҳ арли моддалар б ў лмаслиги керак. 3. Филтр мустаҳкам, эгилмас ва унинг нархи арзон бўлиши керак. 6. Пластмасса махсулотларининг энергетика ва ҳ исоблаш техникаси со ҳ аларида қў лланиши ва танлаш шартлари Ҳозирги замон саноатининг ўсиб бориши, халқ хўжалигининг ривожланиши ва турмуш фаровонлиги мамлакат миқёсида ишлаб чиқариладиган энергия турлари, ҳамда полимер материаллари ва улардан ҳосил қилинган ишга чидамли пластмассалар миқдорига боғлиқдир. Охирги йилларда пластмасса ва резиналардан тайёрланган плёнкалар, ёпишқоқ тасмалар, магнит ленталари, толалар радиотехника, электроника, ҳисоблаш ва ўлчаш асбобларида кенг қўлланиб келинмоқда. Масалан, тефлон (политетрафторэтилен)дан магнит ленталари ишлаб чи қ ариш технологиялари й ў лга қў йилган. Тефлон яхши диэлектрик б ў либ, унинг физикавий ва кимёвий хоссалари турли кимёвий моддалар таъсирида, ю қ ори ҳ ароратларда, айни қ са ю қ ори частотали ў згарувчан ток таъсирида ў згармайди. Унинг хулланмаслиги кабел саноатидаги а ҳ амиятини янада оширди. Ушбу хоссалар тефлондан ю қ ори ва ў та ю қ ори частотали токлар остида ишлатиладиган изоляторлар тайёрлаш имконини берди. Полистирол (ПС) тиниқлик жиҳатидан оддий анорганик ва органик шишалардан қолишмайди. ПС сувни шиммайди, электр токини ўтказмайди

ва 90% гача нур ўтказиш қобилиятига эгадир. Шунинг учун ПС кабел саноатида ва электротехникада диэлектрик сифатида кенг қў лланилиб келинмо қ да. Полихлорпрен каучукка ўхшаб кетса ҳам, аммо аланга таъсирида ёнмайди ва шунинг учун электр кабелларни қоплаш учун изолятор сифатида кенг қўлланилади. Органик шиша (полиметилакрилат, полиметилметакрилат, воливинилацетат, поликарбонат) лар ва уларнинг қоришмаларидан ҳосил қилинган парчаланмайдиган ойналар (“триплекс” лар) ҳисоблаш машиналарини ва ўлчаш асбобларини жиҳозлаш учун ниҳоятда кенг ишлатилмоқда. Полиэтилен (ПЭ), тефлон ва юқоридаги органик шишаларнинг ажойиб хусусиятларидан бири–уларнинг тиниқлиги, юқори мустаҳкамлиги ва юқори частотали электр токларини ўтказмасликларидир. ПЭ сув ўтказмаслик хусусияти жиҳатидан барча пластмасса турларидан кескин фарқ қилади. Шунинг учун ПЭ дан сув остида ишлатиладиган махсус кабеллар ясашда изолятор сифатида қўлланилади. Бундан ташқари, ПЭ дан тайёрланган турли қалинликдаги плёнкалар ва қувурлар радиотехника, телефон, телеграф ва электротехниканинг барча тармоқларида (радиолакация, юқори частотали кабеллар, телевизион ва телемеханика асбоблари ясашда) муҳим ахамиятга эга. Аммо пластмасса маҳсулотларини танлаш учун қуйидаги шартлар инобатга олиниши шарт: 1. Пластмассалардан тайёрланган маҳсулотлар (органик шишалар, тасмалар, тола ва плёнкалар, кабел изоляциялари ва х.) атмосфера ҳавоси, намлик, ултрабинафша нурлари, ҳарорат ва суюқликлар таъсирида чидамли бўлиши керак. 2. Ушбу ма ҳ сулотлар ю қ ори частотали ў згарувчан ток таъсирида тешилмаслиги керак. 3. Диэлектрикларнинг сиртида тир қ ишлар ва ёришмалар б ў лмаслиги керак.

4. Ҳисоблаш техникаси ва электроэнергетикада қўлланиладиган диэлектриклар зарбага чидамли бўлиб, эстетик кўриниши яхши бўлиши керак. 5. Маҳсулотлар барча электроизоляцион хусусиятларга эга бўлиши керак (токни ўтказмаслик, аланга таъсирида ёнмаслик ва б.). 7. Қаттиқ чиқиндилар манбаи ва турлари Кимё саноати корхоналаридаги қаттиқ чиқиндилар физикавий ва кимёвий хоссалари ва атроф-муҳитга таъсири юзасидан ниҳоятда хилма- хилдир. Бу чиқиндилар фаол моддалардан таркиб топтан бўлиб, тупроқда, ер ости ва ер усти сувларида, ҳамда атмосфера ҳавосига қўшилиб уларни ифлослантиради ва кўнгилсиз ҳодисаларни келтириб чиқаради. Кимё саноатида қаттиқ чиқиндиларининг қуйидаги 3 манбалари маълум: 1. Хом ашёларнинг қолдиклари, ярим маҳсулотлар, материал ва буюмлар, хом ашёларга физикавий ва кимёвий ишлов бериш пайтида пайдо бўладиган маҳсулотлар, шунингдек қазиб олиш ва фойдали қазилмаларни бойитиш пайтида пайдо бўладиган чиқиндилар. 2. Табиий ва оқава сувлар таркибида ва ифлос газларни тозалашда ушлаб қолинадиган моддалар. 3. Уй-рўзғор чиқиндилари Биринчи гурухдаги чиқиндилар ишлаб чиқариш жараёнида ҳосил бўлади. Материал ёки маҳсулот физикавий ва кимёвий хоссаларни тўла ёки қисман йўқотган бўлади. Маъданларга ишлов бериш жараёнида (масалан, апатито-нефелин маъданлари, калийли, сулфатли, фосфатли ва бошқа маъданларга ишлов беришда) ҳаммаси бўлиб 30-40% маҳсулот олинади, холос. Материалнинг қолган қисми чуқурликлар, хандаклар ва кукун йиғгичларда тошқол ва куйқум шаклида қолиб кетади. Иккинчи гуруҳдаги чиқиндилар асосан газларни механик усулда тозалаш пайтида чанг ушлагич қурилмаларида пайдо бўлади. Бу

чиқиндиларнинг миқдори нисбатан камроқ бўлиб, улар ишлаб чиқариш жараёнига қайтарилади. Филтрларда ёпишиб қолган чанглар филтрга профилактик хизмат кўрсатиш пайтида филтрловчи материал билан бирга чиқариб ташланади. Маълумки, оқава сувларни механик усулда тозалаш пайтида чўкма ва лойқалар пайдо бўлади. Улар минерал ва органик моддаларнинг сувли суспензияларидан ташкил топ г ан б ў лади. Ч ў кмаларнинг о қ ава сувларидаги концентрациялари 20-100 г/л гача б ў лиши мумкин, уларнинг ҳ ажми эса, саноат ва уй-р ў з ғ ор о қ ава сувларни биргаликда тозалаш станцияларида 0,5 % дан 5 % гача, ма ҳ аллий тозалаш иншоотларда эса 10 % дан 30 % гача б ў лади. Ч ў кмаларнинг таркиби ҳ амда физикавий ва кимёвий хоссалари ҳ ар хил б ў лиши мумкин. Шунинг учун уларни уч гуру ҳ га б ў лиш мумкин: 1. Минерал ч ў кмалар. 2. Органик ч ў кмалар. 3. Ортиқча фаол лойқалар. Маълумки, аэрация станцияларида оқава сувларни биологик усулда тозалаш пайтида панжаралардан ва биринчи тиндиргичдан нам (хом) чўкмалар олинади, иккинчи тиндиргичдан эса фаол лойқа олинади. Бу чўкмалар таркиби ва физикавий ҳамда кимёвий хоссалари жиҳатидан бири иккинчисидан фарқ қилади. Нам (хом) ч ў кма – бу 6-7 хил моддалардан таркиб топ г ан сувли суспензия б ў либ, 75% ни органик моддалар ташкил этади. Фаол лой қ а эса 9% намликдан ва 1м 3 сувда 160 г биомассадан иборатдир. Оқава сувларни тозалаш пайтида ҳосил бўлган чўкмаларни зарарсизлантириш мақсадида уларни махсус ўчоқларда куйдириб кукунга айлантирилади. Кўпгина ҳолатларда ушбу чиқиндилардан органоминерал ўғитлар олинади ва қишлоқ хўжалигида ишлатилади. Учинчи гуруҳдаги чиқиндиларга ишлатиш муҳлатини ўтаб бўлган, эскирган, қўллашга яроқсиз ҳолатга келиб қолган пластмассалар, резиналар ва улардан тайёрланган плёнкалар, толалар, ўй-рўзғор буюмлари, металлар ва

уларнинг қотишмалари ва бошқа шунга ўхшаш материаллар киради. Уларни қайта ишлаб турли хил маҳсулотлар олиш мумкин. Ушбу муаммонинг экологик ва иқтисодий томонларини инобатга олиб, унга батафсилроқ тўхталиб ўтамиз. Ҳозирги пайтда Ер аҳолиси, ишлаб чиқариш маҳсулотлари ва саноат чиқиндилари экспоненциал қонун юзасидан кўпайиб бормоқда. Инсон фаолияти билан боғлиқ атроф-муҳитни ифлослантирувчи чиқиндилар Ер аҳолисининт ўсишига нисбатан тезроқ кўпайиб бормоқда. Масалан, йилига Япония З5 млн т., Россия 70 млн т. ва АҚШ 210 млн т. чиқиндиларни чиқариб ташламоқда. Жаҳон бўйича уй-рўзғор чиқиндиларининг миқдори қарийб 3% ни, баъзи бир мамлакатларда эса бу рақам 10% ни ташкил этмоқда. Ахлатхоналарда йиғилаётган чиқиндиларнинг 10% ни қоғоз ва картон, 3% ни эса шиша чиқиндилари ташкил этмоқда. Москвада йилига З млн т. қаттик чиқиндилар тўпланиб, уларнинг 80% ни уй-рўзғор чиқиндилари ташкил этади. Демак, ҳар бир москвалик фуқарога йилига 270 кг уй-рўзғор ахлатлари тўғри келади. Москвадан кунига қарийб 8500 т. ахлат чиқарилади, бу эса Нью-Йоркка нисбатан 3 маротаба камроқдир. Учинчи гуруҳдаги чиқиндилар қаторига эскирган, ишлатиш муҳлатлари ўтаб бўлган, қўллашга яроқсиз ҳолатга келиб қолган автотранспорт воситалари ва шунга ўхшаш қурилмалар ҳамда асбоб- ускуналар ҳам киради. Ҳозирги пайтда ривожланган мамлакатларда 286 ва 386 тамғали компьютерларни қайта тиклаш ўрнига, уларни ривожланаётган мамлакатларга сотиб, катта фойда кўрмоқдалар. Чунки уларни қ айта тиклаш ёки ишлов бериш жараёни катта энергия ва мабла ғ ни талаб этади. Уй-рўзғор чиқиндилари гуруҳига картон, қоғоз, ўраш қоғозлари, қишлоқ хўжалик чиқиндилари, коммунал ва озиқ-овқат чиқиндилари киради. Шаҳарлардан чиқариладиган қаттиқ чиқиндиларнинг асосий қисми (37%) ни қоғоз ва картон ташкил этмоқда. Ҳозирги пайтда шундай бир нотўғри ғоя мавжудки, гўё “қоғоз маҳсулотлари тез парчаланадиган махсулот” экан. Қоғознинг парчаланишини тезлаштирадиган омиллардан бири - бу сувдир.

Аммо амалда ахлатхоналарда сув қуйилмайди, чунки сув метан (СН 4 ) газини ҳосил бўлишига сабаб бўлади. Қоғоз эса йиллар давомида ахлатхоналарда чириб ётади. Миқдор жиҳатидан иккинчи ўринда ошхона чиқиндилари туради. Қаттиқ уй-рўзғор чиқиндиларининг 5% ни сунъий ва синтетик материаллар (полиэтилен, полипропилен, поливинилхлорид, органик шиша ва улардан тайёрланган плёнкалар, толалар, ўраш плёнкалари ва бошқа буюмлар) ташкил этади. Пластикларнинг кўпгина турлари рециркуляция қилинмайди ва микроорганизмлар таъсирида парчаланмайди. Уй-рўзғор чиқиндиларининг 3% ни металлар ва шиша маҳсулотлари ташкил этади. Ё ғ оч парчалари, суяк ва тошлар 1-2% ни ташкил этади, аммо синтетик мато ва газламалар 5% ни ташкил этади. Бундан ташқари, хом-ашёни қазиб олишда ҳосил бўладиган ахлатлар алоҳида гуруҳни ташкил этса, ишлатиш муҳлатлари ўтаб бўлган ядровий ёқилғилар чиқиндиси алоҳида гурухни ташкил этади. Маълумки, электр энергиясини ишлаб чиқариш учун хом-ашёлар (газ, нефт, кўмир ва б.) ни қазиб олиш ва уларни қайта ишлашдан чиқиндилар пайдо бўлади. Уларнинг таркибида радиоактив ва заҳарли чиқиндилар бўлиши табиий. Улар эса инсон соғлиги ва атроф-муҳит учун ниҳоятда хавфли ҳисобланади. Шуни хам алоҳида таъкидлаш жоизки, охирги 5-10 йил ичида илмий журналларда ахлатларнинг янги бир тури-космик ахлатлар ҳақида фикрлар айтилмоқда. Дарҳақиқат, фазога чиқган астронавтлар у ёки бу материални беҳосдан қўлдан тушириб юборишлари мумкин. Бу материаллар (омбир, қўлқоп, ўтказгичлар, болт, гайка, шуруб ва б.) катта тезлик билан учаётган космик станцияга урилиб, космик кемани ҳалокатга учратилиши мумкин. Шунинг учун яқинда Халқаро космик станцияси ўз орбитасидан бошқа орбитага кўчирилди. Жахон миқёсида бундай фалокатлар 4 маротаба кузатилган. Бундан ташқари, охирги йилларда нафақат фазо, балки океанлар ҳам “Халқаро ахлатхона” га айлантирилди. Масалан, яқинда оғирлиги 150 тонна бўлган “Мир” космик станцияси ишлаш муҳлатини ўтаб бўлгандан

кейин Тинч океанида чўктирилди. Маълумотларга қараганда, ер орбитасидаги барча чиқиндиларнинг 95% ни ишдан чиққан сунъий йўлдошлар, астронавтларнинг қўлқоплари ва шунга ўхшаган ахлатлар ташкил этмоқда. “Космик ахлатлар” нинг 75% Россия улушига тўғри келади. Бундай ахлатлар нафақат Ер ахолиси учун, балки фазода ишлаётган барча космик кемалар, сунъий йўлдошлар ҳамда шатллар учун ҳам катта хавф туғдиради. Таниқли олим ва фантаст - ёзувчи Артур Кларк сўзлари билан айттанда “қаттиқ чиқиндилар - бу шундай хом-ашёки, биз нуқул нодонлигимиз туфайли ишлатмаймиз!”. Саноат корхоналаридан чиқадиган чиқиндилар ва ахлатларнинг зарарсизлантириш энг катта экологик муаммо бўлиб қолмоқда. Уларни зарарсизлантиришнинг ягона, аммо унча самарали бўлмаган усулларидан бири - уларни кўмиб ташлаш ҳисобланади. Бу усул ниҳоятда эски ва кенг тарқалган бўлиб, дунё мамлакатлари айнан мана шу усулдан фойдаланиб келмоқдалар. Масалан, Бу юк Британияда 90% , А Қ Ш да 84%, Япония да эса 57% ахлатлар ахлатхоналарда самарасиз чириб ётади. Умуман олганда жа ҳ он ми қ ёсида чи қ индиларнинг ў ртача 74% ахлатхоналарда чирийди. Идеал ахлатхона - бу мураккаб муҳандислик иншоотларининг мажмуаси бўлиб, унинг туби полиэтилен билан қопланади. Ахлатларнинг ҳар бир қавати босим остида зичлантирилади, унинг устида 1 қават тупроқ, кейин лой ётқизилиб, яна плёнка билан усти ёпилади. Ахлатхонанинг тагидан оқиб келадиган суюқликларни йиғиб олиб, қайта ишлаб чиқаришга юборилади. Ахлатхона майдони ахлатлар билан тўлганда уни тупроқ билан ёпиб, лой ётқизилади ва унда ўсимликлар ўстирилади. Ҳатто АҚШ ва Англияда бундай жойларда голф ўйнайдиган майдончалар яратилган. Фақат Москва шахрининг ўзида 90 та умуман жиҳозланмаган ахлатхоналар мавжуд бўлиб, уларнинг умумий майдони 300 гектарни ташкил этади.

Саноат корхоналаридан чиқадиган чиқиндилар ва ахлатларнинг зарарсизлантиришнинг иккинчи усули - уларни куйдириш ҳисобланади. Ҳозирги пайтда Францияда 35% ва Японияда 40% ахлатлар куйдирилади. Шуни алоҳида таъкидлаш керакки, ахлатларни куйдириш усулининг иккита афзаллиги мавжуд: биринчидан, куйдирилганда ахлатларнинг ҳажми 2-10 маротабагача кичиклашади; иккинчидан, ахлатларни куйдириш пайтида ажралиб чиқган иссиқликдан фойдаланиш мумкин. Аммо бу усулнинг камчилиги шундан иборатки, куйдиришдан кейин пайдо бўлган кукун таркибида заҳарли моддалар ҳам бўлади. Хусусан синтетик материалларни куйдириш пайтида кучли мутагенлар ва канцерогенлар ҳисобланган диоксинлар ва кучли заҳарли моддалар ажралиб чиқади. Мутахассисларнинг маълумотларига қараганда, 6-10 г диоксин инсонинг ҳалокатига учратиш қобилиятига эга. Юқорида баён этилган ҳар иккала усул (ахлатларни кўмиш ва куйдириш йўли билан зарарсизлантириш), 80 чи йилларда АҚШ да синаб кўрилди. Маълум бўлишича, ахлат ёндирувчи заводни қуриш учун алоҳида майдонни топиш, ахлатхона майдонини топишдан осон эмас экан. Бундан ташқари, ахлатларнинг ёндириш таннархи уларнинг кўмишга сарфланадиган харажатлардан кам эмас. Шуни алоҳида таъкидлаш керакки, охирги йилларда уй-рўзғор ахлатларини зарарсизлантириш ва улардан унумли фойдаланиш мақсадида нисбатан янги ва самарали ҳисобланган биотехнологик ишлаб чиқариш усули қўлланилмоқда. Лекин ушбу усул ниҳоятда кам тарқалгандир. Чунки ахлатларга ишлов беришдан олдин, уларни навларга ажратиш лозим бўлади. Бу эса катта маблағни талаб қилади. Биотехнологиянинг моҳияти шундан иборатки, чиқиндилар микроорганизмлар таъсирида парчаланади. Натижада ҳосил бўлган компост енгил ўғит сифатида қўлланилади. Аммо унинг таркибида тупроқни ифлослантирувчи қалай ва мис мавжуд. Бу усул катта маблағни талаб қилади.

Шуни алоҳида таъкидлаш жоизки, чиқиндиларга иккинчи маротаба ишлов бериш ва улардан самарали фойдаланиш – “яшиллар” нинг энг хуш кўрадиган ишларидир, чунки чиқиндилардан ёқилғи ёки дастлабки хом-ашё сифатида қўллаш мумкин. Масалан, пластмасса идишлардан қайта қўллаш натижасида органик хом-ашё ҳисобланадиган полимер маҳсулотини тежаш мумкин, электр энергияси кам сарф бўлади, демак бундай “чиқиндилар” дан катта иқтисодий фойда кўриш мумкин. Маълумотларга қараганда, 1млн т. қоғоз чиқиндилари (макалатураси) 60 гектар дарахтзорларни кесишдан сақлайди, ишлатилган пластмасса эса панжара ёки девор ясашда ниҳоятда керакли хом-ашё бўлади. Ҳозирги вақтда Японияда фақат иккиламчи хом ашё ҳисобига 65% даврий матбуот (рўзнома ва ойномалар) нашр қилиняпти. Кўпгина ривожланган мамлакатларда чиқиндилар ва ахлатлар билан шуғулланиш уларнинг иқтисодиётини янги тармоғига айланиб қолди. Чунки, биринчидан, чиқиндилардан иккинчи маротаба қўллаш натижасида хом-ашё тежалади, иккинчидан, катта иқтисодий фойда кўриш мумкин. Шунинг учун чиқиндилардан қайта фойдаланиш бозори ниҳоятда кенгайиб, ҳатто хусусий трансмиллий компанияларни ўзига жалб этмоқда. Бу компаниялар йирик аҳоли пунктларидан узоққа жойлашган бўш ва арзон жойларга йирик заводларни куриб, чиқиндиларга ишлов бериб, янги маҳсулотлар ишлаб чиқараяптилар ва катта иқтисодий даромадга эга бўлаяптилар. Фақат Олмонияда йилига 40 млрд доллар чиқиндилар ҳисобига даромад қилинади. Маҳсулотларни ўраш саноатида товар айирбошлаш йилига 48 млрд немис маркасини ташкил этади. Бир маротаба ишлатиладиган маҳсулотларнинг бозори кун сайин кенгайиб бормоқда. Бир тонна чиқиндиларни ёндириб 5 минг м 3 дан кўпроқ газсимон чиқиндилар ҳосил бўлади. Уларнинг таркибида заҳарли моддалар (масалан, диоксинлар) ниҳоятда кўп бўлади. Олмония саноатида йилига 15 млн т. хавфлилик даражаси юқори бўлган заҳарли чиқиндилар (лок қуйкумлари, кимёвий моддалар, бўёқ чиқиндилари, чанглар, эритувчи моддалар, филтрлардан чикадиган чиқиндилар ва бошқалар ) пайдо бўлади.

Мутахассисларнинг ҳисоб-китобларига қараганда, йилига ер аҳолисининг одам бошига 1 тонна ишлаб чиқариш ва уй-рўзғор чиқиндилари тўғри келади. Тошкент вилоятида эса бу кўрсаткич 2 баробар кўпдир. Ҳозирги пайтда фақат Олмалиқ кимё заводида 60 млн тоннадан кўпроқ чиқиндилар йиғилиб қолган. Улардан қайта ишлашга ҳаммаси бўлиб 1% сарфланади, холос. Республикамиз ишлаб чиқариш корхоналарида фосфогибсдан тоза гибс олиш учун янги технологиялар жорий этилди. Ангрендаги “Узкартонтара” ХЖ да қоғоз чиқиндилари (макалатура), буғдой похоли, шоли похоли, ғўза пояси қайта ишланиб, улардан қоғоз, картон, ёғоч-қиринди плиталари ишлаб чиқармоқда. Янги йўлдаги “Меҳнат” корхонаси ахлатлар ва чиқиндиларни навларга ажратиб, уларга ишлов беришга киришди. Ҳозирги пайтда ушбу корхона пластмасса чиқиндиларидан тугма, қутти ва бошқа маҳсулотлар ишлаб чиқармоқда. Шуни ҳам алоҳида таъкидлаш жоизки, республикамиз миқёсидаги ягона уй-рўзғор чиқиндиларига ишлов бериш заводи лойихадаги камчиликларни тузатилмаганлиги туфайли тула қувват билан ишламаяпти. Маълумки, Асака автомобил заводининг йиллик ишлаб чи қ ариладиган “ Тико ” , “ Дамас ” ва “ Нексия ” там ғ али автомобиллари ми қ дори 200 минг донани ташкил этади. Заводнинг асосий ишлаб чи қ ариш объектлари - инструментал цехи, пресслаш цехи, пайванлаш цехи, йи ғ иш цехи ва б ў яш цехи ҳ исобланади. За ҳ арли чи қ индиларнинг асосий ми қ дори б ў яш цехида ва заводдаги ҳ ар иккала қ озонхоналарда пайдо б ў лади. Б ў яш цехидаги қ уритиш ў чо қ ларида ён ғ инни автоматик бош қ ариш системалари мавжуд б ў либ, улар ё қ ил ғ и сарфини ва чи қ индилар ми қ дорини камайтириш имконини беради. Завод корхоналарида толуол ва бўёқ заррачаларини ёндириб юбориш қурилмалари мавжуд бўлиб, уларда қуруқ циклонлар ва Вентури скрубберлари ўрнатилган.

Пайвандлаш цехида электроконтакт пайвандлаш усули кенг қўлланилади ва бу усул заҳарли чиқиндиларнинг миқдорини камайтириш имконини беради. Қозонхоналарда эса азот ачималарини ўчоғларда ўчириш усули билан заҳарли чиқиндиларнинг миқдори минимумга етказилади. Қайтарма сув таъминоти системасини қўллаш натижасида “УзДЭУ” корхоналарида суткасида 2,6 минг м 3 сув тежаб қолинмоқда. Асака автомобил заводидаги саноат чи қ индилари қ уйидаги 4 г уру ҳ га б ў линади: 1. Фойдаланишга қ айта тикланадиган қ атти қ материаллар. Бу гуру ҳ га металл чи қ индилари, арраланган ё ғ оч ва картон ма ҳ сулотлари, полиэтилен пленкаклари ва бош қ алар киради. 2. Фойдаланишга қ айта тикланмайдиган қ атти қ материаллар. Улар полигонларда к ў милади. 3. Фойдаланишга қайта тикланадиган суюқликлар. Улар филтрланади, тозалаб қайта ишлов берилади. 4. Фойдаланишга қ айта тикланадиган газлар. Улар заҳарсизлантирилади ва тозаланади. Ҳозирги пайтда автозавод чиқиндиларини зарарсизлантириш ва кўмиб ташлаш мақсадида Ниёз Ботир посёлкасида полигон қуриш ишлари олиб борилмоқда. 8. Чи қ индиларни механик ва термик қ айта ишлаш усуллари Маълумки, ишлаб чиқариш корхоналаридан турли хил чиқиндилар ва шу билан бирга зарарли моддалар ажралиб чиқади. Масалан, рангли металлургия саноатидан – рангли металл тузлари, машинасозлик корхоналаридан-цианитлар, бериллий бирикмалари, маргимуш ва ҳоказолар, кимё – саноатидан бензин, эфир, фенол метилакриат, стирол, хлорбензол, катронлар ва ҳоказолар, целлюлоза - қоғоз ишлаб чиқариш корхоналаридан

метил спирти, скипидар, фенол ва бошқалар, пластмасса ва синтетик каучук ишлаб чиқариш корхоналаридан давлат стандартларига мос келмайдиган маҳсулотлар, масалан, ғижимланган плёнкалар, турли диаметр ва узунликка эга бўлган сиртида тирқишлар, ёришмалар ва ғадир - будирликлари бўлган маҳсулотлар йиғилиб қолади. Бундай чиқиндилар суюқ ҳолатда ҳам, қаттиқ ҳолатда ҳам бўлиши мумкин. Уларнинг турлари ниҳоятда кўп, хавфлилик даражалари хилма-хил, йиллар давомида секин-аста йиғилиб, нафақат атмосфера ҳавосини, балки ер ости сувларини ҳам ифлослантиради. Бундан ташқари, қаттиқ ва суюқ чиқиндилар гуруҳига саноат корхоналари чиқиндиларидан ташқари, гунг, уй-рўзғор ва шаҳар чиқиндилари ҳам киради. Уларнинг ҳажми, таркиби, механик, физик, биологик ва кимёвий хоссалари, шунингдек, йиғилиш меъёрлари ҳам ҳар хил бўлиши мумкин. Ҳозирги пайтда саноат корхоналарининг энг асосий муаммолари технологик жараёнларни такомиллаштириш, чиқиндилар миқдорини камайтириш, хом-ашёларни ва ёқилғиларни тежаш, ишлаб чиқаришда исрофгарчиликка йўл қўймаслик чора-тадбирларини ишлаб чиқиш, юқори унумли янги технологиялар, чиқиндисиз ва кам чиқиндили технологияларни амалга жорий этишдан иборатдир. 12.1.007–76 ДАВАН бўйича саноат чиқиндилари уларнинг заҳарлилиги ва ташқи муҳитга хавфлилиги юзасидан 4 гуруҳларга бўлинади. 1. Фавқулодда хавфли. Бу гуруҳга асосан заҳарли газлар ва суюқликлар киради. 2. Жуда хавфли. Чиқиндилар таркибидаги симоб, маргимуш, хром, қўрғошин, азот, туз ва бошқалар ўзининг хавфлилиги билан ушбу гуруҳга тўғри келади. 3. Ўртача хавфли. Чиқиндилар таркибидаги мис сулфати, миснинг шавел кислотали тузлари, никелнинг хлорли тузлари, қўрғошин оксиди ва бошқалар ўзининг хавфлилиги билан ушбу гуруҳга тўғри келади.

4. Кам хавфли. Чиқиндилар таркибидаги фосфатлар, марганец, рухнинг сулфат тузлари ва бошқалар ушбу гуруҳга мансубдир. Кейинги йилларда зарарли чиқиндилардан халқ хўжалигида фойдаланиш чора-тадбирлари ишлаб чиқилди. Бунинг учун гигиеник қоидаларга амал қилинади, чиқиндилардан аҳоли соғлигига ва атроф-муҳитга зарар етмаган ҳолда фойдаланилади. Саноат чиқиндилари минерал ва органик ўғитлар, қурилиш материаллари ва баъзи бир маҳсулотларни тайёрлашда хом-ашё сифатида ишлатилади. Масалан, кимё ва нефт саноати корхоналаридан чиқадиган куйқум (шлам) лар қолдиқ қатламларининг 1 млн тоннаси қайта ишланса, ундан 4300 тонна кобалт олиш мумкин. Металлургия комбинатлари тошқол (шлак) ларидан ва иссиқлик энергияси ишлаб чиқарадиган корхоналарнинг чиқинди кулларидан минерал ўғитлар, цемент ва ниҳоятда ўтга чидамли минерал толалар олиш мумкин. Уларнинг бетон қуйиш учун тўлдиргич сифатида ишлатиш мумкин, улардан кислоталар таъсирида чидамли изоляция материаллари тайёрлаш мумкин. Саноат чиқинди сувларини маълум меъёрларда қишлоқ хўжалиги экинларини суғориш мақсадларида ишлатса бўлади. Аммо саноат миқёсида шундай чиқиндилар ҳам бўладики, улардан фойдаланишнинг иложи йўқ. Уларни ёқиш ёки қиздириш усуллари билан зарарсизлантирилади ва мўлжалланган пролигонларда кўмилади. Масалан, йилига 65 минг тонна ахлатларни қайта ишлаб, азотли органик ўғитларни қишлоқ хўжалиги эҳтиёжи учун ишлаб чиқарадиган завод Санкт-Петербург шаҳрида қурилган. Ахлатлар таркибидан темир, пластмасса, тошлар, шишалар ва бошқа қаттиқ материаллар ажратиб олингандан кейин, улар узунлиги 60 м ва диаметри 4 м бўлган айланувчи барабанга солинади. Ушбу биобарабанда ахлатлар аралаштирилади, 1-3 кундан кейин маълум даражада намлик берилади ва биокимёвий жараёнлар натижасида ҳарорат 50-60°С гача етади. Ушбу ҳарорат таъсирида микроорганизмлар фаолияти туфайли ахлатлар компостга айланади.

Ҳозирги пайтда саноати ривожланган мамлакатларда суткасига 600-700 тонна ахлатларни ёндирувчи заводлар қурилмоқда. Бундай заводларни аҳоли турар жойларидан 300-500 м узоқроқ масофаларга кўриш мумкин, чунки уларнинг ўчоғида чиқиндилар 1000-1300° С атрофида ёнади ва ахлатлар бундай юқори ҳароратда ёнганда тутун чиқмайди, кули эса чанг ушлагич қурилмалари ёрдамида ушлаб қолинади. Ҳ осил б ў лган исси қ ликдан ҳ аммомларда, корхоналарда ва электр энергияси олиш учун ишлатилади. Агар чиқиндилар ўта заҳарли (симоб, маргимуш, сариқ фосфор, цинил кислотаси) ва сувга эрувчан бўлса, унда улар ерда ковланган ўраларда девори 10 мм қалинликда тайёрланган контейнерлар билан бирга кўмилади. Уранинг таги, усти ва иккала ён томонлари бетонлаштирилган бўлади. Ўралар 2-2,5 м қалинликда лой билан тўлдирилади, кейин ўсимликларни ўстириш учун тупроқ тортилади. Агар чиқиндилар ёнувчан бўлса ва уларни қайта ишлаш қийин бўлган ҳолатларда чиқинди сувдан ажратиб олинади, ёндириш ўчоқларига юборилади ва форсункалар ёрдамида ҳаво бериб ёндирилади. Чиқиндиларни ёндириш ўчоғларида ҳарорат 1300°С га етади ва бундай иссиқлик энергиясидан фойдаланиш мумкин. Бундай полигон Тошкент вилоятининг Газалкент шахри яқинида ҳам қурилган. Органик суюқ чиқиндилар (эмулсиялар, ишлатилган лок ва бўёқ қолдиклари, фенол сувлари, эпоксид катронлари, қора мойлар, пластмасса ва резина қолдиқлари ва ҳоказолар) 15 метрли чуқур ўраларга кўмилади. 9. Толалар хакида умумий маълумот Маълумки, инсоният бундан 5 минг йил илгари кейим – бош ва уй- рўзғор буюмларини ишлаб чиқаришда табиий ва минерал толалардан кенг фойдаланиб келган, ҳайвонот жунидан ва ипак қурти толасидан газламалар тўқишни билган.

Табиий толалар юқори молекуляр табиий органик моддалардан – ўсимликлардан ва ҳайвонот жуни ва момиғидан олинади. Ўсимликларнинг уруғидан (пахта чигитидан), поясидан (зиғир толаси, каноп, жут, пенка), баргидан (юкка тола, абака, сизал, формиум), мевасидан (ласточник толаси, койр), шунингдек, тут ва эман ипак қурти пиллаларидан олинадиган толалардан тўқимачилик саноатида нафис ва дағал газламалар тайёрланади. Масалан, луб толали ўсимликлардан бири зиғир поясидан олинадиган тола ингичка, мустаҳкам, кам чўзилувчан ва гигроскопик хусусиятига эга эканлиги учун унинг ипидан қоп-қанор, кийим-кечак, техника мақсадлари учун газламалар, дағал поя толаси-пенкадан арқонлар, дағал газламалар тайёрланади. Жут толаси каноп толасига ўхшашлиги сабабли ундан кўпроқ шакар, гурунч ва қанд коплари тикилади. Жун ва ипакли кийим-кечак ва газламалар тайёрлашда табиий органик толалардан қимматли хом-ашёлар сифатида фойдаланилган. Шуни алоҳида таъкидлаш керакки, табиий органик толалар сув ва ёруғлик таъсирига чидамли бўлсаларда, аммо оловга чидамли эмас. Шунниг учун хам улар техника талабларига тула жавоб беролмайди. Табиатда ўтга чидамли 2 хил тола мавжуд: 1. Каноп толаси (сувга чўкмайдиган “ўсимлик жуни”); 2. Асбест толаси (ёнмайдиган “тоғ зиғири”). Канопдан товуш ва ис с и қ ликни ў тказмайдиган материаллар тайёрланади. Табиий органик толалар юқори молекуляр бирикмалар, яъни полимерлардан тузилган бўлиб, уларнинг узун ёки тармоқланган молекула занжирлари ўзаро мустаҳкам бириккан углерод атомларидан, шунинигдек, кислород, водород, азот, олтингугурт каби элементлардан иборатдир. Агар полимер молекуласининг асосий занжирида кремний, фосфор, азот атомлари мавжуд бўлса-ю, аммо унда углерод учрамаса, бундай бирикмалар анорганик полимерлар гуруҳига киради.

Шуни ало ҳ ида таъкидлаш жоизки, табиий органик ва анорганик полимерлар бир-бирларидан кескин фар қ қ илади. Табиий органик полимерларни қайта ишлаб толалар олиш мумкин, аммо улардан олинган материаллар иссиқлик таъсирига чидамсиздир. Масалан, уларни 200°С дан юқори ҳароратда қиздирилганда, атом занжирларидаги кимёвий боғлар парчаланиб, уларнинг мустаҳкамлиги кескин пасайиб кетади. Бундан ташқари, табиий органик полимерлар микроорганизмлар таъсирига ишқор, кислота ва бошқа кимёвий моддалар таъсирига бардошли эмас. Анорганик табиий полимерлар эса юқори ҳароратлар таъсирига чидамли бўлиб, ўтда ёнмайди, микроорганизмлар таъсирига бардошли. Аммо улардан тола ишлаб чиқариш жараёнлари анча мураккаб бўлиб, юқори ҳарорат (1000°С дан юқори харорат) ни талаб қилади. Бу эса, ўз навбатида, ёқилғининг кўп сарф бўлишига ва маҳсулот таннархининг кескин ошишига олиб келади. Бундан ташқари, анорганик полимерлар ниҳоятда мўрт бўлиб, сув ва намлик таъсирида ўз мустаҳкамлигини пасайтиради. Асбест юнонча asbestos сўзидан олинган бўлиб, “сўнмайдиган”, “емирилмайдиган” деган маъноларни англатади. Асбест [3(Mg,Fe)O . CaO . 4SiO 2 ] силикатли минерал бўлиб, ўтга чидамли, кислота таъсирига бардошли, иссиқлик ва электр токини ўтказмайди ва анорганик табиий полимерлар гуруҳига мансубдир. Асбест икки хил бўлади: серпентин (хризотил) ва амфибол асбест. Асбестли минераллар кимёвий таркиби бўйича сувли магний ва темир силикатидан, қисман калций ва натрий силикатидан иборат (жадвал). Кимёвий таркиби ва мухим хоссалари Хризотил асбест Крокидилит асбест (амфибол асбест) SiO 2 , % 42 51 Al 2 O 3 , % 0,5-1,3 - Fe 2 O 3 , % 1-4 20 FeO, % 0,5-2,0 18 MgO, % 40-43 2 Na 2 O, % излари 6,1

H 2 O, % 12-13,5 3 Зичлиги , г/см 3 2,3-2,6 3,2-3,3 Ў ртача тола қ алинлиги, мкм 0,026 0,9-1,8 Узилиш пайтидаги муста ҳ камлиги, Мпа 2400-3170 3310 Суюкланиш харорати, °С 1500 1450 Сувсизланиш ҳ арорати, ° С 800 540-600 Шуни алоҳида таъкидлаш жоизки, саноатда фойдаланиладиган асбестнинг 95% ни хризотил - асбест ташкил этади, чунки у кислота ва ишқорлар таъсирига ниҳоятда чидамлидир. Бундан ташқари, экологик нуқтаи назардан шуниси диққатга сазоворки, асбест 1500°С да суюқланади, натижада газлар ажралиб чиқади, чунки харорат 800°С га етганда асбест таркибидаги сувлар буғланади. Асбест саноатда қўлланилиши жиҳатидан қуйидаги 3 турга бўлинади. 1. Толаларининг узунлиги 8 мм дан орти қ б ў лган асбест. Бунда й асбест толаларни т ўқ имачилик асбести дейилади ва асосан газламалар т ўқ иш учун ишлатилади. Бундай газламалардан ў тга чидамли кийимлар , театр са ҳ наларининг пардалари, брезент, автомобил тормоз ленталари, филтрлар ва бош қ а асборезина буюмлари тайёрланади. 2. Толаларининг узунлиги 2 мм дан 8 мм гача бўлган асбест. Бундай толалардан асбоцемент буюмлар, шифер, канализация қувурлари, сув, нефт ва газ қувурлари, асбест картони, коғоз, иссиқлиқ ва электр токини ўтказмайдиган изоляцион материаллар ишлаб чиқарилади. 3. Толаларининг узунлиги 0,2 мм дан 2 мм гача б ў лган асбест. Бундай асбест толаларни қ урилиш ва цемент асбести дейилади. Улардан ў тга чидамли қ урилиш материаллари ва исси ққ а чидамли буюмлар тайёрлашда қў лланилади. Саноатда асбест толаларига пахта толаларини ў риб, пишитиб асбест иплари олинади. Бир неча асбест ипларини ў риб, пишитиб асбест шнурлари ҳ осил килинади. Асбест иплари ва шнурлари зичлагич ва исси қ лик ў тказмайдиган материаллар сифатида ишлатилади.

Асбест толалари қўшилган маҳсулотлар, хусусан чиқиндилардан тайёрланган маҳсулотлар халқ хўжалигининг турли тармокларида кенг кўлланилади. Масалан, цементга ингичка асбест толаларини аралаштирганда ундан тайёрланган буюмларнинг мўртлиги камайиб, қайишқоқлиги ва зарбага чидамлилиги ортади. Асбопластлар шиша толаси, пахта толаси каби тўлдирувчилар қўшилган пластмассалардан, иссиқлик таъсирига чидамлилиги, электр токини ўтказмаслиги ва ишқаланиш коэффициентининг юқорилиги билан фарқ қилади. Саноатда асбест толаларини катронга шимдирилиб, асбопласт олинади. Асбопластдан чивик тарзидаги мустаҳкам электр арматуралари, кислота ва ишқорлар таъсирига чидамли қувурлар ва кимё аппаратлари тайёрланади. Асбест фойдали қазилма сифатида халқ хўжалиги учун катта аҳамиятга эга. Асбестдан нафақат соф, тоза ҳолатда, балки тўлдиргич сифатида ҳам кенг фойдаланилади. Асбест тўқимачилик, цемент, қоғоз, резинатехника, қурилиш, электротехника саноатларида шунингдек, пластмасса, термоизоляцион материаллар ишлаб чиқаришда муҳим хом-ашё ҳисобланади. Дунёда саноат аҳамиятига молик бўлган асбест конлари Урал, Қозоқистон, Тува, Автоном Республикаси, Италия, Канаданинг Тенфорд вилояти, Жанубий Родезия, Ғарбий Австралия ва Боливияда мавжуд. Лекин табиий асбест заҳираларининг чегараланганлиги сунъий асбест олиш ва ундан хом-ашё сифатида фойдаланиш муаммосини ҳал этишни тақозо этмоқда. 10. Кимёвий толлар ишлаб чиқаришнинг афзалликлари Маълумки, охирги 20-30 йил давомида халқ хўжалигининг кимёвий маҳсулотлардан ва хусусан, кимёвий қайта ишлаш усулларидан фойдаланадиган тармоқлари йилдан-йилга кўпайиб бормоқда. Кимёвий маҳсулотларни халқ хўжалиги эҳтиёжларига пропорционал равишда ишлаб чиқариш кўпаймоқда. Агар 1975 йилда дунё миқиёсида 10 млн. тоннадан кўпроқ кимёвий тола (сунъий ва синтетик толалар) ишлаб чиқарилган бўлса,

ҳозирги даврда кимёвий тола ишлаб чиқариш ҳажмини 35-45 млн. тоннага етказиш кўзга тутилган. Аммо табиий толалар (жун, пахта, ипак) асосида шунча миқдордаги тўқимачилик хом-ашёсини ҳосил қилиш ўзига хос қийинчиликларни туғдиради. Биринчидан, ер шарининг барча майдони ушбу миқдорда толали экинларни йиғиштириш, ўстириш имкониятига эга эмас. Агар ҳар бош қўйдан йил давомида 2 кг дан жун олинса, у ҳолда фақатгина 10 млн. тонна тоза жун ишлаб чиқариш имконияти ҳам йўқдир. Иккинчидан, чорвачиликни ривожлантириш учун ем-хашак захираларини яратиш, касалликларнинг олдини олиш ва керакли зоветеренария шароитларини яратиш керак бўлади. Шуни айтиб ўтиш ўринлики, битта ипак қурти 1г га яқин ипак беради. Пиллачиликни ривожлантириш учун эса тутзорларни яратиш, алоҳида иқлим шароитлари ва агротехник қонун-қоидаларига тўла амал қилишни талаб қилади. Пахта эса секин ўсади, унга эса жуда кўп Куёш нури, иссиқлик, сув, минерал ва органик ўғитлар керак. Шунинг учун ипак, пахта, жун, каноп толаларига ўхшайдиган, уларнинг ўрнида ишлатса бўладиган сунъий толалар яратиш муаммоси кўндаланг бўлиб турибди. Хозирги пайтда кимёвий толалар техникада ва кундалик ҳаётимизда кўп ишлатиладиган материал бўлиб, тўқимачилик саноатида асосий хом- ашёлардан бирига айланди. Кимёвий толаларни халқ хўжалигидаги аҳамияти қуйидагилардан иборат: 1. Табиий толаларга хос бўлмаган янги хоссаларга эга бўлган кимёвий толалар техникада ва кундалик ҳаётда ишлатиладиган махсулот хилларини кўпайтиришга имкон беради. Масалан, жун билан нитрон толаларини аралаштириб костюм-шимлар, палтолар ишлаб чиқарилиши кўпчиликка маълум. 2. Кимёвий толаларни ишлаб чиқариш учун қулай ва арзон хом-ашё заҳиралари (ёғоч ва пахтадан олинадиган целлюлоза, кўмир, нефт, табиий

газлар ва уларни қайта ишлаш маҳсулотлари, анорганик силикатли полимерлар) мавжуд. 3. Кимёвий толалар ишлаб чиқариш жараёнларини такомиллаштириш ишлаб чиқариш маҳсулот таннархини янада камайтиришга ва уларнинг табиий толалардан афзаллигини оширишга имкон беради. 4. Кимёвий толалар ишлаб чиқарадиган корхонанинг географик ва иқлим шароитларига боғлик эмаслиги уни Республикамизнинг ҳар қандай минтақасида жойлаштириш имконини беради. Масалан, нитрон толаси ишлаб чиқарадиган Малик чўлида қурилган “Навоийазот” ишлаб чиқариш бирлашмасига қарашли кимё комбинатида хом-ашё сифатида Газли табиий гази, атмосфера ҳавосидан ва Зарафшон дарёси сувидан фойдаланилади. 5. Кимёвий тола ишлаб чиқариш саноати табиий тола ишлаб чиқариш саноатига қараганда кам маблағ талаб қилади ва кам меҳнат сарф бўлади. Масалан, бир тонна тозаланган пахта толаси етиштириш учун қишлоқ хўжалигида ва пахта тозалаш заводида ҳаммаси бўлиб 238 иш куни сарфланса, бир тонна кимёвий синтетик тола ишлаб чиқариш учун 56 иш куни сарфланади, яъни 4 маротаба кам меҳнат талаб қилинади. Ғўзага ишлов беришдан тортиб, чигитдан бир тонна пахта толаси ажратиб олгунга қадар 200 иш куни, бир тонна саваланган жун олиш учун эса 350-400 иш куни сарфланади. Ваҳоланки, бир тонна вискоза штапел толасини олиш учун целлюлоза ва бошқа керакли хом-ашёларнинг олинишига сарфланган меҳнатни қўшиб ҳисоблаганда кўпи билан 50 иш куни сарф бўлади. Бундан ташқари, суткасига 100 тонна штапел тола ишлаб чиқарадиган заводнинг бир йилда чиқарадиган тўқимасига 220 минг гектардан йиғиб олинган зиғирпоя ёки 50 минг гектар майдондан олинган пахта керак бўлади. Ҳисоб- китобларга қараганда, 2 тонна сунъий жун 500 минг қўйлардан олинадиган табиий жунга тенгдир. 11. Кимёвий толалар ишлаб чикариш технологи к жараёнлари Кимёвий толалар табиий ва синтетик толлардан фарқ қилади.

Синтетик толалар ишлаб чиқаришда даставвал оддий молекуляр моддалар (мономерлар ёки олигомерлар) дан синтез йўли билан полимерлар ҳосил қилиниб, сўнгра бу полимерлар толаларга айлантирилади. Масалан, полиамидли, поливинилли, полиэфирли, полиуглеродли ва бошқа синтетик толалар оддий бирикмалар, яъни мономерлардан синтез қилинган юқори молекуляр полимерлардан олинади. Синтетик толалар орасида капрон, анид (найлон), лавсан (терилен), нитрон (орлон), хлорин ва саран толалари кенг тар қ алган. Анорганик бирикмалардан олинган толалар – шиша, металл, базалт ва кварц толалар эса кимёвий толалар гуруҳига мансубдир. Демак, кимёвий толалар табиий ва синтетик полимерлардан олинадиган толалардир. Вискоза, ацетат толалар, мис-аммиакли толалар ва оқсил толалар (целлюлоза, сут ёки ўсимлик оқсилларидан олинадиган толалар) сунъий толалар гуруҳига мансубдир. Демак, улар табиий полимерларга кимёвий ишлов бериш йули билан олинади. Биринчи маротаба машҳур инглиз олими Роберт Гук 1665 йилда сунъий усулда ипак қурти ҳосил қиладиган ёпишқоқ массага ўхшаш елимсимон моддани олиш ҳамда ундан ингичка толалар йигириш тўғрисидаги ғояни айтиб ўтган эди. Бу ғоя қарийб 200 йилдан кейин амалга ошди. Нитрошойи қуйидаги усул билан ҳосил қилинган эди: кимёвий усул билан целлюлозани эрувчан ҳолатга ўтказиб, дастлабки кимёвий тола олинади. Бунинг учун целлюлозага нитрат кислотаси билан ишлов берилади. Бунда нитрат кислота ва целлюлоза эфири - нитроцеллюлоза ҳосил бўлган эритмани 0,1 мм диаметрли шиша най тешикчалари орқали сувли идишга сиқиб чиқарилади. Спирт ва эфир сувда ажралиб, нитроцеллюлоза ип кўринишида ҳосил бўлади. Тунғич кимёвий тола - нитрошойи шу тариқа яратилган эди. Кимёвий толалар тўкимачилик саноатида филамент тола ёки калта - калта қилиб қирқилган толачалар шаклида (штапел толаси) олинади. Бу

толалар ишлатилишига қ араб икки хилга б ў линади: т ўқ имачилик толалари ва техника иплари. Бундай иплар пишиқ бўлиб, ғижимланмайди, ёруғлик, намлик, замбуруғлар, бактериялар, кимёвий моддалар ва иссиқлик таъсирига чидамли бўлади. Шунинг учун кимёвий толалар кўпинча табиий толаларга аралаштириб ишлатилади. Шуни алоҳида таъкидлаш керакки, кимёвий толалар ишлаб чиқариш учун эластик ва узун, тармоқсиз ёки кам тармоқланган, ипсимон шаклли макромолекулалардан иборат бўлган полимерлардан фойдаланилади. Т ола ҳосил қилиш полимерга ип шаклини бериш ва толадаги макромолекулалари муайян тартибга жойлаштиришдан иборат. Полимерни толага айлантириш учун уни суюқ ҳолатга келтириш керак. Кимёвий толалар катта молекуляр массага эга бўлиб, эритилганда ва қиздирилганда парчаланмасдан суюқликка айланади. Кимёвий толаларни ишлаб чиқариш йигириладиган эритмалар тайёрлаш, тола олиш ва толага шакл бериш ҳамда толани пардозлаш операцияларидан иборат. Тола ҳосил қилиш босқичларига батафсилроқ тўхталиб ўтамиз. 1. Ҳар қандай тола ҳосил қилишнинг биринчи босқичи полимер эритмасини ҳосил қилишдан иборат бўлади. Уни одатда йигирув эритмаси деб аталади. Эритувчилар сифатида кўпинча ацетон ва ишқорнинг сувдаги эритмаларидан фойдаланилади. Шуни алоҳида ёдда тутиш керакки, полимерларнинг ҳамма турларини эритиб бўлмайди, уларнинг парчаланмай эрийдиган турларигина эритилади. Уни оддий, юқори ва паст ҳароратларда эритиш мумкин. Кўпгина ҳолатларда полимерлар ҳаво кислороди таъсирида парчаланади. Мана шу парчаланишнинг олдини олиш учун полимерлар эритмасини ҳосил қилиш инерт газлар, асосан, азот атмосферасида амалга оширилади. Йигирув эритмалари жуда ёпишқоқ, кам ҳаракатчан масса шаклида бўлади. 2. Технологик жараённинг иккинчи босқичи эритмага ип шаклини беришдир. Бунинг учун эритманинг муайян миқдори насос ёрдамида ип

ҳосил қиладиган филера деб аталувчи махсус асбоб орқали қисиб чиқарилади. Филера тубида кичик-кичик тешикчалари бўлган кичик қалпоқча мавжуд. Бу тешикчаларнинг даметри 0,04 мм дан 0,6 мм атрофида бўлади. Тешикчаларнинг сони 6 дан 4 мингтагача бўлади. Филералар иссиққа чидамли пўлат, тантал, никел ёки нодир металлардан (олтин билан платина қотишмасидан, платина билан иридий қотишмасидан, платинадан) тайёрланади. Йигирув массаси (эритма) филерадан ингичка тола шаклида чиқиб қотади ва ипга айланади. Шуни алоҳида таъкидлаш керакки, полимерлар эритмасидан тола олиш шакллашнинг 2 та усули, яъни қуруқ ва хўл усуллари мавжуд. Шакллашнинг қуруқ усулида эритма оқимлари филерадан чиқиб, узун тор шахтага тушади. Бу ерда юқори ҳароратда эритгич буғланиб, соф полимердан иплар ҳосил бўлади. Шакллашнинг ҳўл усулида полимер эритмасининг оқимлари тиндиргич ванна деб аталадиган суюқ муҳитга тушади. Олинадиган толанинг турига қараб, бу ваннанинг муайян таркиби танланади. Тиндиргич ваннадаги суюқликнинг таъсири остида ип тарзида полимер эритгичдан ажралади. Толани шакллаш анча мураккаб тузилган йигирув машиналарда амалга оширилади. Ипак ҳосил қилишда ҳар бир филерадан олинадиган ва айрим ип тарзида шаклланган толалар ўша машинанинг ўзида муайян мосламаларга ўралади. Штапел тола ишлаб чиқарганда филерадан чиқаётган айрим толачалар умумий бир арқон бўлиб бирлашади. Кейин бу арқон муайян узунликдаги бўлакчаларга бўлинади. 3. Тола ишлаб чиқаришнинг учинчи босқичи уни тозалаш ва тўқимага тайёрлашдан иборат. Толани тозалаш бир қатор операциялардан, яъни аралашмалардан ажратиш мақсадида толани ювиш, совунлаш ва тўқимани қайта ишлашни енгиллаштириш учун мойлашдан иборат. Шакллашнинг ҳўл усули қўлланиб, тола тозалангандан кейин қуритилади. Филамент тола (ипаклар)га ғужлик бериш ва уларнинг механик хоссаларини яхшилаш учун улар аввал пишитилиб, сўнгра ўралади.

1855 йилда француз олими Одемар узининг шахсий лабораториясида нитроцеллюлозадан сунъий шойи олиш учун пахта толасига нитрат кислота билан ишлов берди. Пахта толасининг 95% ни целлюлоза моддаси ташкил этганлиги сабабли нитроцеллюлоза ҳ осил б ў лади. Бу сую қ ликдан ч ў плар ё рдамида ип тортиш мумкин. Спирт ва эфир аралашмасидаги нитроцеллюлоза эритмасини кичкина тешикчалар ор қ али кислота қў шилган сувга си қ иб чи қ арилади. Спирт - эфир эритмаси сув билан суюлтирилгандан кейин тоза нитроцеллюлозанинг узун иплари ҳ осил бў лди. 1884 йилда Г.Шардоне порох массасидан сунъий жойи тайёрлади. Бу даврда тутунсиз порох табиий шойи билан қарийб тенг миқдорда азот сақлаши маълум эди. Нитрошойи ишлаб чиқариш 1891 йилда йўлга қўйилди. Лекин порох массасидан тайёрланган шойининг унчалик пишиқ бўлмаслиги ҳамда ёнувчанлиги, ҳаттоки портловчанлиги туфайли бу усул тола ишлаб чиқаришга тадбиқ этилмади. Ҳозирги пайтда сунъий толалар ишлаб чиқаришда саноат чиқиндиларидан кенг фойдаланилмоқда. Масалан, сунъий толалар олишда линтдан, шунингдек, тўқимачилик саноатида ип йигиришга яроқсиз бўлган паст навли пахта толасидан фойдаланилади. Линт деб толаси ажратиб олинган чигитда қоладиган калта толаларга, яъни момиққа айтилади. Маълумки, нитроцеллюлоза тез ёниб кетиш ва портлаш хусусиятига эга бўлгани учун олинган иплар денитрация қилинади, яъни нитроцеллюлоза молекуласидаги ёнувчан нитрогуруҳларни йўқотадиган махсус модда билан ишлов берилади. Натижада 1889 йилда ялтироқлиги жиҳатидан асл шойидан қолишмайдиган сунъий шойи намуналарини олишга эришилди. Сунъий шойи толали материал-пахтадан олингани учун дастлабки намуналари анча қ имматга тушди. Ҳ озирга пайтда сунъий иплар ё ғ оч целлюлозасидан олинмо қ да. Маълумки, ё ғ очда 50% целлюлоза б ў лади. Тоза целлюлоза ажратиб олиш учун ё ғ оч пайрахаларга б ў линиб 3 атмосферага я қ ин босим остида калций бисулфит эритмаси Са (Н S О 3 ) 2 билан ёпи қ қ озон (реактор)ларда

130°С да пиширилади. Пишириш жараёни 1 сутка давом этади. Бунда бисулфит целлюлозанинг парчаларини ёпиштириб турувчи моддаларни парчалайди ва у кимёвий жи ҳ атдан анча бар қ арор модда сифатида ажралиб чи қ ади. Целлюлоза сув билан аралаштирилади ва ҳ осил б ў лган сую қ бутка т ў хтовсиз ҳ аракат қ илиб турадиган лента устига аста-секин қў йиб турилади. Бутканинг сувини селгитиб куритилади хамда булакларга кесилгандан сунг картонга ў хшаган сулфит целлюлоза вара қ алари ҳ осил б ў лади. Сулфит целлюлозанинг бир қ и с ми қ о ғ оз тайёрлашда, иккинчи ки с ми эса сунъий шойи тайёрлашга сарфланади. Шуни алоҳида ёдда тутиш керакки, тайёрланган целлюлозадан бевосита ип йигириш мумкин эмас. Тола олиш учун ишлатиладиган хом-ашё таркибида алфа-целлюлоза бўлиши керак. Агар полимер материали нормал ҳ ароратда бир соат давомида 17,5% ли иш қ ор эритмасида эримаса, бундай целлюлоза сунъий тола олиш учун яро қ ли ҳ исобланади. Одатда, ё ғ оч целлюлозаси таркибида 80 - 90% алфа целлюлоза б ў лади. Агар бундай хом-ашёдан кимёвий толалар шакллантирилганда эди, бу к ў плаб чи қ индилар ҳ осил б ў лишига, кимёвий моддаларнинг купрок сарфланишига ва технологик жараёнларнинг мураккабланишига олиб келган б ў лар эди. Мана шу ну қ сонларни бартараф этиш ма қ садида ё ғ оч целлюлозаси вара қ аларига уювчи натрий эритмаси билан ишлов берилади. Натижада кераксиз қў шимчалар ажралиб, алфа-целлюлозанинг ми қ дори 96- 97% ни ташкил этади. Юқорида айтиб ўтганимиздек, целлюлоза табиий органик полимерлар гуруҳига мансуб бўлиб, юқори молекулали қаттиқ полимер моддадир. Ундан сунъий тола олиш учун полимер н и эритма ҳ олига келтириш керак. Целлюлозани қ издириб суюлма ҳ олатига келтириб б ў лмайди, чунки 175 - 200°С да унинг молекулалари парчаланади. Демак, целлюлозадан йигирув эритмаси олишнинг ягона й ў ли - уни эритувчи ёрдамида эритишдир. Бунинг учун целлюлоза уювчи натрий эритмаси билан ишланади: [С 6 Н 7 О 2 (ОН) 2 (ОН)] n + nNaOH [С 6 Н 7 0 2 (ОН) 2 ON а] n + nH 2 O

Иш қ орий целлюлоза ҳ осил б ў лиши ҳ исобига целлюлоза букиб, юмшайди. Ҳ осил б ў лган массага бир оздан с ў нг органик эритувчи-углерод сулфид билан ишлов берилади: Целлюлозанинг ишқор ва углерод сулфид билан реакцияга киришиши натижасида тўқ сариқ маҳсулот – ксантогенат ҳосил бўлади. Ксантогенат юнонча сўз бўлиб, “тўқ сариқ” деган маънони англатади. Ксантогенатга уювчи натрийнинг 6 - 7% ли эритмаси қўшилади. Елимсимон эритма - вискоза ҳосил бўлади. Вискоза лотинча сўз бўлиб, “ёпишқоқ”, “киёмсимон” деган маънони англатади. Эркин углерод сулфид вискоза йигирув эритмасидаги ишқор билан бирикиб, тритиокарбонат ва бошқа олтингугуртли қўшимчаларга айланади: 6 Na ОН + ЗС S 2 = 2 Na 2 С S 3 + Na 2 СО 3 +ЗН 2 О. Тайёр вискоза йигирув цехига юборилиб, бу ерда ундан шойи иплар тайёрланади. Толани шакллашнинг хўл усулида вискоза толалари ишлаб чиқарилади. Вискозадан кўпинча штапел тола ип ва жун билан қўшилган ҳолда йигирилади. Натижада у майинлашади. Жун газламалар сунъий тола қўшилгандан кейин мустаҳкам бўлади ва яхши ювилади. Бу газлама гигиеник жиҳатдан ҳам талабга жавоб бериб, ҳавони яхши ўтказади. Вискоза шойи рангдорлиги жиҳатидан табиий шойидан деярли қолишмайди, лекин хўлланганда мустаҳкамлигиниyu 40 - 50% ни йўқотади. Кислота таъсирига эса чидамсиз. Шунинг учун ювилгандан кейин унинг сифати пасаяди. Бироқ сунъий шойининг табиий шойидан арзонлиги, ишқор ва ёруғлик таъсирига бардошлилиги, бўёқларда осон бўялиши учун юқорида айтиб ўтилган нуқсонларини бартараф этади.[ C 6H7O2(OH)2(ONa] n +nc S S [ C 6H7O2(OH)2-C-S- M a] n

Вискоза толаси ишлаб чиқаришда ишлатиладиган хом-ашё ва кимёвий материалларнинг арзонлиги ҳамда хом-ашё заҳираларининг мўл-кўллиги бу толани ишлаб чиқариш учун кенг йул очди. Саноатда 1 м 3 ёғочдан 200 кг целлюлоза ва 150 кг га яқин тола олинади, бундан 1500 метр шойи ва штапел газлама тайёрлаш мумкин. Шуни алоҳида таъкидлаш керакки, вискоза шойидан чидамлироқ ва бу жиҳатдан ҳатто табиий шойидан устун турадиган сунъий шойи турлари ҳам маълум. Ўтган асрларнинг охирларида кимёгарлар целлюлозадан “шойи шарбати” тайёрлаш усулини кашф этган эдилар. Бу усулда пахта целлюлозаси мис гидроксид ва аммиакнинг ўзаро таъсири натижасида ҳосил бўлган. Cu( ОН ) 2 +4NH 3 [Cu(NH 3 ) 4 ] 2+ + 2OH ком плекс катион анион Швейцер реактивида аралаштириб турган ҳ олда эритилади. Ҳ осил б ў лган целлюлозанинг мис-аммиакли эритмасини иш қ ор ёки кислота эритмасига ингичка о қ им билан қ уйилса, миснинг комплекс бирикмаси парчаланиб, целлюлозадан иборат ингичка иплар пайдо бўлади. Янги сунъий шойи – мис – аммиакли тола шу тариқа яратилган эди. Шуни алоҳида таъкидлаш жоизки, саноатда мис-аммиакли шойи олиш учун пахта чиқиндилари – линт ишлатилади. Линт юқорида таъкидлаб ўтганимиздек, пахтаси ажратиб олинган чигитда қоладиган қисқа тола. Бу толалар чигитдан махсус линтер машиналарда ажратиб олинади. Ацетат шойи чидамлилиги билан сунъий толалар орасида алоҳида ажратиб туради. Ацетат тола ацетилцеллюлозадан иборат бўлиб, пахта ёки ёғоч целлюлозасини сулфат ёки сирка кислота иштирокида сирка ангидриди билан ишлов бериб ацетилцеллюлоза олинади. Бунда сулфат кислота катализатор вазифасини бажариб, кимёвий жараёнини тезлаштиради. Натижада целлюлозанинг мураккаб эфири ацетиллюлоза C 6 H 7 O 2 (OOCCH 3 ) 3 ҳосил бўлади, яъни целлюлоза макромолекуласи ҳар бир буғини

(звеноси)даги учта гидроксил гурух тўлиғича ацетил гуруҳига алмашинади. Бундай бирикма бирламчи ацетат целлюлоза ёки триацетилцеллюлоза деб номланади. Бироқ триацетилцеллюлоза ацетонга эримаганлиги туфайли ундан тола ишлаб чиқарилмайди. Ҳозирги вақтда бирламчи ацетатни эритиш учун метиленхлорид ва бошқа эритувчилар ишлатилмоқда. Шунга қарамасдан толалар асосан иккиламчи ацетат толалардан ишлаб чиқарилмоқда. Иккиламчи ацетат целлюлозани олиш учун бирламчи ацетат, яъни триацетилцеллюлоза 95 - 98% ли сирка кислотага туширилади. Эритмага катализатор сифатида сулфат кислота қўшилган бўлади. Бу жараён маълум миқдорда ацетил гуруҳларнинг ажралишига ва иккиламчи ацетат C 6 H 7 O 2 (OH)(OOCCH 3 ) 2 , яъни триацетилцеллюлозанинг ҳосил бўлишига олиб келади. Ацетилцеллюлозани спирт ва ацетон аралашмасида эритиб, йигирув эритмаси ҳосил қилинади. Йигиришдан олдин ацетиллюза эритмаси махсус бакларда иситилиб, икки марта филтрланади. Сўнгра бошқа бакларда эритма 45-50°С гача иситилиб, ҳаво пуфакчаларидан тозаланади. Шундан кейин эритма коллекторга юборилади, бу ердан насослар ёрдамида филера орқали йигирув машиналари шахтасига сиқиб чиқарилади. Шахтанинг юқори қисмида 60°С да спирт ва ацетон тезда буғланиб, йигирув эритмаси қаттиқлашади ва тола шаклига киради. Шахтанинг қуйи қисмида улар совиб, кейинги қайта ишлар учун зарур пишиқликни олади. Бу йигиришнинг қуруқ усули бўлиб, ипларнинг ҳосил бўлиши суюқликда эмас, балки ҳаво муҳитида кечади. Филерадан катта тезликда чиқаётган янги толалар оқими роликлар системасидан ўтказилиб, ғалтакларга ўралади. Вискоза шойининг йигирув тезлиги одатда минутига 80 - 130м ни ташкил этади. Ацетат шойи шаклланишида эса бу тезликни минутига 700 м гача етказиш мумкин. Бу қуруқ усулда йигиришнинг самарадорлиги юқорилигидан далолат беради. Натижада, ацетат толани қайта ишлашга ҳожат қолмайди. Лекин йигирув шахтасида тўла буғланишга улгурмаган эритувчи қолдиқлари ажралиб қолиши мумкин.

Ацетат шойи целлюлозанинг мураккаб эфири бўлгани учун сувда букмайди ва намликда мустаҳкамлигини бошқа шойиларга нисбатан камроқ йўқотади. Ацетат ипак бошқа сунъий шойиларидан иссиқга чидамлилиги билан ажралиб туради. Ацетат тола 140 - 150°С гача ҳароратларга чидамли бўлиб, ундан юқори ҳароратларда шаклини ўзгартиради. Ацетат тола қовушқоқлиги, майинлиги, чиройлилиги, кимёвий пишиқлиги ва қуёш нурлари таъсирида ўзгармаслиги сабабли тобора кўп ишлатилмоқда. Таркибидаги гидроксил ва ацетил гуруҳларнинг нисбий миқдори билан фарқланувчи ацетат толалар тўқимачилик саноатида кўплаб ишлатилади. Масалан, триацетат тола электр токини ўтказмаслиги туфайли барча табиий ва сунъий толалардан устун туради ва техникада кенг қўлланилади. Ҳозирги пайта республикамизда пахта толасининг чиқиндиси – момиқ асосида ацетат толалар ишлаб чиқариш йўлга қўйилган. Маълумотларга қараганда, пахтанинг 8-9% ни линт ташкил этади. Ҳозир р еспубликамиз миқиёсида линтнинг умумий миқдори 480 - 540 минг тоннани ташкил этмоқда. Демак, ярим млн.тонна миқдордаги линтни кимёвий усулда қайта ишлаб, сунъий тола олиш улкан иқтисодий самараларни беради. Ҳозирги пайтда республикамизда линтдан целлюлоза олишнинг ишлаб чиқилган нисбатан янги технологиясига кўра, линт ишқор эритмасида бир неча соат қайнатилади. Кейин масса ювилгач, унга оқартирувчи, яъни оксидловчи моддалар билан ишлов берилади. Сўнгра линт яна ювилиб, кислоталар билан ишланади. Бунда аввалги босқичларда ишлатиладиган реагентлар, айниқса, оксидловчи моддаларнинг қолдиқлари эриб чиқиб кетади. Ҳосил бўлган целлюлоза қайта тозалаб ювилади ва қуритилади. Бу жараён ниҳоясида 1 тонна линтдан 800 кг қорсимон, юқори сифатли циллюлоза олинади. Циллюлоза ксантогенат эфирига айлантиргач, ишқорнинг кучсиз эритмасида эритилиб, вискоза тайёрланади. Шу тариқа кимё корхоналарида целлюлозадан сунъий шойи олинади. Сунъий шойини асл шойидан ва жун газмолдан фарқ қилиш учун уларнинг толалари куйдирилади. Агар бу тола ип газламадан тайёрланган

бўлса, ундан куйган қоғоз ҳиди келади. Жундан тўқилган ип бўлса, ёндирилган шох ёки куйдирилган соч, пат ҳиди келади. Бунинг асосий сабаби - жуннинг оксиллилигидир. Оқсиллар қиздирилганда ўзига хос ҳиди бўлган учувчан азотли моддаларни ҳосил қилади. Сунъий шойи асосан целлюлозадан иборат бўлганлиги учун ёнаётганда куйдирилган шох ҳиди келмайди ва бу хусусиятига қараб уни ип газлама толасидан фарқлаб бўлмайди. Аммо уни асл шойидан фарқлаш жуда осон. Асл шойи оқсиллардан иборат бўлганлиги учун у ёнаётганда худди жунга ўхшаб ўзига хос ҳид чиқаради. 12. Синтетик толалар ишлаб чикариш технологик жараёнлари Ҳозирги вақтда таркиб жихатдан табиий толалардан фарқ қиладиган синтетик толалар синтез қилинмоқда. Юқорида айтиб ўтганимиздек, синтетик толалар ишлаб чиқаришда даставвал оддий бирикмалардан (мономер ёки олигомерлардан) полимерлар ҳосил қилиниб, сўнгра бу полимерлар толаларга айлантирилади. Шуни алоҳида таъкидлаш керакки, синтетик тола олишда ишлатиладиган полимерлар асосан қуйидаги учта шартни қондириши керак: 1. Полимернинг молекуляр массаси нисбатан юқори бўлиши керак. 2. Унинг макромолекулалари чўзилувчан бўлиши керак. 3. Полимер эрувчанлик ёки суюқланиш хоссаларига эга бўлиши керак. Тажрибалар шуни кўрсатадики, тола йигириш жараёнига полимернинг нисбий молекуляр массаси катта таъсир кўрсатади. Агар полимернинг нисбий молекуляр массаси 4 мингдан кичик бўлса, тола умуман ҳосил бўлмайди. Агар 10 минггача бўлса, тола мўрт бўлади ва агар 10 мингдан юқори бўлса, талабга жавоб берувчи толалар олинади. Лекин полимернинг нисбий молекуляр массаси 30 мингдан юқори бўлса, тола олинмайди. Чунки унинг эрувчанлиги ва суюқланиши технологик талабларга жавоб беролмайди. Макромолекуласининг шакли бўйича полимерлар 3 турга бўлинади:

1. Чизиқсимон полимерлар. 2. Тармоқланган полимерлар. 3. Фазовий (тўрсимон) полимерлар. Макромолекуласи чизиқли тузилишга эга бўлган полимерлар узун занжирдан иборат бўлиб, кўндаланг кесими маномернинг кўндаланг кесимига тўғри келади, узунлиги эса бу ўлчамдан 100 ва 1000 марта катта бўлади. Целлюлоза, табиий каучук ва кўпчилик синтетик полимерлар (полиэтилен, полипропилен ва б.) чизиқсимон полимерлар гуруҳига киради. Макромолекуласи тармоқланган полимерлар узун занжирга бириккан ён тармоқлардан иборат бўлади. Крахмал таркибидаги амилопектин макромолекуласи тармоқланган тузилишга эга бўлган полимерларга мисол бўла олади. Фазовий полимерларни узун занжири бир-бири билан кўндаланг кимёвий боғлар орқали бириккан бўлади. Олмос (C) n , ва кварц (SiO 2 ) n фазовий полимерларга мисол бўла олади. Уларнинг эримаслиги ва суюқланмаслиги туфайли улардан тола йигириб бўлмайди. Макромолекуласи чизиқли ва тармоқланган тузилишга эга бўлган деярли барча полимерлардан турли хил толалар олиш мумкин. Толанинг мустаҳкамлигини асосан макромолекулаларининг тиғиз жойлашиши белгилайди. Масалан, крахмал кимёвий таркиби бўйича целлюлозага ўхшайди, аммо макромолекулаларнинг тармоқланган тузилиши ундан тола олиш имконини бермайди. Нейлон толалари. Нейлон синтетик толалардан бири бўлиб, у адипин кислотаси ва гексаметилендиаминдан тайёрланади. Буларнинг ўзи эса фенолдан олинади. Адипин кислотаси билан гексаметилендиаминни қиздириб, елимсимон катрон ҳосил қилинади. Бунда олдинги моддаларнинг молекулалари бир-бири билан янги модданинг ипсимон молекуласига боғланади. Бу боғланиш бир молекула охиридан гидроксил гурух, бошқа молекула – аминогурух, охиридан эса водород атоми ажралиб чиқиши ҳисобига боради. Гидроксил гуруҳ ва водород атоми сув молекуласини ҳосил

қилади. Органик моддаларнинг молекула қолдиқлари ажралган валентликлар ҳисобидан амидли боғланиш орқали бир-бири билан узун занжирга бирикади. Полеконденсатланиш реакциясини қуйидагича ифодалаш мумкин. HO OH H H HO OH C – (CH 2 ) 4 ―C + N-(CH 2 ) 6 —N + C – (CH 2 ) 4 --C + O O H H O O О H H т О О HO    C – (CH 2 ) 4 --C --N – (CH 2 ) 6 — N --C - (CH 2 ) 4 –C -- ... + nH 2 O O Иситилган елимсимон катрон кичик тешиклар орқали сиқиб чиқарилади. Ингичка катрон оқими ҳавода ип шаклида қотади. Бунда 1 минутда 100 м гача ип ҳосил бўлади. Нейлон иплари сунъий тола ишлаб чиқаришдан фарқли равишда ҳар хил тезлик билан айланадиган барабанларда қайтадан тортилади. Натижада тола бир неча баробар чўзилади, уларни ташкил этувчи молекулалар узаяди ва толанинг ўқи бўйлаб жойлашади. Нейлон макромолекуласи амид гурухлар-NH-CO-билан боғланган метилин -CH 2 -гуруҳлардан иборат бўлганлиги учун полиамидли толалар гуруҳига киради. Тўқимачилик саноатида нейлон толаси табиий ипак билан жун ўрнида ишлатилади. Нейлон толасининг қимматли хоссалари механик жихатдан ғоят мустаҳкамлиги, совуққа чидамлилиги, эластиклиги, ейилишга чидамлилиги ва ғижимланмаслигидадир. Капрон толалари. Капрон ҳам нейлонга ўхшаган синтетик толалардан бири бўлиб, унинг занжирсимон узун молекулалари такрорланиб турувчи “халқалар” - аминокапрон кислота қолдиғидан иборат.

NH 2 -- CH 2 -- СН 2 -- CH 2 -- СН 2 -- CH 2 – COOH Бу ерда халқалар ўртасида турли молекулаларнинг аминогуруҳлари ва карбоксил гурухлари ҳисобига амид боғ ҳосил бўлади. Буни капрон молекуласи тузилишининг қуйидаги схемасидан кўриш мумкин. О Н О Н О Н О        H 2 N-(CH 2 ) 5 –C ---N---(CH 2 ) 5 --- C – N --- (CH 2 ) 5 – C – N -- (CH 2 ) 5 -- C--…. Капрон толаси олишнинг технологик усули нейлон (анид) толаси олиш усулига ўхшайди. Капрондан шунчалик ингичка тола олиш мумкинки, унинг 9 км узунликдаги ипи атиги 1 грамм келади. Капрон толалари мустаҳкам ва эластик бўлади. Нейлон ва капрондан олинган материаллар чиримайди, уларга куя тушмайди, ювилганда тез қурийди ва дазмолсиз олдинги ҳолатига қайтади. Намни ўзига тортмайди ва намлик таъсирида мустаҳкамлигини йўқотмайди. Аммо капрон ва барча полиамид толаларнинг камчилиги шундаки, улар кислота таъсирига чидамсиздир. Хлорин толалари. Полихлорвинилни қўшимча равишда хлорлаш натижасида юқори молекуляр бирикма-перхлорвинил капрони ҳосил қилинади. У хлорин деб хам аталади. ...— СН 2 –СН – СН 2 –СН – СН 2 –СН – СН 2 –СН–СН 2 –СН–СН 2 –СН - ...+       Cl Cl Cl Cl Cl Cl + n Cl 2  -СН 2 – СН – СН – СН – СН 2 – СН – СН – СН –СН 2 - СН-СН –СН-..          С1 Cl Cl Cl Cl Cl Cl Cl Cl Хлорин ацетонда эр и тилиб, филера орқали сувли ваннага оқизилади. Натижада ацетон эрийди, хлорин эса ингичка толалар шаклида ажралиб

чиқади. Хлорин толаси ўтда ёнмайди, унга кислота ва ишқорлар таъсир қилмайди. У даволаш хусусиятига ҳам эга. Ундан тайёрланган кийимларнинг шифобахшлиги шундаки, кийим терига ишқаланиши натижасида электрланади ва бод, радикулит (орқа мия, асаб илдизларининг яллиғланиши) каби касалликларга шифобахш таъсир қилади. Шуниси қизиқарлики, толадаги кимёвий элементлар миқдори (- СН 2 – СН – СН – СН -) n формула асосида ҳисоблаб чиқилса, даволаш ич кийими таркибининг ярмидан кўпроғи (65%) хлор, яъни соф ҳолда организмга ёмон таъсир кўрсатадиган моддадан иборат эканлиги маълум бўлади. Нитрон толалари. Нитрон (орлон) толаси акрил кислота нитриллари – СН 2 = СН акрилонитрилдан олинади. Углерод атомлари ўртасидаги қуш С N боғни мавжудлиги туфайли бу модда осонгина полимерланиб, юқори -CH 2 -CH- молекуляр бирикма полиакрилонитрил n ҳосил қилинади. CN Полимер тегишли эритувчида эритилиб, тола вискоза толаси сингари хўл усулида олинади. Нитрон толаси ташқи кўриниши жиҳатидан жун матога ўхшаб иссиқликни яхши сақлайди, мустаҳкам ва рангини йўқотмаслиги жиҳатидан бошқа толалардан устун туради. Нитрон толалари кўпинча табиий ёки сунъий толаларга аралаштириб ишлатилади. Масалан, целлюлоза ва акрилонитрил асосида циантицеллюлоза, ундан эса целлонитрон толаси олинади. Нитрон толаларидан костюм ва палтолар учун газмоллар, сунъий мўйна, трикотаж тайёрланади.

Ҳозирги пайтда “Навоийазот” ишлаб чиқариш бирлашмасига қарашли кимё комбинатида нитрон толаси ишлаб чиқарилмоқда. Нитрон жун ўрнида ишлатиладиган синтетик тола ҳисобланади. Лавсан толалари. Лавсан кимёвий хоссаларига кўра полиэфир ҳисобланади. Лавсан икки асосли терефтал кислота H O O C C O O H в а икки атомли спирт - этиленгликолдан НО - СН 2 - СН 2 -ОН олинади. Улар ўзаро этерификация реакциясига киришиб, уларни ҳар биридаги иккала функционал гуруҳлари ўзаро таъсирлашади. Натижада юқори молекуляр бирикма - лавсан ҳосил бўлади. Лавсан толалари ниҳоятда мустаҳкам, юқори ҳарорат, нур, об-ҳаво таъсирига ғоят чидамли бўлиб, уларга кислота ва оксидловчи моддалар таъсир қилмайди. Лавсан газмоллар эркак ва аёллар кўйлагини тикиш, трикотаж, тўқиш, жун газлама билан қўшилган ҳолда эса палто ҳамда костюм материаллари тайёрлаш учун ишлатилади. Лавсан толларидан тўқилган газлама пишиқ бўлади. Бу газлама ғижимланмайди ва ўз шаклини ўзгартирмайди. Лавсан толалари диэлектрик хоссасининг юқорилиги билан бошқа синтетик толалардан фарқ қилади. Юқори (120°С) ҳароратда электр изоляцион хоссасини ўзгартирмай сақлай олади. Шунинг учун бу толалардан тайёрланган материаллар электродвигател изоляторлари сифатида ишлатилади. 13. Сунъий толалар ишлаб чиқариш жараёнларидаги технологик ва экологик муаммолар ва уларни ҳал этиш йўллари 1. Кимё саноати энергияни кўп сарфлайди: 50% - иссиқлик энергияси, 40% - электр энергияси ва 10% - ёқилги энергиясини сарфлайди. Кимё маҳсулотлари таннархининг 12% ни энергия нархи ташкил этади. Шунинг учун энергияни тежаш йўлларни излаш керак бўлади.

2. Кимё саноати сувни энг кўп сарфлайди. Шунинг учун корхоналар сув манбаига яқинроқ жойларга қурилади. Ишлаб чиқарилган битта маҳсулот бирлигига сарфланган сув миқдорини сув сарфлаш коэффициенти деб аталади. Масалан, вискоза шойиси учун сув сарфлаш коэффициенти 2500 м 3 / т, аммиак учун 1500 м 3 /т, азот кислотаси учун 100 м 3 /т га тенгдир. Фақат капрон ишлаб чиқариладиган битта корхона аҳолиси 120 минг кишига тенг бўлган шаҳар сувини сарфлайди. Йирик электрокимё комбинатлари 800 минг аҳолига етадиган сувни сарфлашади. 3. Ер усти ва ер ости сувларининг 10-12% саноатда ишлатилиб (бир йилга 600-700 км 3 ), 150 км 3 сув буғланиб йўқолади ва 500 км 3 сув қайта дарёларга оқизилади. Агар 1 л сувга 1 г дан кам туз бўлса, уни чучук чув, ундан кўп бўлса, шўр сув деб аталади. Сув реакцияси унинг ишқорийлиги ёки кислоталиги билан ўлчанади. 4. Сувни филтрлаш унинг қийматини 2,5 баробар, юмшатиш - 8 баробар, тузсизлаш эса 11 баробар оширади. Сувни тозалашга корхона 10-15% маблағини, чиқинди сувларни тозалашга эса 20% маблағини сарфлайди. Сувнинг 3 та тежаш йўли мавжуд: сувни айлана ишлатиш; сув ўрнида ҳаво билан совутиш ва чиқинди сувларни қайта ишлатиш. 5. Юқорида айТиб ўтганимиздек, ёғоч таркибида 45-50% целлюлоза мавжуд. Ҳозирги вақтда саноат миқёсида ёғочдан целлюлозани ажратиб олиш усули сув ҳавзаларини ифлослантирадиган оқава сувларнинг ҳосил бўлиши билан изохланади. Мана шу оқава сувларни тозалаш қўшимча маблағлар сарфлашни тақозо этади. Бундан ташқари, сунъий толаларнинг асосий вакили – вискоза толаси ишлаб чиқаришнинг ривожланиши қуйидаги муаммоларни бартараф этишга боғлиқ. Маълумки, 1 т вискоза толасини олиш жараёнида 0,25 т углерод сулфид, 0,10-0,15 т водород сулфид ва 350м 3 оқова сув ҳосил бўлади. Оқова сув таркибида эса нафақат сулфит кислотаси, балки кўплаб миқдорда турли хил тузлар ҳам бўлади. Жумладан, рух тузларини оз миқдорда бўлса ҳам сув ҳавзаларига ташлаб юбориш мумкин эмас.

Вискоза штапел толаси ишлаб чиқарадиган замонавий заводнинг куввати суткасига 100 т ни ташкил этишини инобатга олсак, у ҳолда заводда суткасига 25 т га яқин углерод сулфид ва 10-15 водород сулфид ажралади. Табиийки, махсус қурилмалар ажралиб чиқаётган газларни ушлаб қолади. Сув тозалаш иншоотларида эса оқова сувлар рух тузларидан ва бошқа зарарли қўшимчалардан тозаланади. Ажралаётган газларни максимал даражада ушлаб қолиш ва целлюлозани этерификация қилишда углерод сулфид сарфини камайтириш вискоза усулида сунъий толалар ишлаб чиқаришни юксак суръатларда ривожлантиришга имкон беради. 6. Целлюлозани фаоллаштириш мақсадида уни ҳар хил реагентлар билан қўшимча қайта ишлаш водород боғларининг қисман узилиши ҳисобига целлюлоза ксантогенати этерификация даражасининг камайишига олиб келади. Табиийки, бу усул углерод сулфиднинг кам сарф бўлишига олиб келади. Юқорида айтиб ўтганимиздек, ишқорли целлюлозани углерод сулфид билан қайта ишлаб, целлюлоза ксантогенати олиш реакцияси қуйидаги схема бўйича боради. [C 6 H 7 O 2 (OH) 2 (ONa) n + nCS 2 S  [C 6 H 7 O 2 (OH) 2 O – C – S – Na] n Техник ишқорли целлюлоза таркибида бўлган маълум миқдордаги уювчи натрий билан углерод сулфиднинг ўзаро таъсири натижасида қўшимча реакция боради. 6NaOH+ 3CS 2 = 2Na 2 CS 3 +2Na 2 CS 3 +3H 2 O Одатда, қўшимча реакцияга углерод сулфиднинг 25-30% сарф бўлади. Шунинг учун қўшимча реакцияга сарфланадиган углерод сулфиднинг миқдорини янада камайтириш (минимумга етказиш) – вискоза ишлаб чиқаришда зарарли маҳсулотлар ҳосил бўлишини камайтириш учун энг реал йўлдир. Шуниси муҳимки, вискоза толасининг шаклланишида ажралиб

чиқадиган водород сулфид целлюлоза ксантогенати парчаланиши натижасида эмас, балки олтингугурт сақловчи қуйи молекуляр бирикмаларнинг ; парчаланишидан ҳосил бўлади. Na 2 CS 3 + H 2 SO 4 =Na 2 SO 4 + Н 2 S + CS 2 Ишқорли целлюлозада уювчи натрийнинг концентрациясини камайтириш билан қўшимча реакцияларга сарфланадиган углерод сулфидни камайтириш мумкин. Целлюлозани фаоллаштириш учун қўлланиладиган уювчи натрий эритмасининг концентрацисини камайтириб бўлмайди. Агар қўлланиладиган уювчи натрийнинг 18%ли эритмасини 12% гача камайтирилса, унда бу миқдор целлюлоза ксантогенати эрувчанлигини таъминлайдиган водород боғларини узиш учун етарли бўлмайди. Буни бартараф этиш учун целлюлозага ишқорли эритма билан қайта ишлов берилади. 7. Целлюлозанинг мис-аммиакли эритмасидан тола олишда қўшимча маҳсулот сифатида мис ва аммоний сулфат тузлари ҳосил бўлади, лекин ҳеч қандай зарарли газ ажралмайди. Ушбу усулнинг оддийлиги ва зарарсизлигига қарамасдан мис-аммиакли толалар ишлаб чиқариш кўлами пастлигича қолмоқда. Бунинг асосий сабаблари қуйидагилардан иборат. Биринчидан, ишлаб чиқариш технологик жараёнларининг мукаммал эмаслиги, тола шакллантириш тезлигининг сустлиги, ип ҳосил қиладиган филера тешиклари сонининг вискоза тола шакллантириш учун қўлланиладиган филераникидан 5-6 марта камлиги иш унумдорлигининг пасайишига олиб келади. Хусусан технологик жараёнларининг кўп босқичлилиги, маҳсулдорлигининг камлиги мис-аммиакли толалар ишлаб чиқариш самарадорлигини кескин камайтиради. Иккинчидан, тўлиқ регенерация (дастлабки хоссаларини тикланиш) қилинмаслиги натижасида мис кўп сарф бўлади. Йигирув эритмасини олишда 1 т целлюлозага 400 кг га яқин мис сарф бўлади. 30-40 йил муқаддам ишлатилган миснинг 90% регенерация қилинар эди. Бу эса 1 т толага 40 кг га яқин мис сарф бўлишини кўрсатади. Мис табиий заҳираларининг чекланганлигини инобатга олсак, бу

кичик миқдор эмас. Кейинги йилларда ионалмаштиргич катронларда регенерация жараёнини такомиллаштириш туфайли мисни регенерация қилиш 9 % га, Японияда эса ҳаттоки 9,9% га етказилди. Демак, 1 т толага ишлатиладиган мис сарфланишининг 40 кг дан 4 кг гача, ҳатто 0,4 кг гача камайиши ишлаб чиқариш иқтисодиётининг тубдан ўзгаришига сабаб бўлади. 8. Тола олиш усулини танлашда полимернинг хусусиятларидан келиб чиқишади. Агар полимернинг эриш (суюқланиш) ҳарорати унинг парчаланиш ғароратидан баланд бўлса, толани суюлмадан олиш мумкин, агарда паст бўлса - эритмадан олинади. Энг арзон усул – полимер суюлмасидан тола олишдир, чунки суюлмани ҳавосизлангириш, тозалаш, эритувчиларни регенерация қилиш керак эмас. Толанинг шаклланиш тезлиги ҳам ниҳоятда баланд (1000 - 1200 м/мин). Агар полимер енгил учувчан эритгичда эриса толани қуруқ усул ёрдамида олиш мумкин. Қуруқ усулда эритманинг концентрацияси 20 - 25% ни ташкил этади. Хўл усулда эса 7-12% ни ташкил этади. 14. Ип йигириш фабрикаларнинг технологик ва экологик муаммолари ва уларни ечиш йўллари Охирги йилларда ҳукуматимиз қарорларида корхоналарнинг ўз-ўзини маблағ билан таъминлаш, ижара усулини қўллаш, корхоналарни якка тартибда бошқариш ва шунга ўхшаган бир қатор ташкилий-иқтисодий тадбирлар ҳисобига халқ хўжалиги барча тармоқларининг иқтисодий қувватини ошириш кўзда тутилган. Булар ҳар бир инсоннинг эҳтиёжларини қондиришига қаратилган тадбирлар бўлиб, улар асосан янги, тезкор, ихчам, қулай ускуналарни қўллаш, хом ашёлардан ва хусусан, ишлаб чиқариш чиқиндиларидан самарали фойдаланиш, меҳнатни илғор тажрибалар асосида ташкил қилиш ҳисобига бажарилади. Маълумки, енгил саноат, шу жумладан тўқимачилик саноати халқимизнинг моддий, маънавий ва маданий эҳтиёжларини қондиришга

катта ҳисса қўшиб келмоқда. Тўқимачилик маҳсулотларининг янги турлари яратилди, юқори сифатли газламалар, трикотаж буюмлари ва бежирим кийим - кечаклар ишлаб чиқариш янги технологик жараёнлари йўлга қўйилмоқда. Ишлаб чиқариладиган маҳсулот миқдорини кўпайтириш, сифатини яхшилашнинг асосий йўналишларидан бири – хом-ашёлардан ва хусусан, ишлаб чиқариш чиқиндиларидан самарали фойдаланиш ҳисобланади. Юқори самарадорликка эришиш учун қабул қилинган машиналар ихчам ва юқори унумли бўлиб, кам меҳнат ва энергияни талаб қилишниши керак ва ип йигириш технологик жараёнлари кам чиқиндили бўлиши керак. Кам чиқинди чиқариш йўлларини топиш, ғалтак (паковка) лар сиғимини ошириш, машиналарнинг узлуксиз ишлашини таъминлаш, йигиришдаги узилишларни камайтириш ва ипнинг чиқишини кўпайтириш лозим. Буларнинг ҳаммаси ип йигиришнинг асосий технологик муаммолари ҳисобланади. Маълумки, пахта толасидан ип ишлаб чиқаришда йигириш фабрикасининг барча босқичларида ярим маҳсулот узуклари ва бошка турли чиқиндилар ажралиб чиқади. Бу чиқиндиларнинг миқдори йигириш тизимларига, олинадиган ипнинг йўғонлиги (қалинлиги)га, ҳамда технологик тизим таркибига кирган машина турларига қараб хар хил бўлади. Ярим маҳсулот узуклари деганда саваш-тараш машиналаридан ажралиб чиқадиган холст узуклари, тараш ва пилта машиналаридан олинадиган пилта узуклари, пилик ва йигириш машинасидан чиқадиган момиқ ва толани валик ёки цилиндрга ўралганда халқачалар тушунилади. Одатда, бу узуклар ўз сортировкаларида ишлатилади, уларнинг миқдори эса 1,5 - 3,5% атрофида бўлади. Умуман олганда, йигириш фабрикаларида 10-30%атрофида турли толали чиқиндилар ажралиб чиқади. Толанинг нархи тўқимачилик саноатида айланма фондларининг 50% дан 70% ини ташкил қилади. Ип таннархининг 80-90% ни тола қиймати ташкил қилади. Шунинг учун толаларни самарали ва эхтиёткорлик билан сарфлаш ниҳоятда катта иқтисодий аҳамиятга эга.

Пахта тозалаш машиналаридан турли ифлосликлар ва момиқлар, яъни чиқиндилар ажралиб чиқади. Йигириш жараёнларида ажралиб чиққан барча чиқиндилар икки турга бўлинади. 1. Қайта ишлатилмайдиган ёки кўринмайдиган чиқиндилар. Буларга чанг, пахта толалари йўқотган намлик ва ниҳоятда калта момиқлар киради. 2. Қайта ишлатиладиган ёки кўринадиган чиқиндилар. Бундай чиқиндилар, ўз навбатида 2 гурухга бўлинади: 1. Йигиришга яроқли чиқиндилар. Уларнинг таркибига ёнғокча тарандилар ва цехлардан супуриб олинган супуринди каби чиқиндилар киради. Бу толаларни махсус машиналарда тозалаб йўғон ип олишда ишлатиш мумкин. 2. Йигиришга яроқсиз чиқиндилар. Уларнинг таркибига узунлиги 14- 15мм дан кичик толалардан таркиб топган чиқиндилар, ҳар хил момиқлар, валикларга ўралган ва филтрлардан олинган жуда калта толали момиқлар киради. Йигириш фабрикаларидан ажралиб чиққан ҳар бир чиқиндининг ўз хоссасини сақлаб қолиш учун уларда махсус чиқинди цехлари бўлади. Уларнинг асосий вазифаларига чиқиндиларни йиғиш, ташиш, навларга ажратиб стандарт бўйича қабул қилиш, ҳисобини олиб бориш, айрим чиқиндиларни дастлабки тозалаб ва пресслаб той қилиб керакли жойларга жўнатиш киради. Чиқинди цехларида бажариладиган ишлардан бири – бу узук қайтимларни тўплаб, ўлчаб, уларни ўз сортировкаларига ишлатиш учун тайёрлашдир Кўшимча тайёрлаш шундан иборатки, ҳар хил ифлосликлардан тозаланиб, мойланган жойларни ажратиб олинади, пилта узуклари титилади, момиқ ёки халқачаларга қўшилиб кетган ип учлари ажратилади. Одатда, холст, пилта ва пилик узуклари қайси сортировкадан чиққан бўлса, ўша сортировкага қайтадан қўшиб ишлатилади. Кўпинча бу қайтимлар олинадиган ипнинг таннархи сифатини яхшилаш учун шунча кам бўлади.

Лекин шуни ҳам назарда тутиш керакки, чиқиндилар миқдори кўрсатилган ёки тасдиқланган меъёрлардан кам бўлса, у ҳолда олинадиган ипнинг сифати пасайиб кетиши мумкин. Яъни, энг аввало ипнинг тозалиги ёмонлашади, пишиқлиги пасаяди, нотекислиги кўпайиб, йигиришдаги узилишлар тез-тез рўй беради. Йигириш жараёнида ажраладиган узук қайтимлар ҳажмининг кўп ёки кам бўлиши эса, толанинг навига, ишлаб чиқариш маданиятига, машиналарнинг узлуксиз ишлашига, ишчиларнинг касбий маҳоратига боғлиқ бўлади. Йигириш машиналарида узилишлар қанча кўп бўлса, ажраладиган момиқнинг миқдори шунча кўп бўлади. Ажралиб чиқадиган момиқнинг миқдори толанинг навига ҳам боғлиқ бўлади (жадвал). Шунинг учун йигириш машиналаридаги ип узилишини камайтиришнинг аҳамияти ниҳоятда каттадир. Ип узилишининг миқдори эса кўпгина омилларга боғлиқ бўлади. Масалан, ипнинг нотекислигини юқорилиги, технологик жараёнларнинг номукаммаллиги, йигириш машиналарида ип таранглигининг юқорилиги, йигириш машинасининг носозлиги ва бошқа омиллар ип узилишига катта таъсир кўрсатади. Агар узилишлар тез-тез рўй берса, машинанинг иш унумдорлиги пасайиб кетади. Табиийки, ажралиб чиқадиган чиқиндилар миқдори кўпайиб, олинадиган ип сифати пасаяди. Карда йигириш системасидаги ипнинг чиқиш меъёрлари, қайтимлар ва чиқиндилар қуйидаги жадвалда берилган. Бир тонна пахта толасидан ипнинг чиқиши ва ажралиб чиққан чиқиндилар фоизларда берилган. Махсулотнинг турлари ва чиқиндилар Пахта толаларининг навлари Олий нав I II III IV V VI Пахтадан ип чиқиши 87,5 87,40 84,79 83,21 78,04 73,04 67,89 Қайтимлар Холст узуклари 1,48 1,48 1,56 1,58 1,98 2,41 3,39 Пилта узуклари 0,94 0,94 0,97 0,97 1,19 1,42 1,44 Пилик узуклари 0,32 0,32 0,53 0,53 0,42 0,53 0,62 Жами 2,74 2,74 3,06 3,08 3,59 4,36 5,45

Йигириладиган чиқиндилар: 1,78 1,78 1,90 1,95 2,91 3,50 3,81 Момиқ 0,10 0,10 0,10 0,10 0,20 0,20 0,20 Халқачалар 1,52 1,74 1,90 2,10 Тарашдага тарандилар 3,10 3,23 3,80 4,30 Савашдаги ёнғоқча ва момиқлар 1,57 1,63 2,02 2,24 Шу жумладан: Тозаланган ёнғоқча ва момиқлар 1,21 1,21 1,57 1,73 Тарашдаги ёнғоқча ва момиқлар 0,60 0,60 0,86 0,95 Шу жумладан: Тозаланган ён ғоқча ва момиқлар 0 ,61 0,61 0,71 0,78 Қайта чиқарилган ёнғоқча ва момиқлар 0,15 0,15 0,20 0,25 Тоза супириндилар 0,10 0,10 0,12 1,10 Жами 10,74 11,15 13,18 14,50 3,11 3,70 4,01 Увада чиқиндилари: Тарашдаги тарандилар 2,25 2,53 3,03 Савашдаги ёнғоқча ва момиқлар 5,40 6,33 8,43 Шу жумладан Тозаланган ёнғоқча ва момиқлар 1,95 2,42 3,20 Қайта чиқарилган ёнғоқча ва момиқлар 3,45 3,91 5,23 Тарашдаги ёнғоқча ва момиқлар 2,46 2,54 3,62 Шу жумладан Тозаланган ёнғоқча ва момиқлар 1,20 1,28 1,22 Қайта тозаланган ёнғоқча ва момиқлар 1,20 1,26 2,40 Тоза супуриндилар 0,40 0,50 0,60 Чуваланган ип 0,20 0,25 0,30 Тозаловчи валикдан 0,30 0,40 0,45

чиққан момиқлар Ифлос супуриндилар 0,10 0,20 0,15 0,19 0,30 0,40 0,45 Жами 0,60 0,35 0,35 0,44 19,22 21,77 28,88 Бошқа чиқиндилар: Филтрдаги момиқлар, ифлос ва ёғлик супуриндилар 0,30 0,30 0,40 0,45 0,55 0,70 0,80 Кўринмайдиган чиқиндилар 1,0 1,0 2,0 2,40 3,40 5,0 5,0 Жами 100 100 100 100 100 100 100 Шу жумладан: Қайтадиган чиқиндилар 2,02 2,08 2,56 2,83 4,40 4,95 7,38 Йигириш фабрикаларидан ажралиб чиққан чиқиндилар қимматбахо хом- ашё ҳисобланади. Шундай хом-ашёлардан бири – бу узуқ кайтимлар бўлиб, уларни қайта тозаламасдан ҳар қайсисини ўз сортировкаларида ишлатилади. Ундан кейингилари йигириш учун ярайдиган чиқиндилар бўлиб, уларни машиналарда тозалангандан кейин пастроқ сортировкаларда, йўғонроқ ип олиш учун ишлатилади. Бундан ташқари, йигириш фабрикаларидан чиққан чиқиндилар аппарат йигириш системасида асосий хом-ашё ҳисобланади. Ундан олинадиган арзон ва йўғон иплар, кийим-кечак, уй жиҳозлари учун ҳар хил чиройли тўқималар олишда ишлатилади. Охирги пайтларда жуда кўп чиқиндилар нотўқима материаллар ишлаб чиқаришда ишлатилмоқда. Баъзи бир чиқинди турлари тиббиёт эҳтиёжлари учун тоза табиий пахта олишда ҳам ишлатилмоқда. Паст навли чиқиндилар кўрпа-тўшак (матрас)лар ва металларда ишлатилади. Титилган толали материалларни пахтани ва чиқиндиларни қоплаш учун ишлатилади. Шуни алоҳида таъкидлаш керакки, охирги йилларда ишланадиган лойиҳалар ва қуриладиган ҳар бир ишлаб чиқариш корхоналари, авваламбор атроф-муҳитнинг, ҳавонинг тозалигини, ўсимлик дунёсини, ер ости сувларининг тозалигини, оқиб ўтадиган ариқ ва сой сувларининг тозалигини бузмаслиги ҳамда уларга зарар етказмаслиги керак. Шу нуқтаи назардан олганда йигириш фабрикалари жуда зарарли корхоналар туркумига кирмайди, лекин улар экологик тоза корхоналар ҳам эмас. Йигириш

фабрикаларидан чиқадиган, атроф-муҳитга таъсир қиладиган чиқиндилардан асосийси-бу чанг аралашмаларидан тозаланмаган ҳаво ҳисобланади. Агар пахта толасини далада етиштиришда жуда кам кимёвий ўғитлар ишлатилган бўлса, пахта очилгандан кейин уни ҳеч қандай кимёвий моддалар ишлатмасдан териб олинса, у ҳолда йигириш фабрикаларидан ажралиб чиқаётган чангли ҳаво деярли зарарли бўлмайди. Лекин ҳозирги шароитда пахта етиштиришда ниҳоятда кўп кимёвий ўғитлар ишлатилмоқда, пахтани очилиши билан бирга унинг баргини тўкиш учун яна кимёвий моддалар сепилади. Шунинг учун йигириш фабрикаларидан ажралиб чиқаётган чангли ҳавони зарарсиз деб бўлмайди. Чиқиндиларни цехлардан йиғиш ва ташиш учун энг қулай транспорт воситаси – ҳаво қувури (пневмотруба) ҳисобланади. Пневмотранспорт ёрдамида йигириш фабрикаларида титилган пахта толасини, чиқиндиларни, фабрикадан чиққан ҳар хил қайтимлар ташишда, йиғишда, уларни бир машинадан иккинчи машинага ўтказишда ишлатилади. Пневмотранспорт таркибига қуйидаги элементлар киради: - ҳаво тортувчи ўрта ва юқори босимли вентилятор; - толали материалларни ташиш учун қувурлар; - юк тортувчи мослама; - қабул қилувчи мослама (қопловчи машиналар, йиғувчи бункерлар, механизациялашган лабазлар); - ҳаво билан толали материалларни ажратувчи (конденсатор); - чангли ҳавони тозаловчи машина ёки мослама (матодан қурилган филтрлар ёки ФТ-2 тамғали машина). Шуни алоҳида таъкидлаш керакки, барча пневмотранспорт воситаларида қувур ичида пахта толаси билан ҳаво аралашмаси ҳаракатланади ва керакли жойга борганда системадаги махсус элемент (конденсатор) ёрдамида толали материал ҳаводан ажратилади, ҳаво, чанг ва калта толалар филтрларга тозалаш учун юборилади.

Кўпинча тозаланган ҳаво атмосферага чиқариб юборилмайди. Қисман цехга кайтарилади, яъни рециркуляция қилинади. Бунинг учун ҳаво ниҳоятда тозаланган бўлиши керак ва тозалангандан кейин ҳаводаги чанг миқдори 30% дан ошмаслиги керак. Йигириш фабрикаларида титиш-саваш цехларида пахта толаларининг навига қараб 1,5 % дан 15% гача чиқиндилар ажралиб чиқади. Масалан, биринчи навли пахта толаларидан қарийб 2,5% ва IV навли пахта толаларидан 13,3 % гача чиқиндилар ажралиб чиқади. Пахта толаларини саваш агрегатлари билан ишлов берилганда катта миқдорда чанг ва майда момиқлар ажралиб чиқади. Хусусан, пахта толасининг нави паст бўлса, ушбу чиқиндиларнинг, миқдори янада ошади. Саваш машиналари билан толани ишлов берилганда ҳавонинг чангланиши 75-90 мг/м 3 атрофида бўлиши мумкин. Агар пахта толасини турли барабан орқали тозаланса ҳавонинг чангланиши 13 мг/м 3 га етиши мумкин. Агар ҳавони тозалаш учун енгли (матоли) филтрлардан қўлланилса, ҳавонинг чангланиши 0,5-1,0 мг/м 3 гача етказиш мумкин. Битта мана шундай филтр соатига 8000 - 9000 м 3 ҳавони тозалаш имкониятига эгадир. Тараш цехларидаги янги тараш механизмларида чиқинди камералари мавжуд бўлиб, улардан чиқиндилар суриб олинади: Шляпа тарандиси ифлос чиқиндилар, момиқлар ва толалардан иборатдир. Қабул қилиш барабани устида чанг ва момиқлар 30%, ажратувчи барабан устида эса 45% чангли ҳаво бўлади. Юқори тезлик билан ишлайдиган, иш унумдорлиги 25-27 кг/соат бўлган тараш машиналаридан минутига 18,5 м 3 ҳаво ажралиб чиқади. Тараш машиналари ишлатиладиган сортировканинг таркибига машиналарига, иш органларининг тезлигига, қоплама турига, ҳаво оқимларига, тараш системасига, қоплама ўткирлиги ва ишчиларнинг касб маҳоратларига қараб, 3,5 дан 8 % гача чиқиндиларни ажратиб чиқаради. Тараш машиналаридан ажралиб чиқадиган чиқиндиларнинг таркибида узунлиги 15 мм дан юқори бўлган толалар хам бўлади. Уларни қайта ишлатиш (йигириш) мумкин.

Йигириш фабрикаларининг барча цехларидан ажралиб чиқадиган ва пневматик транспорт ёрдамида ташиш керак бўлган чиқиндиларнинг миқдорини аниқлаш учун режаланган хом-ашё балансидан, (яъни жадвалдан) фойдаланилади. Ипнинг ва чиқиндиларнинг чиқиш миқдори танланган йигириш системалари (карда ёки қайта тараш системаси)га, аралашманинг таркибига, олинадиган ипнинг йўғонлигига ва ишлаб чиқаришдаги ташкилий ва умумий маданиятига боғлиқ бўлади. Масалан, фабрикаларда суткасида ўртача 40 тонна ип ишлаб чиқариладиган бўлса, 1 суткада ўртача ташилиши керак бўлган чиқиндилар қуйидагича бўлади: Холст, пилта узуклари ва йигириш машиналаридан чиққан момиқлар 3000-3100 кг; Пилик узуклари 150 - 175 кг; Халқачалар 50-75 кг. Чиқиндиларни пневмотранспорт ёрдамида ташишда энг муҳим масала бу машиналар тагидаги чиқинди камерасидаги ифлосликларни йиғиб, уларни пневмоқувурларга узатишдир. Бунинг учун ишлатиладиган мосламалар 2 турга бўлинади: ажралаётган чиқиндиларни доимий равишда қувурларга тортиб олиш мосламалари ва иккинчиси вақти-вақти билан юклар очилиб, ёғилган чиқиндиларни қувурларга тортиб олиш мосламалари. Саралаш саваш цехида ўрнатиладиган машиналардан чиққан чиқиндиларни ташиш учун пневмотранспорт системасини тўғридан – тўғри машиналар чиқиндилари ажралаётган камераларидаги электромеханик клапанларига уланади. Бунда пневмотранспорт даврий ишлайди. Тараш машиналаридан ажралган чиқиндиларни ташиш учун ҳам турли хил мосламалар ўрнатилади. Тараш машиналаридан ажраладиган чиқиндилар хилма-хил ва миқдор жиҳатидан ҳам анча кўпдир. Масалан, қабул барабанининг остида ёнғоқчалар ва момиқлар ажралади. Тарандилар эса бош барабан ва ажратувчи барабанлардан ажраладилар. Бундан ташқари, тарандилар шляпкалардан ҳам ажралиб олинади.

Қабул барабани остидаги ёнғокча ва момиқларни олиш учун даврий ишлайдиган автоматик система ўрнатилиб, пневмотранспортга электромеханик клапанлар ёрдамида узатилади. Шляпкалар тарандиси эса доимий ишлайдиган пневмотранспорт ёрдамида ташилади. Пневмотранспорт системасида керакли ҳаво босимини барпо этиш учун уларга иккита вентилятор ўрнатилади. Чиқиндиларни ташиш ва йигишда ҳар хил чиқинди турларини аралаштириб юбормаслик учун чиқиндиларнинг ҳар бир турини қувурларда алоҳида узатилиб, уларни алоҳида-алоҳида узатиш керак. Бу чиқиндиларни қабул қилиш учун бир нечта лабазлар, яъни аралаштирувчи ва чиқиндиларни сақловчи катта ҳажмли машиналар ўрнатилади. Йигириш машиналаридан ажраладиган момиқни йиғиш учун йиғиш машиналарига махсус момиқ сургичлар ўрнатилган бўлади. Ҳар бир йигириш машиналарида момиқ тўпловчи мосламалар ўрнатилган бўлиб, улардан момиқлар қўл билан олиниб, варонка орқали пневмоқувурларга берилади ва чиқиндилар цехига жўнатилади. Ҳар бир цехдан ажраладиган қайтимларни ташиши учун турли хил пневмосистемалар қўлланилади. Демак, ҳар бир турдаги қайтимларни алоҳида қувурлар орқали ўз жойига – лабазларга юборилади. Кейин уларни (узуқ қайтимларни) пресслаб тортилади, маълум миқдори аралаштириш учун сортировка цехига берилади ва улар ўз сортировкаларида қўшилади. Қайта тараш машиналаридан анчагина таранди ажралиб чиқади. уларни узлуксиз ишлайдиган пневмотранспорт ёрдамида ташилади. Битта машинасидан чиққан тарандилар махсус транспортёр билан пневмотранспортёр варонкасига элтиб берилади, қувурларга тушган тарандилар чиқиндилар цехида ўрнатилган махсус лабазда йиғилади. Ҳар бир сортировка учун алоҳида пневмотранспорт воситаси қўлланилади. Шундагина ҳар хил тарандилар аралаштириб юборишдан сақланади. Шуни алоҳида таъкидлаш керакки, ишлаб чиқариш бинолари ва машиналарни сиқилган ҳаво билан тозалаш қатъиян ман этилади. Ишлаб чиқариш биноларини чангдан тозалаш, махсус механик усулда ишлайдиган

вакуумли ёки айланиб юрадиган чанг сурувчи мосламалар ёрдамида бажарилиши керак. Барча ишлаб чиқариш биноларида шамоллатиш воситалари бўлиши керак. Иситиш ва шамоллатиш воситаларидан кучли шовқин чиқмаслиги керак, шовқин кучи 75-85 дБ (децибелл) дан ошмаслиги шарт. 15. Чарм ва мўйна ишлаб чиқариш хом- ашёлари Чарм ва мўйна ишлаб чиқариш хом-ашёлари гуруҳига асосан ҳайвонот терилари киради. Чарм деганда, ҳайвонот терисининг дерма қисми тушунилади. Унинг толали тизимининг хоссалари (физик, физик-механик ва кимёвий хоссалари) ни керакли томонларга ўзгартириш мумкин. Мўйна деганда, ҳайвонот терисининг остки тўқималари тушунилади. Баъзан теридан дерманинг бир қисми олинган, толали тизими эса сақланган бўлади, фақат толаларнинг физик, физик-механик хоссалари, ҳамда жун қоплами мақсадга мувофиқ ўзгартирилган бўлади. Дерма терининг асосий қатлами бўлиб, тери қатламининг 95-98% ни ташкил этади. У асосан аморф моддалардан, ҳужайрали ва толали элементлардан, яъни коллагендан таркиб топган. Тери асосан 4 қаватдан иборат бўлади: 1. Жун қоплами. 2. Эпидермис (жун қоплами остидаги ва дерма юқорисидаги юпқа қават). 3. Дерма. 4. Тери остидаги ёғли тўқималар. Чарм ишлаб чиқаришда терининг фақат дерма қисми ишлатилса, мўйна ва қўй пўстин ишлаб чиқаришда эса дерма билан эпидермис ва жун қоплами ҳам ишлатилади. Қўлланиш соҳаларига қараб чармлар 4 синфларга бўлинади: 1. Пойафзал учун чармлар (пойафзалнинг остки ва устки қисмларига ишлатиладиган чармлар).

2. Эгар-жабдуқ учун чармлар (уй-рўзғор ва от жиҳозларига ишлатиладиган чармлар). 3. Техник чармлар (тасмалар, машина деталлари ва бошқа техник мақсадлар учун қўлланиладиган чармлар). 4. Кийим – атторлик чармлар (кийим, қўлқоп, сумка, атторлик буюмлари учун қўлланиладиган чармлар). Шуни алоҳида таъкидлаш керакки, пойафзалнинг остки қисми учун чарм ишлаб чиқаришда от, туя ва чўчқа териларидан фойдаланилади. Ушбу чармларни ишлаб чиқариш учун асосан ўсимликлардан тайёрланган ошловчи моддалар, синтетик ва анорганик ошловчи моддалар, ҳамда уларнинг аралашмалари қўлланилади. Бу чармлардан таглик, патаклар, бахялар, нагаллар, охирчуплар ва пойафзалнинг бошқа остки қисмлари учун чарм деталлари бичилади. Одатда ушбу чармлар табиий (натурал) кўринишда ёки очиқ рангда ишлаб чиқилади. Давлат андозаларига асосан, пойафзалнинг остки қисми учун ишлатиладиган чармлар, уларнинг қалинлигига қараб 5 тоифага бўлинади: 1. Қалинлиги 4,5 мм дан юқори бўлган чармлар. 2. Қалинлиги 4,1- 4,5 мм атрофида бўлган чармлар. 3. Қалинлиги 3,6 - 4,0 мм атрофида бўлган чармлар. 4. Қалинлиги 2,6-3,5 мм атрофида бўлган чармлар. 5. Қалинлиги 2,6 мм дан кичик бўлган чармлар. Шуни ҳам ёдда тутиш керакки, пойафзаллнинг таглиги учун 1-3 тоифадаги чармлар ва патаклар учун 4 ва 5 тоифадаги чармлар қўлланилади. Терининг қалинлиги чармнинг қулланиш соҳасини ва 100 м 2 чармга сарфланадиган хом-ашёни аниқлайди. Терига ишлов бериш муддати ҳам кўпинча терининг қалинлигига боғлиқ. Агар тери текис бўлса, ундан чарм бичиш қулай, исроф кам бўлади ва иқтисодий нуқтаи назардан катта фойда кўриш мумкин.

Терининг қалинлиги бўйлама йўналишда думғозадан ёқага қараб камайиши, ёки ёпчиқдан қорин қисмига қараб теринниг юпқаланиши нуқсон ҳисобланади. Терининг юзаси унинг бичиш хусусиятларини белгилайди. Юзаси 20 дм 2 дан кичик бўлган терилар чарм ишлаб чиқаришда қўлланилмайди. Жун қоплами яхши ривожланган бўлса, дерманинг чиқими кам бўлади, чунки хом-ашё массасига жун ҳам киради. Теридаги сочларнинг миқдори кўп бўлса, дерманинг ғуддали қатламининг мустаҳкамлиги шунча паст бўлади. Тери остидаги тўқималарнинг қалинлиги кичик бўлса, тайёр махсулот чиқиши кўпайиб, чиқиндилар миқдори кам бўлади. 16. Терига ишлов бериш технологик жараёнлари Чарм ва мўйна хом-ашёларига ишлов бериш технологик жараёнларини билмай туриб енгил саноат ишлаб чиқариш корхоналарида вужудга келадиган иқтисодий ва экологик муаммолар ҳақида маълумот бериш ниҳоятда қийин. Шунинг учун терига ишлов бериш асосий технологик жараёнларни кўриб чиқамиз. Ҳайвонот териларини ифлосликлардан тозалашнинг энг қулай усули- ҳайвонни сўйишдан олдин ювиш ҳисобланади. Натижада катта миқдорда оқова сувлари пайдо бўлади. Тери ҳайвондан шилингандан сўнг уни турли ифлосликлар (гўшт қолдиқлари, ёғ ва бошқалар)дан тозаланади. Бундан ташқари, ҳайвонот шохлари, қулоқлари, думлари ва туёқлари олиб ташланади. Яъни, суюқ чиқиндилардан ташқари қаттиқ чиқиндилар ҳам пайдо бўлади. Ёғ ва гўшт қолдиқлари қўл ёрдамида ёки мездралаш машиналари ёрдамида теридан олиб ташланади. Натижада тоза терининг массаси 20 - 22% га камаяди, терининг сифати яхшиланиб, кейинги ишлов бериш технологик жараёнлари осонлашади, консервалашда ва консерваланган хом- ашёларни ташишга сарф бўладиган харажатлар камаяди. Терини ёғсизлантириш учун механик усул ҳам қўлланиши мумкин. Терига сирт актив моддалар билан ишлов бериш, ишқорларнинг кучсиз

эритмалари ва органик эритувчилар ёрдамида ёғсизлантирилади. Демак, терини ёғсизлантириш жараёнида турли таркиб ва физик-кимёвий хоссаларга эга бўлган суюқ чиқиндилар пайдо бўлади. Маълумки, ҳайвонот терилари бактерия ва ферментлар таъсирида ўзгариши мумкин: теринниг ағдарма томонида нуқсонлар пайдо бўлиб, унинг ранги ўзгаради, теридаги сочлар тўкила бошлайди, ёмон ҳидлар чиқаради ва шилимшиқ бўлиб қолади. Буларнинг барчаси териларни консервалаш заруратини талаб қилади. Консервалашнинг асосий мақсади – терининг бактерия ва ферментлар таъсиридан сақлашдир. Териларни музлатиш ва қуритиш усуллари ёрдамида консервалаш мумкин. Бунинг учун ош тузи қўлланилади. Ош тузи тери оқсилларига таъсир этувчи микроорганизм ва ферменгларнинг ривожланишига йўл қўймайди. Хом-ашёларга ишлов бериш учун 5% дан ошмаган ва таркибида бошқа туз чиқиндилари бўлмаган тоза туз ишлатилади. Бир маротаба ишлатилган туз, иккинчи маротабага антисептиклар қўшилиб ишлатилиши мумкин. Ош тузи аралашмасига ош тузи массасига нисбатан 1,5% натрий, фтор силикати ва 1% парахлорбензол (яъни, антисептиклар) қўшиб ишлов берилади. Терини қуюқ туз эритмасида консервалаш усули мавжуд. Буни тузлуқ усули дейилади. Тери зичлиги 1,19-1,20 г/см 3 атрофида бўлган ва концентрицияси 26% ни ташкил этган қуюқ туз эритмасида сақланади. Эритмага 1-2 г/л миқдорида антисептик- натрий фтор силикати солинади. Шуни алоҳида таъкидлаш жоизки, ушбу консервалаш усулининг 2 та камчилиги мавжуд: биринчидан, хом-ашё оғирлигига нисбатан 50-60% туз сарфланади ва агар терини ёйиб тузланса, 40-45% туз сарф бўлади; иккинчидан, ишчи кучлари кўп сарф бўлади. Бундан ташқари, қуруқ туз эритмасида консерваланган терилар узоқ муддатларга сақланса, терида қизилча туз доғлари пайдо бўлади. Ушбу нуқсонларни олдини олиш учун консервалашда ош тузига натрий карбонати, парадихлорбензол, цинк (рух) хлориди, натрий гидросулфат ва гидросулфит, калий фосфат, барат кислота,

нафталин, алюминийнинг калийли аччиқ тошлари, керосин қўшиб ишлов берилади. Ушбу технологик жараёнда ҳам катта миқдорда турли таркиб ва кимёвий хосаларга эга бўлган суюқ ва қаттиқ чиқиндилар пайдо бўлади. Терни тузлаб қуритиш усули ҳам мавжуд. Хом-ашё масасига нисбатан 20-25% ош тузи билан тузланади. Терини пикеллаб консервалаш усулида тери кислота ва туз эр и тмаларида ишлов берилади. Бу усулни пикеллаш (нордонлаш) дейилади. Пикел эритмаси асосан 15-20% ош тузи билан 2% л и хлорид ёки сулфат кислота эритмасидан таркиб топган б ў лади. Пикелланган тери т ўқ имаси х ў л му ҳ итларда са қ ланса у мо ғ орлайди ва чирий бошлайди. Шунинг учун у хромланади. Қ уритилган хом-ашёларни ивитиш усули хам мавжуд. Терини сув ва сувга қў шилган электролитлар (ош тузлари, иш қ ор ва кислоталар) билан ишлов бериш жараёнини ивитиш дейилади. Ош тузи, иш қ ор гуру ҳ ларни ионлаштириб, ивитиш жараёнини тезлаштиради. Шуни ёдда тутиш керакки, ивитиш жараёни чарм ва мўйна олиш учун бошлангич жараён хисобланади. Ивитиш суви таркибида 5 г/л Na 2 SO 4 ва 0,75 г/л Na 2 SP 6 бўлади. Ушбу концентрациялар чарм олишда ишлатилади. Мўйна олишда эса эритиш сувида 20 г/л сулфат натрий ( Na 2 SO 4 ) қўшилади. Ачитиш усули билан консерваланган хом-ашёларни ивитиш учун ивитиш сувида 30 г/л ош тузи ва 1,5 г/л сирка кислота солинади. Бу асосан қ орак ў л териларини ивитишда ишлатилади. Шуни алоҳида таъкидлаш жоизки, ҳар қандай терини ивитганда бактериялар ҳам ривожланади. Уларнинг ривожланишини олдини олиш учун антисептиклар ишлатилади. Энг яхши антисептик кремний фторли натрий ҳисобланади. Унинг концентрацияси 0,75 г/л дан кам бўлмаслиги керак. Теридан жунни ажратиб олиш мақсадида калций оксиди СаО ва сулфит натрий Na 2 S суспензияси ишлатилади. Аммо уларни терига суртганда жун эрийди, шунинг учун бу усул кам ишлатилади. Аммо терининг бахтарма томонига суртилса, бу реактивлар жунга таъсир этмайди. Суспензия

таркибида 35-75 г/л сулфит натрий ( Na 2 S ) ва 140-150 г/л СаО б ў лиши мумкин. Лекин шуни ҳ ам қ айд қ илиш керакки, экологик ну қ таи назардан олиб қ араганда ушбу суспензияларни терига суртиш қў л ёрдамида амалга оширилади. Шунинг учун антисанитар ҳ олатлар вужудга келиб ме ҳ натни му ҳ офаза қ илиш ишлари бир мунча қ ийинлашиб қ олади. Терини жунсизлантириш учун озиқ-овқат маҳсулотлари ҳам ишлатилиши мумкин. Яъни, ионларни бижғитишда пайдо бўладиган кислота таъсирида олиб борилади. Жунсизлантириш жараёни узоқ вақт давом этади, ифлосгарчилиги кўп ва шунинг учун бу усул кам ишлатилади. Хом-ашё ёки хом-ашё териларни калций гидроксид суспензияси билан ишлов бериш жараёни қуллаш дейилади. Калций гидроксиди сувга яхши эримайди. Кўпинча калций гидросидига натрий сулфиди қўшилган кучли куллаш суюқлиги қўлланилади. Агар фа қ ат о ҳ акли сув ишлатилса, дерманинг иш қ орда эриши (яъни, нажор) кам б ў лади. О ҳ акли сув билан сулфид натрий аралашмаси ишлатилса, нажор кучли б ў лади. Чунки калций ионлари иккита карбоксил гуру ҳ лари билан бо ғ ланиб молекулараро бо ғ лар пайдо б ў лади. Ошлаш жараёни чарм саноатида энг муҳим физик-кимёвий жараён ҳисобланади. Ошлаш жараёнида терининг дерма тизимлари шаклланади, натижада тери чармга айланади. Ошлаш жараёнида дерма қуйидаги муҳим хусусиятларга эга бўлади: 1. Дерманинг иссикликка чидамлилиги ошади. Унинг куритганда хажми, калинлиги ва юзаси узгармайди (кам тортилади). 2. Тизимининг ғоваклиги ошади. Дерманинг сувда букиши камаяди. Чармнинг мустаҳкамлиги ошади, у кам деформацияланади. 3. Сувга чидамлилиги ошади. Чармни ёйилишига чидамлилиги ошади ҳоказо. Чарм ва мўйна ишлаб чиқаришга турли хил ошловчи хусусиятига эга анорганик моддалар (III) валентли хром Сr , алюминий Аl ва тўрт валентли цирконий ва титан тузлари ишлатилади.

Шуни алоҳида таъкидлаш лозимки, табиатда хром тузларининг (II) ва (IV) валентли бирикмалари мавжуд, аммо улар ошлаш хусусиятига эга эмас. Фа қ ат асосли (Ш) валентли хром комплекс бирикмалари ошлаш хусусиятига эга. Ошлаш жараёнида хромнинг ошловчи асосий бирикмалари эритма сифатида ишлатилади. Концентрланган хром ошловчи бирикмаларининг эритмаларига хром экстрактлари деб аталади. Шуни ҳам алоҳида таъкидлаш керакки, ҳозирги пайтда хром экстрактлари тайёр кукун шаклида ҳар хил асосликда ишлаб чиқарилади ва улар тери заводлари ва мўйна фабрикаларига тайёр ҳолатда келтирилади. Аммо ушбу заводлар ва фабрикаларнинг ў зида ҳ ам хром экстрактлари тайёрланади. Уларнинг ошлаш хусусияти тайёр хром экстрактининг кукунидан тайёрланган ошловчи бирикмаларнинг ошлаш хусусиятидан ю қ ори. Шунинг учун хром экстрактлари ишлаб чи қ ариш корхоналаридаги хромли материаллардан (яъни, бихромат натрий ва калийдан ( Na 2 Cr 2 О 7 , К 2 С r 2 О 4 ), монохромат натрий ва калийдан ( N а 2 С rO 4 , К 2 С rO 4 ) хром ангидридидан (С rO з), хромнинг калийли ва натрийли аччи қ тошларидан КС r ( SO 4 ),*14Н 2 О, N а 2 С r 2 ( S О 4 ) 4 *24Н 2 О, NaCr ( S О 4 ) 2 *12Н 2 О) ва хром чи қ индиларидан тайёрланади. Шуни алоҳида таъкидлаш жоизки, хромли ошловчи моддаларни тайёрлашда кимёвий реакция туфайли катта кўпиклаш ҳодисалари рўй бериб газ ажралиб чиқади. Бунинг учун вентиляция бўлиши зарур. Бундан ташқари, юқорида қисқача қайд қилиб ўтганимиздек, чарм ва мўйна ишлаб чиқариш технологик жараёнларида заҳарли газлардан ташқари, оқова сувлари, суспензиялар ва турли таркиб ва физик-кимёвий хоссаларга эга бўлган суюқ ва қаттиқ чиқиндилар пайдо бўлади. Чунки хом-ашёларга ишлов беришнинг барча жараёнлари асосан сув, тузлар, ишқорлар ва кислоталар иштирокида кечади. Ишлов бериш жараёнида шундай тузлар ҳам ҳосил бўладики, улар сувда эрувчан эмас ва кўпгина ҳолларда чўкма шаклида йиғилиб қолади. Экологик нуқтаи назардан олиб қараганда, бундай

чиқиндиларни оқова сувлари таркибидан ажратиб олиш ва оқава сувларини тозалаш муаммолари келиб чиқади. Тажрибалар шуни кўрсатадики, тери хом-ашёларини нордонлаш (пикеллаш) кислотали муҳитларда (яъни, водород кўрсатгичи РН миқдори 5-6 оралиғида) олиб борилади. Агар суюқлик таркибида кислота кўп бўлса, РН камайиб кетади. Демак, оқова сувларни зарарсизлантириш учун улар махсус реагентлар ёрдамида нейтралланади, яъни ўзгартирилади. Оқова сувлари таркибидаги қаттиқ чиқиндилар эса бир қатор физик-кимёвий тозалаш усуллари (чўктириш, тиндириш, филтрлаш, коагуляциялаш ва бошкалар) ёрдамида ажратиб олинади. 17. Чарм ва мўйна ишлаб чиқариш чиқиндилари ва уларни қайта ишлаш принциплари Охирги йилларда чоп этилган маълумотларга қараганда, республикамиз нинг чарм ва мўйна ишлаб чиқариш корхоналарида йилига 1 млн дона йирик шохли мол терилари ва 1,5 млн дона қўй-қўзи терилари қайта ишланади. Гўшт комбинатларида ва чарм хом-ашё базаларига терига бирламчи ишлов беришда чиқиндилар пайдо бўлади. Ушбу чиқиндиларни 3 гуруҳларга бўлиш мумкин: 1. Теридан чиқадиган чиқиндилар (қирқимлар, қулоқ, дум лаб, ёғлар, гўшт қолдиқлари ва ҳоказолар). 2. Кератин чиқиндилари (шох, туёқ, жун). 3. Суяк чиқиндилари (пастки қисм қолдиқлари, пешона суяклари, дум, суяк таркибидаги ёғ қолдиқлари ва ҳоказолар). Маълумки, тери хом-ашёларида ёғ миқдори ниҳоятда кўп бўлади. Агар ёғ нотекис жойлашган бўлса ва унинг миқдори кўпроқ бўлса, терини ишлов

беришга халақит беради, чарм ва мўйнани ранглашда ҳам халақит беради. Бу ё ғ лар кислород билан реакцияга киришиб, оксидланиб тери муста ҳ камлигини пасайтиради. Бундан таш қ ари, м ў йнани ишлов беришда жун ёгл ар б ў лса, ранглашда ҳ ар хил до ғ лар пайдо б ў лади, яъни жунларнинг ё ғ ли жойлари рангланмайди. Шунинг учун терини ё ғ сизлантириш катта а ҳ амиятга эга. Бундан ташқари, терининг бахтарма томонида ёғлар ва гўшт қолдиқлари ҳам бўлади. Улар мездра деб аталади. Терининг бахтарма томонидаги ушбу ёғлар ва гўшт қолдиқларини қартишлаб тозалаш жараёнига мездралаш дейилади. Чарм заводларида тери хом-ашёларини махсус дискли ёки валли мездралаш машиналарида ишлов берилади. Махсулотнинг турига қ араб 20-30% мездра хом-ашёлари ҳ осил б ў лиши мумкин. Шунинг учун чарм заводларида мездра қ имматба ҳ о чи қ инди ҳ исобланади. Шуни ҳам таъкидлаш керакки, мездра терини ивитишдан олдин ёки кейин, уни қўллашдан ва жунсизлаштиришидан кейин ҳам олинади. Мездра қўл билан ҳам олиниши мумкин: терини иккитага бўлинганда хом терини қирқиш пайтида ҳам мездра олинади. Мездра желатин ва елим олишда асосий хом-ашё ҳ исобланади. Машинада қ айта ишланган мездра тоза с ў йилган мол терисининг массасига нисбатан 20-25% ни ташкил этади. Елимни чи қ иши 8-10% ни ташкил этади. Бундан ташқари, баъзи тери хом-ашёлари (чўчқа териси, қўй териси) да ёғ кўпроқ бўлади. Чучқа териларида 45% куй териларида эса 35% гача ёглар булади. Олинган мездранинг таркибида куп микдорда ифлос гуштлар булади. Уларни кайнатиб ёг олинади, колдикларидан эса угитлар ишлаб чикарилади. Шуни алоҳида таъкидлаш керакки, тери хом-ашёларини мездралаш қўлда бажарилса, унда мездра таркибида оз миқдорда бўлса ҳам тери қирқимлари бўлади. Хом терини тозалаш пайтида унинг четки қисмлари (дум қисмлари, бош қисмидан чарм ишлаб чиқаришга яроқсиз қисмлар) кесилади. Улар юқори сифатли маҳсулотлар олиш учун катта аҳамиятга эга. Қўл билан олинган мездрадан 14-17% гача елим олиш мумкин. Елим ишлаб чиқаришда

1 кг маҳсулотга 1,0-1,5 м 3 сув, желатин ишлаб чиқаришда эса 2,0-2,5 м 3 сув сарфланади. Мездрадан ювиш учун оқава сувлар филтрланади ва 20 0 С да ишлатилади. Желатин олиш учун таркибида маргенец, темир ёки органик элементлар бўлмаган тоза ичимлик сув қўлланилади. Чармни ошлашдан кейин бўяш-пардозлаш ишлари охиригача бормаган чармлардан ҳам чиқиндилар чиқади. Улар чармни тортиб чўзилганда, уни қирққанда ҳосил бўлади. Улардан олинган елимларнинг ранги қорароқ бўлади, чунки ушбу чиқиндилар хромланган чармлардан чиқади. Бу елимлар ранг-б ў ёкларга т ў лдирувчи сифатида қў лланилади. Елим булонлари таркибида сув 50-80% ни, желатинда эса 70-95% ни ташкил этади. Охирги йилларда мездрадан тиббиёт сохасида, хусусан хирургия соҳасида ишлатиладиган кукунлар, иплар ва плёнкалар олинмоқда. Улар яхши сингдириш хусусиятига эга. Баъзан паст навли мездралардан ҳайвонот ва паррандалар учун ем ишлаб чиқарилади. Чарм ва мўйна хом-ашёларига ва улардан чиқадиган чиқиндиларига ишлов берганда, уларда маълум миқдорда ёғ қолади. Бундай ёғлар асосан йирик шохли ҳайвонот териларида, чўчқа ва қўй териларда кўпроқ бўлади. Бу хом-ашёларга ишлов беришдан олдин улар ё ғ сизлантирилади, экстракцияланади ва мездраланади. Ч ў ч қ а териларидан 30-50%, уларнинг спилкасидан 10-15% ё ғ олинади. Машина ёрдамида олинган мездрадан 20- 30% гача ё ғ олинади. Қў й терилари мездрасидан 5% ё ғ олинади. Ажратиб олинган ушбу ё ғ лар саноатда ни ҳ оятда қ имматба ҳ о хом - ашё ҳ исобланади. Мездрани қайта ишлаб елим ва желатин ишлаб чиқариш учун унинг вазнига нисбатан 2,0-3,5% гача ёғ ажралиб чиқади. Ушбу ёғлар елим ва желатинни қайнатиш пайтида ҳосил бўлади. Уларнинг зичлиги паст бўлгани учун, бу ёғлар елим булонларининг устида бўлади. Бу ёғлар елим билан эмулсия ҳосил қилмаслиги учун булон устидан йиғиб олиниб турилади.

Олинадиган бундай ёғларнинг ранги тиниқ бўлмайди, ҳидли бўлади. Шунинг учун уларни пресслаб гил ор қ али ў тказилиб тозаланади. Бунда ё ғ нинг ранги ва ҳ иди яхшиланади. Чиқиндилардан елим пиширишда ишлаб чиқарилган чарм елимлари сариқ рангдан жигар ранггача бўлади. Улар совун, пойафзал креми ишлаб чиқаришда қўлланилади ва терини ёғланганда мол чарбиси ўрнини босади. Те ридаги ё ғ битта навда ишлаб чи қ арилади. У ю қ ори кислотали ё ғ лар, глицерин ва совун ишлаб чи қ аришда қў лланилади. Суяк ёги совун ишлаб чиқаришда, шам, стеарин, глицерин, типография бўёқлари, косметика (крем) маҳсулотлари, тери картони, локлар, қопламалар ва чарм ишлаб чиқаришда қўлланилади. Чарм ва мўйна ишлаб чиқаришда жуда катта микдорда жун, соч ва щетиналар ажралиб чиқади. Баъзи мол териларидан қуруқ жун ва щетинанинг чиқиши қуйидаги жадвалга келтирилган: Хом-ашё турлари Вазни, кг Жун, % Й ирик шохли 14,5-19,5 2,5 Моллар териси 19,5-24,5 2,8 Бузок териси 4,0 6,5 Ч ў ч қ а териси 2,0-3,0 2,1 3,0-3,5 2,0 3,5-4,0 1,9 4 дан ю қ ори 2,1 Қўй териси 3,0 26,0 Эчки териси 3,0 15,0 Қўй жунларидан юқори сифатли қўлқоплар ва пайпоқлар ишлаб чиқарилади. Юқори сифатли жунлар саваланиб, улардан ип олинади. Шляпа ишлаб чиқаришда ёввойи мушук ва қуён жунлари қимматбахо хом-ашё ҳисобланади. Щетина эса, шётка ишлаб чиқариш учун керакли хом-ашёдир. Соч чиқиндилари чарм заводларидан рангига қараб, турларга ва навлар (узун, ўрта ва калта)га қараб ажратилади. Соч жун ювиш машиналарида

ювилиб барча ахлатлар (оҳак қолдиқлари, эпидермик ва мезрда қолдиқлари) дан ювиб ташланади. Асосан тўқимачилик саноатида ишлатиладиган оқ жунлар (қўй ва эчки жунлари) катта эътибор билан ажратиб олинади. Чарм ишлаб чиқаришда пайдо бўладиган яна бир чиқинди – хром ва унинг бирикмалари ҳисобланади. Хром тузларининг 47% тайёр чарм маҳсулотига, 30% қайта ишлов бериш ошлаш ваннасида қолади, 20% яроқсиз чарм чиқиндиларига ва қолган 3% чармни ювиш пайтида сув билан чиқиб кетади. Шуни алоҳида таъкидлаш керакки, уч валентли хром ўз ранги билан ажралиб туради. Унинг паст концентрациялари ҳам сув ҳавзаларини ифлослантиради. Ошлашдан сўнг кейинги ишлов бериш жараёнларида чармдан хром қириндилари, спилка ажралиб чиқади. Кўп ҳолатларда спилкалардан астарлик сифатида қўлланилади. Спилкалар лок билан пардозлаб, уларга тасвирлар берилиб кийим-кечак ва пойафзал ишлаб чиқаришда қўлланилади. Хром қ ириндиси чармни бир текисда текислаш пайтида пайдо б ў лади. Тоза хром қ ириндилари баланд к ў к рангда б ў лади, таркибида 2-5% хром оксиди, 5-10% кул ва 70% сув са қ лайди. О ғ ир чармларни текислашда 10% гача хром қ ириндиси олинади. Хром қириндиларидан нафақат елим, балки ишқор ва кислотада ишлов берилган хром қириндиларига фосфат калций қўшиб пресслангандан сўнг ундан тугма ва ручкалар тайёрлаш мумкин. Хром қириндиларида 18% елим олиш мумкин. 18. Чорвачилик ва паррандачилик комплекслари чиқиндиларини қайта ишлашнинг экологик илмий асослари Маълумки, республикамизнинг умумий майдони 447,4 минг км 2 бўлиб, шундан қишлоқ хўжалиги мақсадлари учун фойдаланиладиган ерлар 269,2 минг км 2 ва суғориладиган ерлар 43 минг км 2 ни ташкил этади.

Энг муҳим қишлоқ хўжалик маҳсулотларини 2010 йилгача ишлаб чиқариш кўрсатгичлари ва башоратлари қуйидаги жадвалга келтирилган. Маҳсулот турлари 190 195 197 2000 2005 2010 Пахта, минг тонна 5058 3934,2 3641 4000 4000 4000 Буғдой, минг тонна 553,5 2346,9 3073 4800 5400 6000 Картошка, минг тонна 336,4 440 691,9 750 950 1000 Сабзавотлар, минг тонна 2842,5 2724,2 2384,2 2720 3200 3500 Полиз маҳсулотлари, минг тонна 1000 472 376,2 550 770 850 Мевалар, минг тонна 660,4 602,3 547,7 550 850 950 Узум, минг тонна 744,7 621 511,5 500 850 950 Чорва ва парранда (тирик вазнда) , минг тонна 789,1 853 800,7 845 875 930 Сут, минг тонна 3034,2 3665,4 3406,1 3710 4155 4680 Тухум, минг тонна 2452,9 1231,8 1075,4 1390 1640 2030 Минерал ўғитлар, минг тонна 1762 943 955 1000 1556 1892 Жадвалдаги маълумотлар кўрсатадики, 2010 йилга бориб дон етиштиришни 6 млн тоннага, сабзавотларни-3,5 млн т., полиз махсулотларини-850 минг т., гўштни-930 минг тоннага етказиш кўзга тутилган. Юқоридаги вазифаларнинг бажарилишининг энг самарали йўлларидан бири – қишлоқ хўжалиги соҳасида чиқиндисиз ва кам чиқиндили технологияларни жорий этищдир. Фақат 190-194 йиллар давомида йирик шохли қорамоллар миқдори 19,7% га ошган. Ҳозирги пайтда республиканинг йирик чорвачилик комплексларида йилига 19 млн м 3 суюқ гўнг йиғилиб қолмоқда. Фақат Бухоро вилоятида 5,7млн м 3 суюқ гўнг чиқинди сифатида тўпланиб қоляпти. Маълумки, чорвачилик ва паррандачилик комплексларида йиғилиб қолган гўнг ва чиқиндиларни хандакларга 1,5-2 йил давомида сақлаб, сўнгра минерал ўғит сифатида ишлатилади. Аммо ушбу муддат давомида чиқиндилар таркибидаги керакли овкатбоб компонентларнинг 60%, азотни 50% ва фосфорнинг 40% самарасиз нобуд бўлади. Бундан ташқари, гўнг

таркибидаги бегона ўсимликлар уруғи йўқолмайди. Натижада ғўзани ёки сабзавот ва полиз экинзорларини ўтоқ қилиш керак бўлади. Мул-кўл ҳосил етиштириш мақсадида ҳар гектар ерга камига 140 кг азот, 120 кг калий ва 30 кг фосфорли ўғитлар сепилади. Натижада ҳар гектар ердан мўл-кўл ҳосил олишга сарфланган харажатлар қарийб 3-4 минг сўмни ташкил этаяпти. Гўнг таркибида касаллик тарқатувчи микроорганизмлар, вируслар, оддий бир ҳужайрали жониворлар, гижжа тухумлари, бактерия ва гелминтлар мавжуд. Гўнгни хандакларга 1,5-2 йил сақлаш пайтида ҳам ушбу микроорганизм ва бактериялар ўз ҳаётини сақлайди. Бундай чиқиндилар ва гўнглар билан озиқлантирилган майдонлардан олинган озуқалар ва улар билан парваришланган чорвалар инфекцион ва инвазион касалликларга учрашиши мумкин. Бундан ташқари, гелминтлар уруғи шамолнинг тезлиги 3-4 м/с га етганда 400-600 метргача кўчиши мумкин. Бунда нафақат ҳайвонот, балки ферма ёки комплекс атрофида яшовчи аҳоли кассаллик қўзгатувчи микроблар ва бактериялар билан зарарланиши мумкин. Ферма атрофидаги атмосфера ҳавоси микроорганизмлар, аммиак, чанг, ва органик моддаларнинг парчаланиши жараёнида ҳосил бўлган газ ва ислар билан ифлосланади. Чиқиндиларнинг парчаланиши пайтида метонал, бутанол, изобутанол, формалдегид, меркаптан ва бошқа органик бирикмалар пайдо бўлади. Анаэроб жараёнида парчаланаётган органик моддалар ўзларидан жуда сассиқ газлар: аммиак, сероводород, меркаптан моддалари билан ташқи армосфера ҳавосини ифлослантиради. Фермадан 1 км узоқ масофада аммиакнинг консентрацияси 0,5 мг/м 3 га тенг бўлиб, 2-2,5 км га узоқлашган сари унинг концентрацияси пасайиб 0,44 мг/м 3 ни ташкил этади. Ферма ёки комплекс ми қ ёсида органик моддаларнинг атмосфера ҳ авосидаги концентрацияси 22,4 мг/м 3 ни ташкил этади. Органолептик ҳ идларни комплекс ёки фермадан узо қ масофаларда ҳ ам бема л ол сезиш мумкин. Табиий ифлосланган сувлар таркибида биоген моддалар мавжуд бўлади. С увда а зот минерал ва органик моддалар (NH 3 , NO 2 , NO 3 ) таркибида бўлади.

Амонийли азот ёз пайтида кўпроқ бўлади, қиш пайтида эса сизот сувлари билан аралашганда нитрат ионлари кўпайиб кетади. Қуйидаги жадвалга Бухоро минтакасидаги сув манбаларининг таҳлил натижалари келтирилган. Сув манбалари Сувларнинг физик-кимёвий таркиби, % NH 3 NO 2 NO 3 Водород суви - йўқ/1,2 йўқ/1,5 Ариқ суви йўқ/0,5 йўқ/1,6 2,0/3,3 Зовур суви 0,5/1,4 0,3/4,8 1,2/5,2 Изох: Суратда ёз пайтида, махражда эса қиш пайтида сув таркибидаги моддалар миқдори курсатилган. Жадвалдаги натижалардан маълумки, сувларнинг физик-кимёвий таркиби таҳлил қилиш учун олинган сув манбаларига ва йил фаслларига боғлиқдир. Сув таркибидаги минерал фосфорнинг концентрацияси 5-6 мг/л, азотнинг концентрацияси 7-10 мг/л ва кислородга бўлган эҳтиёжи 7,0-75 мгО 2 /л ни ташкил этади. Чорвачилик ва паррандачилик комплексларидаги оқова сувларни зовурларга оқизилиши сувнинг санитар ҳолатини кескин ёмонлаштиради. Натижада зовур сувларининг ҳиди ёмонлашади, сувнинг кислородга булган эҳтиёжи эса 70-80 мгО 2 /л гача етади. Бундай зовурларда балиқлар бўлмаслигининг боиси ҳам шундадир. Ер ости сувлари 1,5 метрдан 15 км гача булган чукурликларда жойлашган булиб, улар босимсиз ва босимли бўлади. Ер остидаги босимли сувларни артезиан сувлари деб аталади. XII асрда Франциянинг Арт вилояти

ахолиси ер остида жойлашган чуқур ер қатламлари оралиғидаги сувлардан фойдаланган ва бундай сувлар ҳозиргача фанда мазкур вилоят номи билан чуқур артезиан сувлари деб номланиб келинмоқда. Шуни алоҳида таъкидлаш керакки, сизот сувлари, шунингдек артезиан сувларини ифлосланиши нитратлар миқдорига боғлиқдир. Сизот сувларида нитратлар концентрацияси 400-500 мг/л гача етади. Сизот (артезиан) сувлари ифлосланишининг олдини олишнинг бирдан-бир йўли чорва молларини қўтанларда сақлашдир. Бу эса, оқова сувларини йиғиш ва тозалаш имконини беради. Натижада нитратларнинг концентрацияси 57мг/л дан 20 мг/л гача пасайиши мумкин. Бизнинг минтақамизда сизот сувларининг ифлосланиш даражаси ва жадаллиги ўз хусусиятларига эга: биринчидан, қумалоқ ерларнинг сингдирувчанлиги ниҳоятда катта; иккинчидан, сизот сувларининг сатҳи ёзда 2 метрни, қишда ернинг тузлари ювилганда 70 см гача етиши мумкин; учинчидан, сувнинг йилига 0,15-0,5 метргача ерга сингиб боришини инобатга олсак, унда нитратлар, фосфатлар ва бошқа минерал ва органик моддалар бир-икки йил давомида сизот сувларига етиб бориб қўшилиши мумкин, ҳолбуки, чорвачилик комплекслари 30-50 йилдан буён ишлаб турибди. Маълумки, ерни нафақат гўнг билан, балки минерал ўғитлар (азот, фосфор, калий) билан ҳам озиқлантирилади. Аммо ўсимликлар улардан 30- 70% ни ўзлаштиради, холос. Қолган қисми туз комплекслари шаклида ерда исроф бўлиб, вақт ўтиши билан сизот сувларига аралашиб кетади ва маълум даражада сувни ифлослантиради. Паррандачилик ва чорвачилик комплекслари яқинида жойлашган аҳоли пунктларида яшовчи аҳолининг тиф, дифтерия, дизентерия, сариқ касалликлари ва бошқа касалликларга чалиниши кўпинча ичимлик сувининг сифатига боғлиқ бўлади. Бу касалликларни олдини олиш катта маблағлар ажратишни тақозо этади. Табиийки, гўнгдаги органик бирикмаларнинг парчаланиши жараёнида метан (СH 4 ) ажралиб чиқади ва фтор гази билан бирга озон кобиғини емиртирувчи бирикмалар ҳосил қилади.

Шуни алоҳида таъкидлаш керакки, ҳозирги пайтда қишлоқ хўжалиги соҳасида ўз ечимини кутаётган бир қатор муаммолар тўпланиб қолганлиги кўпчиликка маълум. Булар орасида ичимлик ва сизот сувларини ифлосланишдан муҳофазалаш, тупроқнинг шўрлик даражасини камайтириш, табиий заҳираларидан унумли фойдаланиб экологик тоза мўл-кўл маҳсулотлар етиштириш, экологик тоза ва арзон энергия ва иссиқлик манбаларини яратиш ва улардан самарали фойдаланиш, озон қобиғини емирилишидан сақлаш каби муаммолар биринчи ўринда туради. Бу борада батафсилроқ тўхталиб ўтамиз. Минтақамизда бир йилда 8 ой қуёшли кунлар бўлиб туриши Куёш нурларидан самарали фойдаланиш имконини беради. Натижада иссиқлик энергиясидан унумли фойдаланиш, сув тайёрлаш ва микробиологик базаларни яратиш ишлари минимумга етказилади. Дастлабки ҳисоб-китоблар шуни кўрсатадики, чиқиндиларни узлуксиз биостимуляторлар билан метанли ачитиш мезофил режимини авруполиклар даражасида технологик жараёнларни автоматлаштириш ва механизациялаш - биогаз ва биогумус комплексини яратиш нархини 8 маротабагача ошириб юборади. Юқоридаги муаммоларни ечиш учун, Бухоро озиқ-овқат ва енгил саноат технология институтида чорвачилик ва паррандачилик чиқиндилари метанли ачитиш технологияси яратилди. Бунда термофил усули (юқори ҳароратли усули, 50-55° С ) қўлланилади. Чиқиндиларни метанли ачитиш технологияси қуйидагилардан иборат: - чиқиндиларни ачитиш камераси (реактор ёки реакторлар мажмуи). - қуёш ёки электр қиздиргичлар системаси; - қ уру қ ёки х ў л филтрлаш системаси; - биомассани аралаштириш системаси; - газни ҳ айдаш системаси; - ў лчаш назорат системаси; - метантанка.

Ушбу технологияни саноат ми қ иёсида кенг жорий этиш учун қ уйидаги системалар илова қ илинади: - чи қ индиларни йи ғ иш ва уларни навларга ажратиш воситалари; - чиқиндиларни аралаштиргичга юбориб, дастлабки хом-ашёни реакторларга тақсимлаш системаси; - ачитилган биомассани т ўқ иш ва са қ лаш системаси; - биомассани қуритиш системаси (центрафугалаш, қуритиш, ўлчаб ўраш, сақлаш, метанол олиш учун метантанка ёки бир нечта метантака қурилмалари). Шуни алоҳида таъкидлаш жоизки, қуритиш қурилмаси, ўраб ўлчаш ва метанол олиш қурилмалари стандарт қурилмалар бўлиб, улар сотиб олинади. Битта рамага иккита ачитиш камераси ва филтрлаш комплекси ўрнатилган бўлиб, у барбатаж (сувга буғ аралаштириш) камерасидан ва қуруқ цеолит филтридан иборатдир. Ачитиш камералари аралаштиргич қурилмаси, термометрлар, юклаш ва тўқиш люкларидан иборат. Ҳарорат тушган пайтларида биомассани қуёш энергияси ёки электр энергияси билан маълум даражада қизитиш мумкин. (1-расм). 1 – расм. Биогаз ва биогумус олиш қурилмасининг принципиал схемаси. 1. Реактор (гўнгни ачитиш камераси). 2. Аралаштиргич. 3. Қуёш радиатори. 4. Газ ёндиргич. 5. Газни ҳайдовчи вакуум компрессор.6.

Газголдер (газни тозалаш цеолит филтри).7. Сувни қизитувчи қозон.8. Теплица (иссиқхона) 9. Тайёр биомассани тўқиш жойи. Биомасса ачиганда ундан чиқадиган биогазни компрессорлар ёрдамида газ голдеррга ҳайдалади. Биогаз цеолит филтридан алоҳида ёки навбат билан ўтиб сероводород, азот ва бошқа газлардан тозаланади. Қурилмада тозаланган ва тозаланмаган газларни таҳлил қилиш учун намуналар олиш жойи мавжуд. Бундан ташқари, ёз пайтларида ачитиш камерасидаги сувни қуёш иситкичлари иситилиб, керакли ҳарорат таъминланади. Марказий Осиё шароитида бир йилда 8 ой қуёшли кунлар бўлиб туриши ва ушбу арзон қуёш энергиясини қўллаш натижасида олинадиган биогазнинг таннархи бошқа минтақаларда олинган биогазларга нисбатан анча арзонга тушади. Қиш пайтларида эса, керакли ҳарорат электр иситкичлари ёки газ ёндиргичи ёрдамида таъминланади. Ишлов берилган биомасса ер тубида жойлаштирилган махсус идишга тўкилади. Ачитиш камерасидан ажралиб чиқадиган биогазни иссикхона (теплица) қозонига юбориш мумкин ва у ерда экологик тоза қишлоқ хўжалик маҳсулотлари етиштириш мумкин. Биогаз олиш учун қуёш энергиясидан фойдаланиш харажатларни 30-70% га камайтиради. Қурилманинг ишлаш принципи қуйидагилардан иборат: тоза гўнг ёки парранда чиқиндиларини ачитиш камерасига юклаб, 1:4 нисбатида сув қўшилади (80% намлик), камера зич ёпилади, керакли 50-55°С ҳарорат қизиткичлар ёрдамида таъминланади. Биомасса тез-тез аралаштирилиб турилади, ҳарорат, босим ва муҳит кислоталилиги (РН) назорат қилиб турилади. Биомассадан биогаз олиш учун ушбу технологик жараён 10-12 сутка давом этади. Олинган газнинг таркибида сероводород б ў лганлиги учун у ни ҳ оятда ҳ идли б ў лади. Тозаланган (филтрланган) газ эса ҳ идсиз б ў лади. Тозаланган газда метаннинг ми қ дори 82% гача б ў лиши мумкин. РН қ иймати эса 7,0-7,8 атрофида б ў лади. Чи қ индиларни дастлабки ачитищда СО 2 нинг

ми қ дори 36% ни ташкил этади, кейинчалик у камайиб, метан ми қ дори ошади. Ажралиб чи қ иш даврига қ араб азотнинг ми қ дори 16% гача етади. Шуни алоҳида таъкидлаш жоизки, биогазнинг чиқиш миқдори қўлланиладиган сувнинг табиатига боғликдир. Масалан, оддий водопровод сувидан қў ллаганда ачитиш камерасининг ҳ ар 1 м 3 ҳ ажмидан 0,7-1,2 м 3 биогаз олиш мумкин. Термофил (50-55°С) режимида дистилланган тоза сувдан қў ллаганда ачитиш камерасининг ҳ ар 1м 3 ҳ ажмидан 4м 3 гача биогаз олиш мумкин. Ю қ ори унумдорли органик ўғ итларда фосфор, калий ва азот бирикмалари 96% гача са қ ланади. Озу қ а потенциали б ў йича 1 кг биогумус 7 кг к ў милган г ў нгга ёки 3,5 кг тоза г ў нгга тенгдир. 1м 3 биогаз олиш учун такрибан 1,2 кг қ уру қ биомасса керак б ў лади. Хорижий мамлакатлардаги тажрибалар шуни кўрсатадики, биогаз қайси жойда ҳосил қилинган бўлса, ўша ерда ишлатилиши керак. Чунки биогазни суюқликка айлантириш ёки уни катта босимлар остида қувурларда юбориш маҳсулот тан-нархини ошишига сабаб бўлади. Украина газ илмий-тадқиқот институтида яратилган метанни метанолга айлантириш янги технологияси бир суткада 100 литрдан ўнлаб тоннагача метанол олиш қурилмасининг яратиш имконини беради. Бухоро ОО ва ЕСТИ да яратилган қурилма метантанкасининг ҳажми 2x50 м 3 бўлиб, уни 150 бош қорамолга мўлжаллланган фермаларда кўриш мумкин, фермани ва ферма атрофидаги аҳоли пунктини электр энергияси, иссиқлиқ ва сув билан таъминлаш имкониятига эга. Фермадаги чиқиндилардан 420 тонна биогумус олиш мумкин, метан миқдори 85% бўлганда 7 минг м 3 биогаз ёки 55 минг литр метанол олиш мумкин. Қурилманинг нархи 16 млн сўм бўлиб, унга сарфланган харажатлар бир йилда қопланади. Бундай комплекснинг нархи 7 млн. сўмни ташкил этади ва қурилмада сарфланган харажатлар бир йилда қопланади. Шуни алоҳида таъкидлаш керакки, биогаз қурилмаларини 500 дан 5 минг бош чорва молларига мўлжалланган фермаларда, семиртириш базаларида қуриш энг самарали ҳисобланади. Чунки ҳосил бўлган биогазни

ёки метанолни махсус автомобилларга ёки идишларга қуйиш осон бўлади, ҳосил бўлган ўғитни гранулага айлантириш мумкин. Натижада кўп маблағ сарфлашга хожат қолмайди. Даврий ишлайдиган биогаз-биогумус комплексларини 50 минг дан 500 минг паррандага мўлжалланган фермаларда, жамоа ва фермер хўжаликларида куриш мақсадга мувофиқдир. Реактор ёки реакторларнинг ҳажми Зх50м 3 дан Зх200м 3 гача бўлиши мумкин. Олиб борилган илмий-тадқиқот ишлари ва ривожланган мамлакатлар тажрибаларидан келиб чиққан ҳолда қуйидаги хулосалар чиқариш мумкин. 1. Чорвачилик, чўчқачилик ва паррандачилик фермаларида кундалик чиқиндиларга қайта ишлов бериш ва физиологик шароитларни яратиш йўли билан чорва моллари ва паррандаларнинг кундалик оғирлигини 40% га ошириш мумкин. 2. Биогумус билан ишлов берилган ҳар бир гектар ер сабзавот ва полиз маҳсулотлари унумдорлигини 3-4 маротаба оширади. 3. Ишлов берилган суюқ ёки ярим қуруқ гўнгдан суғориш пайтида фойдаланилганда тупроқдаги ғовакликлар колеменация бўлиб, тупроқ сингдирувчанлиги кескин камаяди. Сув таъсирида минерал моддаларнинг ювилиб кетиши олди олинади, тупроқ эрозияси тўхтатилади, ўғитнинг кўп қисми ўсимликлар томонидан ўзлаштирилади. 4. Гўнг таркибидаги керакли озиқабоп моддалар (протеин, клечаткалар ва б.) тупроқнинг унумдор қатламини бойитади, чунки улар тупроқдаги микроорганизмлар учун ҳам яшаш жойи ва ҳам озуқа ролини ўйнайди. Микроорганизмлар нафақат тупроқда, балки биосферада глобал жараёнларнинг кечишига катта ҳисса қўшади. 5. Гўнг билан ишлов берилган ерлардан ўстириб олинган яшил ўсимликлар таркибида хўл протеиннинг миқдори ниҳоятда кўп (1,5-2% атрофида) бўлади. Ернинг суғорилгандан кейин азот ва оқсилли азотнинг миқдори 1,5 маротабагача ошади. Гўнг таркибидаги биоген моддалар

минерал ўғитларни сарфлаш имконини яратади, тупроқнинг эрозияга учрашиши ва сизот сувларини ифлосланиши олди олинади. 6. Ишлов берилган гўнг билан ерни ўғитлаш тупроқнинг юмшашига, ёқилгини сарфлашига ва ерларни ҳайдаш (култивация қилиш, шудгорлаш) пайтида сарфланадиган энергияларни тежашга имкон беради. Натижада агрегатларни истеъмол қуввати 2 баробар камаяди. 7. Тупроқ эрозияга учраганда сув тупрокдаги энг керакли моддаларни- гумус ва минерал ҳамда органик ўғитларни ювиб кетади. Гумус билан ўғитланган ерларнинг шурланиш даражаси кескин пасайиб, шўр ювиш ишлари камаяди. 8. Қишлоқ хўжалик соҳасида биогаз (метанол) қайта тикланувчи ёқилғи ҳисобланади. Аммо биогаз технологиясининг амалга жорий этиш бирданига и қ тисодий даромад келтирмайди. Ер унумдорлигини ошириш, атроф-му ҳ ит экологиясини яхшилаш, арзон ва етарли б ў лган чорвачилик ва паррандачилик чи қ индиларига қ айта ишлов бериш ҳ исобига катта и қ тисодий даромад к ў риш мумкин. 19. Биогаз ва биогумус ишлаб чи қ ариш технологияси ва унинг исти қ боллари Жахон амалиётида чорвачилик, паррандачилик, ўй-рўзғор ва ўсимликлар чиқиндиларига ишлов бериш технологияси янги эмас. Кўпгина мамлакатлар (Голландия, Дания, Швеция, Олмония, АҚШ, Англия)даги фермер хўжаликлари биогаз, биогумус, иссиқлик энергияси ва ёқилғига бўлган ўз эҳтиёжларини гўнгларга ва чиқиндиларга кичик заводларга ишлов бериш йўли билан қондириб келмоқдалар. Биогаз курилмаларида гўнгни метанли ачитиш унда 97 % гача азот сақлаш имконини беради, гўнгни компост тўдаси эса 40% дан 50% гача азотни сақлайди.

Қишлоқ хўжалик чиқиндиларидан биогазнинг чиқиш миқдори қуйидаги жадвалга келтирилган. Органик моддалар 1 кг қуруқ моддадан ажралиб чиқадиган биогазнинг миқдори,% Метан газининг миқдори , % Ўт кўкатлар 0,63 70 Ёғоч барглари 0,21-0,29 59 Картошка палаки 0,42 60 Буғдой похоли 0,34 58 Маккажўхори пояси 0,42 53 Йирик шохдор қорамолларнинг қаттиқ чиқиндилари 0,2-0,3 60 Уй-рўзғор чиқиндилари 0,6 60 Оқова сувларининг қаттиқ қолдиқлари 0,57 70 Бундан ташқари, гўнгни биогаз қурилмаларида ачитганда касаллик қўзғатувчи бактерия ва микроблар, ҳамда бегона ўсимликларнинг уруғи йўқ бўлади. Ажралиб чиққан биогаздан эса турли мақсадларга ишлатиш мумкин. Собиқ иттифоқнинг барча органик чиқиндиларни ферментациялаш пайтида ажралиб чиқадиган биогаздаги энергия потенциали йилига 33 млн тонна шартли ёқилғига тенг эди. Эслатиб ўтамиз: 250 л бензин – 1 тонна шартли ёқилғига тенг. Ҳозирги пайтда органик чиқиндиларнинг 25% қайта ишланса (буни амалга ошириш мумкин), унда қарийб 8-10 млн тонна шартли ёқилғини суюқ ёки газ шаклида ажратиб олиш мумкин. Экологик самарадорлик эса 5 йил ичида сарфланган дастлабки 7-8 млрд. рубл ҳисобига 25 млрд рублни ташкил этади. Юқорида айтиб ўтканимиздек, агар Ўзбекистонинг йирик чорвачилик комплексларида йилига 19 млн м 3 суюқ гўнг йиғилиб қолгудек бўлса, ундан 1900 млн м 3 биогаз олиш мумкин. Бундан 5,7 млн м 3 суюқ гўнг, 570 млн м 3 биогаз ва 2,5млн тонна органик ўғитлар Бухоро вилояти улушига тўғри келади.

Ҳозирги пайтда чорвачилик ва паррандачилик комплексларидаги чиқиндиларга ишлов бериш ва улардан биогаз ҳамда биогумус олишнинг 4 та усули мавжуд: 1. Мезофил усули. 2. Термофил усули. 3. Соф биологик усули. 4. Қўшма усул. Ҳозирги пайтда чиқиндилар таркибига биостимулятор киргизиб, уни 15- 20 0 С да мезофил усули билан ачитиш технологияси кенг тарқалгандир. Мезофил усули (паст ҳароратли усули) нинг технологик жараёнлари узлуксиз кечади, чиқиндиларни йиғишдан бошлаб, биогаз ва биогомус олишгача бўлган барча жараёнлар автоматлаштирилган ва компьютерлаштирилгандир. Гумус суюқ ҳолатда қўлланилиб, биогаз ҳосил қилиш анча самарали ҳисобланади. Аммо бизнинг шароитимизда биостимуляторлар қўшиб гўнгни мезофилл усулида ачитиб биогаз ва биогомус олиш унча самарали эмас, чунки бу усул қўшимча маблағни талаб қилади, микроорганизмларни ўстириш ва уларни сақлаб қолиш учун махсус лабораториялар очишни тақозо этади. Лекин мезофил усули термофил (юқори ҳароратли) усулига нисбатан арзонроқдир. Чунки термофил усули қўшимча иссиқлик энергиясини талаб қилади, ҳолбуки, ёқилғи нархи кундан-кунга ортиб бормоқда. Саноати ривожланган мамлакатларда технологик жараёнларнинг самарали кечиши учун қўлланиладиган сувнинг сифати улар учун қўшимча муаммоларни туғдирмайди. Агар Марказий Осиёнинг қуруқ минтақаси, табиий иқлими, суви, тупроқ хусусиятларини инобатга олсак, чиқиндиларни қайта ишлаш муаммосини Оврупадаги технологиялар ва воситаларни такомиллаштирмасдан, сув билан таъминланмасдан ва қўшимча микробиологик таъминоти хизматларини йўлга қўймасдан ечиб бўлмайди. Агар ушбу чора-тадбирларни амалга

оширмоқчи бўлсак, унда фақатгина битта комплекснинг нархи 2,5-3 баробарга ошиб кетади. 20. Экологик тоза қишлоқ хўжалик маҳсулотлари етиштиришнинг самарали йўллари Маълумки, ҳозирги пайтда республикамизнинг қишлоқ хўжалигини янада ривожлантириш, аҳолини экологик тоза озиқ-овқат ва саноат маҳсулотлари билан таъминлаш ўз ечимини кутаётган муаммолардан ҳисобланади. Бунинг учун илмий тадқиқот ишлари натижаларини амалда кенгроқ жорий этиш, ўсимликларни тез ва мунтазам ривожланиши учун қулай шарт-шароитлар яратиш, тупроқ тизимини яхшилаш каби муаммолар кўндаланг бўлиб турибди. Экологик тоза қишлоқ хўжалик маҳсулотлар ишлаб чиқариш нафақат агротехника қоидаларига амал қилиш, минерал ва органик ўғитларни кўпроқ қўллашга, балки тупроқнинг минерологик таркиби ва ғоваклигига боғлиқдир. Тупроқнинг ғоваклиги қанча юқори бўлса, унинг филтрлаш қобилияти шунча паст бўлади ва бундай тупроқни соғлом деб бўлмайди. Масалан, қ умнинг ғ оваклиги 40% , туфнинг ғ оваклиги 46,6%, торфники эса 82% ни ташкил этади. Тупроқ доначалари йирикроқ бўлса унинг ғоваклиги ҳам шунча юқори бўлади. Энг катта ғоваклар тошлоқи тупроқларда ва энг кичик ғоваклар лой тупроқда бўлади. Агар тупроқ ғоваклиги 60-65% ни ташкил этса ундай тупроқларда ўз-ўзини тозалаш жараёнлари учун қулай шароит вужудга келади. Юқори ғовакликка эга бўлмаган тупроқда ўз-ўзини тозалаш жараёни ёмонлашади ва уларни соғлом тупроқ деб бўлмайди. Йирик донали ва қуруқ тупроқлар соғлом бўлади ва улардаги ўз-ўзини тозалаш жараёнлари яхши кечади. Намлиги юқори ва шамоллайдиган тупроқлар соғлом бўлмайди, уларда ўз-ўзини тозалаш жараёнлари ёмон кечади. Буюк бобокалонимиз Абу Али Ибн Сино ўз замонасида бундай тупроқларни “касал тупроқ” деб атаган

эди. Унинг фикрича, бундай тупроқли майдонларда уй-жойлар қуриш мумкин эмас. Алоҳида таъкидлаш жоизки, ўртача шағал 7% сув ушлайди, йирик қум 23%, ўртача қум 47%, майда қум эса 65% сув ушлаши мумкин, Туф – бу вулқонлар натижасида пайдо бўлган жигарранг тоғ жинси бўлиб, унинг таркибида қуйидаги бирикмалар мавжуд SiO 2 -65,1% Al 2 O 3 - 19,9%, К 2 О + Na 2 О-7,9%, Fe 2 О 3 -4,2% , СаО-3,1 %, MgO-1,4%, ТiO 2 - 0,6% . Туфнинг зичлиги 2, 57 г/см 3 , ғоваклиги 46,6 % (ҳажм бўйича) ва ҳажмий массаси 840 кг/м 3 га тенгдир. Маълумки, туф тошларидан қурилиш материали сифатида иншоотларни безаш мақсадида кенг қўлланилади. Аммо туфга ишлов бериш (кесиш, шакл бериш, текислаш) жараёнида катта ҳажмда синиқ парчалар, кукунлар ва бошқа чиқиндилар пайдо бўлади. Ушбу чиқиндиларни тупроқ унимдорлигини ошириш мақсадида ишлатиш мумкин. Перлит ҳам туфга ўхшаган табиий минерал бўлиб, унинг таркибида SiO 2 -72%, Al 2 O 3 -13 % ва нисбатан кам микдорда Fe 2 O 3 , FeО, Р 2 О 3 , МnО, Na 2 О, К 2 О, СаО, MgО каби бирикмалар мавжуд. Перлитни 1180 К (907°С)да қ издирилганда у шишиб, ғовак материалга айланиб қолади. Перлитнинг ҳажмий массаси 250 кг/м 3 , заррачаларининг ўлчами 0,5 см, уларнинг солиштирма юзаси 3-7 м 2 /г атрофида бўлади. Бундай енгил материалларнинг заррачалари ғовак ва ҳаво билан тўлдирилган бўлади. Маълумки саноат корхоналарида кўмирни ёққанда ёки маъданлардан металлни эритиб олгандан кейин катта ҳажмларда тошқоллар, куйқум ва кукунлар пайдо бўлади. Масалан, қизил куйқумнинг таркибида Fe 2 О 3 (39- 44%), Al 2 O 3 (17-19%) SiO 2 (5-11%), СаO (7,6-9,5%) TiO 2 (4,4-5,6%) Na 2 O (6,2- 6,9%), V 2 O 5 (0,2-0,3 %), P 2 O 5 (0,2-0,3 %) ва нисбатан кам миқдорда MgO, Cr 2 O 3 , FeО ва бошқа бирикмалар мавжуд. Металлургия саноатининг чиқиндилари (тошқоллар, куйқум ва кукунлар), шунингдек туф ва перлит таркибидаги мавжуд бўлган фосфор, калий ва бошқа микроэлементлар ўсимликлар учун энг керакли озуқа бўла олади. Масалан, Ереван тошлар ва силикатлар илмий тадқиқот институти

олимлари ҳар бир маккажўхори уруғини 50 г тошқоллар билан аралаштирилган тупроққа экиб, ҳосилдорликни 35% га кўтаришга эришганлар. Маккажўхори экилган қаторларга 3 см қалинликка тошқол сепиб, биринчи майдондан 60% , иккинчисидан 170% ва учинчи ер майдонидан 230% ҳосил олишга эришганлар. Демак, тупроқнинг дастлабки тизими ва таркиби қанча ёмон бўлса, унда озуқабоп ўғитлар шунча кам, янги усулнинг самарадорлиги эса шунча юқори бўлади. Ушбу усул ёрдамида помидордан 2 маротаба ва узумдан 1,5 маратаба кўп ҳосил олишга эришганлар. Тошлардаги ғовакликлар ва капиллярлар намлик, сув ва минерал ўғитларни сақловчи резервуар (идиш)лар вазифасини ўтайди. Ў симлик томирлари эса ушбу резервуарлардан керакли сув ва минерал ўғ итларни шимиб олади. Натижада экинзорларни ўғ итлантириш ва тез-тез су ғ ориб туришга ҳ ожат қ олмайди. Агар республикамиз ва, хусусан, вилоятимиз и қ лим шароити ва тупро қ нинг ш ў рланиш даражасининг ю қ орилигини инобатга олсак, юқ оридаги таклиф этилган усулнинг самарадорлигига шак- шуб ҳ а қ олмайди. Ҳозирги пайтда кўпгина хорижий мамлакатлар (Булгория, Буюк Британия, Франция, АҚШ) да тупроқдаги намликни сақлаш, тупроқ тизимини яхшилаш, каткалоқни олдини олиш, тупроқ эрозиясига қарши кураш, ернинг шўрини ювиш, кўчма қумлар ҳаракатини тўхтатиш каби муаммоларни ечиш мақсадида эрувчан полимерлардан кенг қўлланиб келинмоқда. Ушбу муаммолар бизнинг минтақамиз ҳудудида ҳам долзарблигича қолганлигини инобатга олиб, уларга батафсилроқ тўхталиб ўтамиз.

АДАБИЁТЛАР 1. Абдуллаев 3. Экологические отношения и экологическое сознание. Т.: Фан, 1990. 2. Дедю И.И. Экологический энциклопедический словарь. Кишинёв.: Гл.ред. Молдавской сов. энциклопедии, 1989, 406 с. 3. Миланова Е.В., Рябчиков А.И. Использование природных ресурсов и охрана природы. М.: Высшая школа, 1986.

4. Пирогов Н.Л., Сушон С.П., Завалко А.Г. Вторичные ресурсы: Эффективность, опыт, перспективы. М.: Экономика, 1987. 5. Цыганков А.П., Сенин В.Н. Циклические процессы в химической технологии. Основы безотходных производств. М.: Химия, 1988. 6. Ласкорин Б.Н., Барский А.Д., Персин В.З. Безотходная технология переработки минерального сырья. М.: Недра, 1984. 7. Ласкорин Б.Н., Громов Б.В., Цыганков А.П., Сенин В.Н. Безотходная технология в промышленности. М.: Стройиздат, 1986. 8. Ишмухамедов А. Малоотходная технология и окружающая среда. Т. Мехнат, 1988. 9. Гетов Л.В. Сычева. А.В. Охрана природы. М.Стройиздат, 1989. 10. Певзнер М.Е. Костовецкий В.П. Экология горного производства. М.Недра, 1990 11. Панов Г.Е. Петряшин Л.Ф., Лысяный Г.Н. Охрана окружающей среды на предприятиях нефтяной и газовой промышленности. М.Недра, 1986.

Похожие

Фаргона водийси чегарабуйи худудлари узаро алокаларини ривожлантириш муаммолари

Эрон ёкилги-энергетика саноати шаклланиши ва ривожланиши хусусиятлари

Хоразм вилояти

Ташқи иқтисодий алоқаларнинг географик жиҳатлари

Иклим, тарихий-маданий объектлар ва чикинди махсулотлари давлат кадастрларини юритиш