Фаргона водийси чегарабуйи худудлари узаро алокаларини ривожлантириш муаммолари - География - Рефераты

Фаргона водийси чегарабуйи худудлари узаро алокаларини ривожлантириш муаммолари

Загружено в:

15.09.2022

Скачано:

0

Размер:

165.8955078125 KB

Фарғона водийси чегара бўйи ҳудудлари ўзаро алоқаларини ривожлантириш муаммолари Ташқи иқтисодий алоқалар ва минтақавий ривожланишда чегарабўйи ҳудудларида жойлашган маъмурий-ҳудудий бирликларнинг ўзаро алоқалари муҳим роль ўйнайди. Собиқ Иттифоқ парчаланиб, унинг таркибидаги республикалар сиёсий мустақилликка эришгач, илгари мавжуд бўлмаган ҳолат – чегарабўйи муаммоси юзага қалқиб чиқди. Транспорт воситалари, чорва моллари, халқ хўжалиги юкларининг эркин ҳаракатланиши чекланди; ишлаш, ўқиш ва зарур товарларни харид қилиш учун қўшни республикалар ҳудудида жойлашган корхоналар, билим юртлари ва бозорларга қатнов (моккисимон миграция) кескин қисқарди. Ўзаро алоқаларнинг заифлашуви нафақат иқтисодий соҳада, балки чегарабўйи ҳудудларининг ижтимоий, маънавий ва маданий ҳаётида ҳам кўпгина муаммоларни келтириб чиқарди. Турли миллатга мансуб бўлсалар- да, тили, дини, анъаналари ва урф-одатлари ўхшаш бўлган кишилар орасида қуда-андачилик, қариндош-уруғчилик ришталари боғланган. Бироқ, ўрнатилган чегара ва божхона постлари баъзи пайтларда тўй ёки азага бораётган кишиларга ҳам монелик қиладилар. 1-жадвал 2000-2006 йилларда Фарғона водийси минтақаларида саноат ишлаб чиқариш ўсиш динамикаси 2000 йил - 100% № Вилоятлар номи 2001 йил 2002 йил 2003 йил 2004 йил 2005 йил 2006 йил 1 . Андижон 128,9 138,1 163,7 222,3 300,6 375,5 2. Наманган 120,8 135,3 152,9 167,3 181,3 201,1 3. Фарғона 112,6 125,0 128,0 133,5 140,8 153,1 4. Баткент 87,9 89,4 93,2 85,5 96,2 81,2 5. Жалалабат 96,9 77,5 71,7 77,2 71,5 72,4 6. Ўш 104,6 120,4 86,9 100,7 93,0 86,5

* Ўзбекистон Республикаси Д авлат статистика қўмитаси ва Қирғизистон М иллий статистика қўмитаси маълумотлари асосида тузилган . Маълумки, минтақалар ижтимоий-иқтисодий ривожланиши, уларнинг иқтисодий салоҳияти, шу билан бирга, рўй бераётган иқтисодий ўсиш суръатлари ва амалга оширилаётган ислоҳотлар натижалари билан ҳам баҳоланади. Муаллиф томонидан тадқиқот жараёнида Ўзбекистон ва Қирғизистон Республикаларининг Фарғона водийсида жойлашган 6 та вилояти бўйича 2000-2006 йиллардаги ўсиш суръатларини қиёсий таҳлил амалга оширилди. Натижалар шуни кўрсатадики, водийнинг Ўзбекистон ҳудудидаги минтақаларда саноат ишлаб чиқариш ўтган 6 йил давомида 1,5 мартадан салкам 4 баробаргача ўсиш кузатилди (1-жадвал). Асака автомобиль заводи, Фарғона нефтни қайта ишлаш корхонаси каби йирик корхоналарда ишлаб чиқариш ҳажмининг ортиши, маҳаллийлаштириш, қўшма корхоналарни ташкил этиш, тўқимачилик, кимё, нефт ва газ саноати каби устувор тармоқларни ривожлантириш бўйича ҳукумат дастурлари қабул қилиниб, изчил амалга оширилиши минтақада саноат ишлаб чиқаришнинг жадал ўсишига ижобий таъсир кўрсатди. Айни пайтда, Қирғизистоннинг барча минтақаларида ишлаб чиқариш суръатлари пасайган. 2-жадвал 2000-2006 йилларда Фарғона водийси минтақаларида қишлоқ хўжалиги ишлаб чиқаришининг ўсиш динамикаси* 2000 йил - 100% № Вилоятлар номи 2001 йил 2002 йил 2003 йил 2004 йил 2005 йил 2006 йил 1 . Андижон 107,1 109,3 109,6 117,2 123,5 127,8 2. Наманган 102,2 103,7 106,7 120,3 125,0 133,7 3. Фарғона 102,1 107,9 108,6 119,4 129,7 132,0 4. Баткент 104,6 108,8 110,1 111,5 108,2 109,5 5. Жалалабат 104,5 110,4 114,5 122,0 118,2 123,8 6. Ўш 106,9 109,9 108,2 112,1 111,9 113,3

* Ўзбекистон Республикаси Д авлат статистика қўмитаси ва Қирғизистон м иллий статистика қўмитаси маълумотлари асосида муаллиф томонидан ҳисобланган. Бунинг сабаби кўплаб («Сулюкта комур», «Кызылкыя Комур», «Таш Комур», «Шахта Кок Жангак», «Тегенек» ва б.) шахталарда кўмир қазиб чиқариш ҳажми, жаҳондаги энг йирик Хайдаркон симоб комбинати ва Қадамжой сурма комбинатларида маҳсулот ишлаб чиқариш суръатларининг пасайганлиги билан боғлиқ. Қишлоқ хўжалик ишлаб чиқариш бўйича водийнинг барча вилоятларида барқарор ўсиш кузатилди. Бироқ, бу соҳада ҳам мамлакатимиз минтақаларининг ўсиши ўз қўшниларига нисбатан юқори бўлди (2-жадвал). Моддий ишлаб чиқаришнинг бошқа тармоқларида ҳам, ижтимоий соҳаларда ҳам бу каби минтақавий тафовутлар мавжуд. Чегарабўйи ҳудудлари ўртасидаги алоқаларнинг ривожланиши бўйича муаммолар орасида чегара ва божхона постлари фаолиятининг ҳам ўрни бор. Чегара қўшинлари, ички ишлар ва божхона органлари томонидан чегарабўйи ҳудудларида яшовчи фуқароларини асоссиз тўхтатиб қолиш ҳоллари содир этилмоқда. Айниқса, бундан анклав ёки эксклав ҳудудларда – Шохимардон, Чунгара қишлоқлари ҳамда Сўх туманида истиқомат қилаётган аҳоли кўпроқ азият чекмоқда. Ўзбекистон 1999 йилда бўлиб ўтган «Боткент воқеалари»дан сўнг, 2000 йилда Фарғона ва Боткент вилоятлари маҳаллий давлат органлари раҳбарларининг келишувига асосан, Фарғона тумани ҳудудидан ўтувчи Қирғизистон Республикасининг Ўш ва Боткент вилоятларини боғлаб турувчи 12 км автойўл Қирғизистон учун очиқ транзит йўл сифатида вақтинча берилган эди. Бунинг эвазига Қирғизистон худудида Шоҳимардон анклавига борадиган йўл ўзбек фуқаролари учун транзит сифатида тўсиқсиз фойдаланиш учун беришга келишилган. Лекин, томонлар кўп ҳолларда ўз зиммаларига олган мажбуриятларини бажармаётирлар.

Халқ хўжалигига хорижий инвестицияларни жалб қилиш – Марказий Осиё республикалари иқтисодий сиёсатининг асосий йўналишларидан ҳисобланади. 1996 йилдан бошлаб Ўзбекистон ва Қирғизистонда барқарор инвестицион фаоллик кузатилмоқда. Айни пайтда, баъзи қўшни давлатлардаги сиёсий ва иқтисодий беқарорлик минтақа инвестицион рейтингини пасайишига олиб келди. 3-жадвал Фарғона водийси вилоятларида 1995-2005 йилларда хорижий инвестицияларнинг ҳудудий таркиби Минтақалар номи 1995 йил 2000 йил 2005 йилмлн. АҚШ долл. ўз мамлакатига нисбатан % да Фарғона водийсига нисбатан % да млн. АҚШ долл. ўз мамлакатига нисбатан % да Фарғона водийсига нисбатан % да млн. АҚШ долл. ўз мамлакатига нисбатан % да Фарғона водийсига нисбатан % да Андижон вилояти 302 72,4 81,9 7 1,0 6,2 23,1 3,7 16,4 Наманган вилояти 29,4 7,0 8,0 4,1 0,6 3,6 11,5 1,8 8,2 Фарғона вилояти 2,2 0,5 0,6 60,5 8,3 53,2 15,3 2,5 10,9 Фарғона водийсининг Ўзбекистон қисми 333,6 79,9 90,5 71,6 9,8 62,9 49,9 8,0 35,5 Ўзбекистон Республикаси бўйича жами 417,3 100,0 727,5 100,0 624,7 100,0 Боткент вилояти 4,1 4,3 1,1 5,4 6,0 4,7 10,2 4,9 7,2 Жалолобод вилояти 25,2 26,3 6,8 28,9 32,3 25,4 48,6 23,1 34,6 Ўш вилояти 5,7 5,9 1,5 7,9 8,8 6,9 31,9 15,2 22,7 Фарғона водийсининг Қирғизистон қисми 35 36,5 9,5 42,2 47,1 37,1 90,7 43,1 64,5 Қирғизистон Республикаси бўйича жами 95,9 100,0 89,6 100,0 210,3 100,0

Манба: Ўзбекистон Республикаси Давлат статистика қўмитаси ва Қирғизистон Миллий статистика қўмитаси маълумотлари.. Фарғона водийсида инвестицион фаоллик умуман ижобий бўлгани ҳолда, турли йилларда вилоятларнинг ўрни ўзгариб турган. 3-жадвалдан кўриш мумкинки, 1995 йилда минтақага йўналтирилган инвестицияларнинг 80 фоизидан кўпроғи Андижон вилояти ҳудудида жойлашган «УзДЭУавто» автомобил заводи ва унга эҳтиёт қисмлар етказиб берувчи корхоналар қурилиши учун сарфланди. Ёқилғи-энергетика мажмуасини ривожлантириш зарурати Фарғона нефтни қайта ишлаш заводини реконструкция қилишга олиб келди. Фарғона вилояти саноатига йўналтирилган капитал қўйилмаларнинг 16 фоизга яқини мана шу корхона ривожи учун сарфланди. Шу давр ичида Фарғона фуран бирикмалари заводида целлюлоза ишлаб чиқариш йўлга қўйилди. Бундан ташқари, Фарғона водийсида 30 га яқин енгил ва озиқ-овқат саноати корхоналари ишга туширилди. 90-йиллар ўрталарида Қумтор конида олтинни қайта ишлаш корхонаси ишга туширилиши Қирғизистонда тўғридан тўғри инвестицияларнинг жадал ўсишига олиб келди. Реконструкция ва янги технологиялар учун сарфланган инвестициялар жами инвестицияларнинг 1997 йилда 15, 1998 йилда 57,5 ва 2006 йилда 48,3 фоизини ташкил қилди. 1 1 Экономика Кыргызстана, Бишкек, 2007, с. 303

1990-йилларда Тожикистондаги фуқаролар уруши туфайли ушбу мамлакатга хорижий инвестициялар оқими кескин қисқарди. Бироқ, кейинги йилларда кўпгина корхоналарнинг қайта тикланиши натижасида хорижий капитал ҳажми ўсиб бормоқда. Хорижий сармоялар асосан мудофаа, тоғ-кон, тўқимачилик, қурилиш материаллари, қишлоқ хўжалик маҳсулотларини қайта ишлаш соҳаларига йўналтирилмоқда. Жумладан, қозоғистонлик сармоядорлар кумуш ва рух конларини ўзлаштириш бўйича шартномалар туздилар, Россия компаниялари уран, турли радиоактив элементлар ҳамда “Тожикредмет” ИЧБ базасидаги ноёб металларни қазиб чиқариш ва бойитиш бўйича қувватларни қайта тиклаш юзасидан келишувларга интилмоқдалар. Хўжанд шаҳрида тожик-корейс ва тожик-итальян муносабатлари газлама ва тайёр кийим-кечаклар ишлаб чиқаришга ихтисослашган қўшма корхоналар ҳамда тоғ-кон ва машинасозлик тармоқларида кооперация алоқаларини ривожлантиришда намоён бўлмоқда. Шу билан бирга, таъкидлаш жоизки, хорижий инвестициялар ҳажми бўйича минтақалараро фарқлар катта. Хорижий сармояларнинг фаол оқими ва улардан фойдаланишда юқори самарадорлик асосан инфратузилмаси яхши ривожланган ва минерал хом ашё ресурсларига бой минтақаларида кузатилади, аксинча, суст ривожланган минтақаларда уларнинг салмоғи паст. Масалан, Қирғизистоннинг Боткент вилояти йирик шаҳарлар ва савдо марказларидан йироқлиги туфайли унда хорижий инвестициялар ҳажми жуда кам. Қирғизистон 9 йилдан бери Умумжаҳон савдо ташкилотининг аъзоси бўлиб, МДҲ давлатлари орасида ташқи савдо соҳасида энг либерал шароитларга эга. 2006 йилда Қирғизистонда четдан кириб келаётган товарларга нисбатан божхона тарифларининг ўртача ставкаси 4,6 фоизни, шундан “нул” қийматдаги бож ставкалари жами божхона тарифларининг 43,3 фоизини ташкил этди. Жуда кўп товарларга нисбатан экспорт ва импорт лицензиялар бекор қилинган.

Умуман Ўзбекистон, Қирғизистон ва Тожикистон республикаларининг Фарғона водийсида жойлашган минтақаларига кириб келаётган хорижий инвестициялар ҳажми, географияси, тармоқ йўналиши, таркиби ва тури бўйича ўзаро фарқ қилади. Айни пайтда, инвестиция жараёнини фаоллаштириш бўйича кўп жиҳатдан ўхшаш муаммолар ҳам мавжуд. Улар жумласига, биринчи навбатда, минтақа имкониятлари тўғрисида хорижий инвесторларнинг етарли ахборот билан таъминланмаганлиги, хусусий сармояларни жалб қилишнинг самарали механизми яратилмаганлигикаби омилларни киритиш мумкин. Бироқ, бизнингча, энг катта муаммо чегаранинг икки томонида жойлашган вилоятлар ўртасида қўшма корхоналар тузиш бўйича амалий ишларнинг йўлга қўйилмаганидир. Шунинг учун бу соҳадаги асосий эътибор Ўзбекистоннинг Андижон, Наманган ва Фарғона, Қирғизистоннинг Боткент, Жалолобод ва Ўш, Тожикистоннинг вилоятлари ўртасидаги савдо-иқтисодий, миграция ва инвестиция алоқаларини кучайтиришга қаратилиши зарур.

Похожие

Фаргона округи

Ғарбий Альп тоғларидаги Дюранс дарёси водийси

Фаргона минтакаси ахолисининг худудий таркибидаги узгаришлар

Фаргона вилояти иктисодий - ижтимоий ривожланишининг баъзи бир хусусиятлари

Фаргона вилояти иктисодий - ижтимоий ривожланишида ташки иктисодий алокаларнинг роли