AQSh geografik o‘rni, aholisi va tabiiy qazilma boyliklari - География - Рефераты

AQSh geografik o‘rni, aholisi va tabiiy qazilma boyliklari

Загружено в:

24.01.2024

Скачано:

0

Размер:

63 KB

AQSh geografik o‘rni, aholisi va tabiiy qazilma boyliklari Reja: 1. AQSHning geografk joylashuvi. 2. AQSH aholisi. 3. AQSH tabiiy qazilma boyliklari.

Tayanch iboralar: Qo `shma shtat, prezident, intensiv, ekstensiv, oltin, kumush, nikel, kobalt, yoqilg`i, biologik resurs. Rasmiy nomi: Amerika Qo `shma Shtatlari. Poytaxti: Vashington shahri. Mustaqillik: 1776-yil 4-iyul. Maydoni: 9.519431 million kv.km (4-o`rin. Aholisi : 320.194478 kishi (3-o`rin), o`rtacha zichligi 1 kv.km.ga 32 kishi. Davlat tili: ingliz tili. Pul birligi : AQSH dollari. Vaqt mintaqasi : (UTC-5…-10) Yoz (DST) (UTC-4…-9) Qisqartma : USA U.S.America Internet domen : .us, .mil, .gov, .edu Telefon prefksi : +1 Geografk joylashuvi Shimoliy Amerika materi-gi. Mus taqillik kuni 1776 yil 4 iyul (1783-yil 3-sentyabr). An ’anaviy shiori: Ko`pchilikdan birlikka. AQSH – federativ respublika, 44-Prezident Barak Obama (20.01.2009- yildan, “Demokratlar partiyasi”dan). Hozirda Donald Tramp. AQSH siyosiy- ma’muriy jihatdan 50 shtat va Kolumbiya federal okrugidan iborat. 1. AQSHning geografk joylashuvi. AQSH davlati g `arbiy yarim sharda, Shimoliy Amerikaning katta qismida joylashgan. AQSHning asosiy qismida 48 ta shtat va 2 ta shtati Alyaska va Gavayi alohida joylashgan. AQSH ja-nubda Meksika, shimolda Kanada va dengiz orqali Ros-siya bilan chegaradosh. AQSH hududini g`arbda Tinch okeani, sharqda Atlantika okeani yuvib turadi. Janubi- sharqda Meksika qo`ltig`i joylashgan, shimolda Alyaska shtati Shimoliy Muz okeaniga ochiqdir. AQSH Kanada bi-lan katta masofada quruqlik orqali va buyuk ko`llar orqali chegaradoshdir. Janubda Rio-Grande daryosi qirg`oqlari orqali Meksika bilan chegaradosh. AQSH hududining kattaligi jihatidan dunyo mamlakat- lari o `rtasida 4-o`rinda (Rossiya, Kanada, Xitoydan keyin) turadi. AQSH iqtisodiy-geografk jihatdan qulay, ammo bir-biridan uzoq uch hududdan iborat. Asosiy hududi, ya’ni 48 ta shtatdan iborat qismi Shimoliy Amerikaning marka- ziy qismida joylashgan, shimolda Kanada (64160 km.) va janubda Meksika davlatlari (3326 km.) bilan (chegaralar tabiiy ravishda – tog` tizmalari, daryo va ko`llardan o`tgan) chegaralangan. AQSH hududini g`arbdan Tinch okeani, sharqdan Atlantika okeani suvlari yuvib turadi.

AQSHning shimoldagi 49-Alyaska shtati (hudud may-doni 1.519 ming kv.km, aholisi 600.000 kishi) materikning shimoli-g `arbiy qismida joylashgan va uni Shimoliy Muz va Tinch okeani suvlari shimoli-g`arb va janubi-g`arb tomondan yuvib turadi. Quruqlikda Kanada bilan (2477 km.) chegaradosh. Alyaska shtati hududi g `arbdan Bering bo`g`ozi orqali Rossiya Federatsiyasi (Ratmanov oroli) bi- lan chegaradosh. Ma’lumki, Alyaska yarim oroli hududi ilk bor sibirlik qabilalar tomonidan bir necha ming yil-lar oldin kashf etilgan va ular Bering bo`g`ozidan o`tib-kelib turgan. Bu hududga rasmiy ravishda birinchi marta 1732-yil 21- avgustda G`arbiy Yevropaliklar kirib kelgan. Alyaska hududi 1799-1867-yillarda rus-amerika kompani-yasi nazoratida bo`lgan. Chor Rossiyasi Alyaska hududini (1.519 ming kv.km. maydonni) AQSHga 1867-yil 30-mar- tida 7,2 mln. AQSH dollariga o`z qarzlari hisobiga sotib yubordi. Shuningdek, AQSHning 50-shtati Gavayi (24 ta orollar majmuasidan iborat, 16,7 ming kv.km, aholisi 1,3 mln ki-shi) Tinch okeanining markaziy qismida joylashgan. AQSH siyosiy-ma ’muriy jihatdan 50 shtat (shtat- lar quyi ma’muriy okruglarga bo`linadi) dan iborat. Undan tashqari, AQSHga Panama kanali havzasi okrugi, Gavayi orollari, Guan orollari, Sharqiy Samoa, Virgin orollari ham-da, Kuba orolidagi Guantanomo harbiy bazasi qarashlidir. AQSH iqtisodiy-geografk o `rni qulay bo`lib, jahon mamlakatlari bilan samarali transport-iqtisodiy aloqalarni olib borish imkonini beradi. AQSH nisbatan yosh davlat, ma’lumki, yevropaliklar tomonidan XVI asrdan bosh-lab o`zlashtirilgan. Dastlab, Atlantika qirg`oq bo`ylarida Buyuk Britaniyaning 13 ta koloniyasi tashkil etilgan. 1776- yili AQSH mustaqilligi elon qilindi. XX asr bosh- lariga qadar G`arbga tomon kengaydi (hududlar sotib yoki bosib olinib, o`zlashtirildi). O`tgan asrning 50-yil-larida Alyaska va Gavayi orollari “Shtat” maqomiga ega bo`ldi. AQSH iqtisodiy statistik nuqtai nazardan 4 ta mak-ro iqtisodiy rayonga: Shimoli-sharq, O`rta-g`arb, Janub va G`arbga bo`linadi.

Kentukki 50 ta shtatlar orasida rivojlanishiga ko `ra o`rtacha o`rindadir, aholisi 4,3 millionni tashkil qiladi. AQSH shtatlari orasida Kentukki kattaligiga ko`ra o`ttiz yettinchi o`rinni egallaydi. Kentukki g`arbiy qismdagi shtatlar orasida maydoniga ko`ra u qadar katta bo`lmasa-da, sharqiy qismida kattadir. Kentukki ko`proq qishloq xo`jaligiga ixtisoslashgan. Lekin yirik shaharlari ham bor. Masalan, Leksington va Luisvill. Kentukki poytaxt sha-har Sinisinnati bilan ham chegaradosh. Kentukki qishloq xo`jaligiga ixtisoslashgan va foydali qazilmalar ham qazib olinadi. Shimoliy Amerika makromintaqasi iqtisodiy-geografk holati juda qulay bo `lib, a) Yevroosiyo va Afrika mamlakatlari hamda dunyoning boshqa mintaqalari bilan qulay iqtisodiy aloqalar olib borish imkonini olib boruvchi, Atlantika va Tinch okeani suvlarining o `rab turishi; b) Shimoliy Amerika makromintaqasining chekka shimoli-g `arbida Rossiya bilan juda yaqin bo`lib, Bering bo`g`ozidagi Diomid orollari orqali qisqa masofada ajralib turishi; v) AQSH va Kanada qirg `oq bo`ylarining Atlantika va Tinch okeani xalqaro savdo yo`llariga chiqish imkoniyat-lari; g) Xalqaro Panama kanalining mavjudligi (Panama kanali Shimoliy Amerika makro mintaqasi siyosiy-iqti-sodiy hayotida muhim; d) resurs imkoniyatlari jihatlari boshqa okeanlarga nisbatan ustun hisoblangan Arktika (Shimoliy Muz okeani) akvatoriyasiga bevosita tutashligi bilan xarakterlanadi. Ayni vaqtda Grenlandiyaning shimoliy va sharqiy qirg `oqlari kemachilik uchun noqulay bo`lib, yil bo`yi su zib yuruvchi muz bo `laklari bilan qoplangan. Faqatgina Grenlandiyaning unchalik katta bo`lmagan janubi-g`arbiy qirg`oq bo`ylari kemachilik uchun qulay. Shimoliy Amerika relyef birmuncha murakkab bo `lsa- da, xo`jalik yuritish uchun juda qulay. Tog` va tekisliklar materik bo`ylab meridional joylashgandir.

Makromintaqaning g `arbiy qismida Kordelera tog`lari joylashgan bo`lsa, sharqida tekisliklar va past tog`lar mav- jud. Makromintaqaning o`rtacha balandligi dengiz sathi-dan (g`arbda 1700 m va sharqa 200-300m) 720 m bo`lib, asosan Kanada, Lavrentiy qirlari, Janubda Markaziy tekis-liklar (katta qismi AQSH hududida), g`arbda Kordilera tog`lari oldidagi Buyuk tekisliklarga tutashib ketgan, Markaziy tekisliklar sharqida Appalachi tog`lari mavjud. Kanada Arktika arxipelagining sharqiy qismi va Grenlandiya sohillari relyef tog `li o`lkalardan ibo-ratdir. Makromintaqaning janubi-sharqida tor yo`lak hosil qilgan Atlantika bo`yi past tekisligi va Meksi-kaning past tekisligi iqtisodiy jihatdan kuchli darajada o`zlashtirilganligi bilan ajralib turadi. Kordelera tog`lari tizimi ko`plab yoysimon tizimlardan iborat bo`lib, ular-dan g`arbda balandligi 1000-2000 m ichki yassi tog`lar va platolar mintaqasi mavjud. Bu yassi tog`liklar supa-simon tekisliklar, tizmalar va soyliklar bo`lib, parallel yo`nalgan tog` zanjiridan iborat. Alyaskadan to Panama bo`yiga qadar Kordelyera tog` tizmalari cho`zilib yotadi. Hududning eng baland nuqtasi Alyaska tizmasidagi Mak-Kinli cho`qqisi 6193 metrdir, eng past joyi Kaliforni-yadagi Ajal vodiysi bo`lib dengiz sathidan 86 metr pastda joylashgan. Tinch okeani sohil bo`yida nihoyatda tor va uzilib-uzilib joylashgan tekisliklar mavjud. 2. AQSH aholisi. AQSH aholisi soni 2014-yil ma ’lumotiga ko`ra 321348000 kishini tashkil qilgan. Bu ko`rsatkich bo`yicha dunyoda 3-o`rinda turadi. Ya’ni Xi- toy va Hindistondan keyingi o`rinda. Rivojlangan mam-lakatlar orasida AQSH aholisi tez o`sib borayotgan mam-lakatdir. Aholi soni har yili 1 foizga o`smoqda. AQSH aholisi immigrantlar hisobiga ham o`smoqda. AQSH aholisi har yili taxminan 2,5 millionga ortib bormoqda. Bularning katta qismi immigrantlar hisobiga bo `lsa, qolgan qismi tabiiy o`sish hisobigadir. Aholi o`sish sur’ati dunyo aholisi o`sish sur’atiga ko`ra sekin, ammo sanoati rivojlangan mamlakatlar jumladan, Yevropa mam- lakatlariga nisbatan tez o`smoqda. Shimoliy Amerikada aholining joylashuvi notekisdir. AQSH aholisi (320.194478 kishi, o `rtacha zichligi 1 kv.km.ga 32 kishi) soni jihatidan Xitoy va Hindistondan so`ng dunyoda uchinchi o`rinda turadi. Aholi

soni ortishi-da immigratsiya asosiy rol o`ynaydi. AQSHda XIX asr oxirlariga qadar g`arbiy Yevropa mamlakatlaridan, so`ngra Sharqiy Yevropa, keyingi yillarda Lotin Amerikasi va Osiyo mamlakatlaridan immigratsiya kuchaydi. Aholining 75 % kelib chiqishi yevropaliklardan iborat bo `lib (Buyuk Britaniya, Fransiya, Irlandiya, Italiya, Polsha, Ukraina, Belarus, Rossiya va boshqa davlatlar), bir nechta asosiy etnik guruhlardan iborat. Kelib chiqishi nemislardan iborat bo`lgan amerikaliklar eng ko`p sonli bo`lib, AQSH aholisining 20-25 % (60 mln. kishi) tashkil qiladi. AQSHning hozirgi aholisi uch asosiy etnik tarkibiy qismdan: AQSH amerikaliklari, muhojirlar va tub joy aholisidan iborat. AQSH aholisining 81,7 % ni asli kelib chiqishi yevropalik – amerikanlar, 12,9 % ni afro-ameri-kaliklar, 4,2% ni osiyoliklar, 1 % ni tub aholi – indeyslar, eskimoslar, aleutlar va 0,2% ni boshqalar tashkil etadi. Aholining o `rtacha o`sish sur’atlari 0,5-0,6 %. Bashoratlarga ko`ra, mamlakat aholisi 2025-yilda 355,7 mln. kishini va 2050-yilda 438,2 mln kishiga ortishi mum-kin. Yillik tug`ilish koefftsienti 14-1000 (bir yilda 4,100 ming kishi), o`lim koefftsienti 8-1000 (bir yilda 2,480 ming kishi), o`rtacha umr ko`rish darajasi 78 yosh (erkak-larda 75 va ayollarda 80 yosh) ni tashkil etadi. Mamlakat aholisining 151,5 mln. kishisi mehnatga yaroqli hisobla-nadi. AQSH aholisi orasida tez o `sib borayotganlar bu lotin amerikaliklardir. Mamlakatda aholining uzoq umr ko `rish darajasi ham yuqori. O`rtacha um ko`rish sur’ati oxirgi yillarda yana ham ortdi. Uzoq umr ko`rishiga ko`ra erkaklar 78 yosh, ayollar 80 yoshni tashkil etadi. (7-jadval) Ro `yixatga olish byurosi ma’lumotiga ko`ra, ameri-kaliklar 7 yilda bir martda ko`chishi kuzatilgan. Bu ma’lumotlarga ko`ra bir yilda 40 million aholi aralashishi kuzatilgan. Shahar aholisi sonining ortib borishi ularning ehti-yojini qondirishda qiyinchiliklar keltirdi va narxlarning ko `tarilishiga olib keladi. Narxlar va to`lash ehtiyojlaridan kelib chiqib aholi orasida uysiz va kambag`allar vujudga kelishiga

olib keldi. Bu esa ekologik holatning buzilishi, ichimlik suvi tanqisligini keltirib chiqaradi. AQSH aholisining 80 foizi shaharlarda, Kanadan-ing aholisi AQSH bilan chegaradosh yerlarda joylashgan. AQSH aholisi sekin-astalik bilan janub va g `arbga tomon siljib bormoqda. Aholi o`sish sur’ati janubiy qismda, shar-qiy qirg`oq bo`ylarida, shu bilan birga Texas, Nevada, Yuta, Kaliforniya, Oregon, Vashingtonda shtatlarida yuqo ri. Uchta shtatida aholining 3 dan 1 qismi to `g`ri kela- di. Shimoli-sharq eng zich joylashgan qismi hisoblanadi. 4 AQSH amerikaliklari millat sifatida asosan XVIII asr-ning 2-yarmida Yevropaning turli mamlakatlaridan kel-gan muhojirlarning aralashib ketishi natijasida tarkib top-gan. Afroamerikaliklar (“qoralar” deb ataluvchi negrlar) AQSH amerikaliklarining irqiy-etnografk guruhi bo`lib, ular XVII-XIX asrlarda mamlakatga keltirilgan afrika-lik qullarning avlodlaridir. Afroamerikaliklar ko`p asrlar davomida ayirmachilik va kamsituvga duchor qilinishiga qaramay, afrikaliklarning oq tanlilar bilan jismoniy ara- lashuvi sodir bo`ldi. Duragaylar afroamerikaliklar umumiy sonining anchagina qismini tashkil etadi. AQSHda meksi- kanlar, italyanlar, nemislar, fransuzlar, shvedlar, norveglar, gollandlar, yaponlar, polyaklar, xitoylar va boshqa xalqlar ham yashaydi. AQSHda 5 mingga yaqin o `zbeklar istiqomat qiladi. Ular asosan Nyu-York, Vashington, Nyu-Jersi shtatlarida, Filadelfya shahrida hamda mamlakatning boshqa shtat va shaharlarida yashaydi. Ular turli kasb hamda tijorat ishlari bilan shug`ullanadilar. Hozirgi amerikalik o`zbeklarning ota-bobolari 1917-yilgi oktyabr to`ntarishidan keyin bol-sheviklar tazyiqidan qochib, avval Afg`oniston va Xitoyga o`tib ketganlar. 1950-yillarda esa Pokiston, Saudiya Ara-bistoni, Turkiya orqali AQSHga borib qolishgan. 2-jahon urushi davrida turli yo`llar bilan u yerga borib qolgan o`zbeklar ham uchraydi. 1790-1994-yillar davomida AQSHga Yevropa, Lotin Amerikasi, Osiyo, Afrika mamlakatlaridan 64 mln. kishi ko `chib kelgan bo`lsa: 1790-yilda – 329214 kishi; 1900-yilda – 76212168 kishi;

2000-yilda – 281421906 kishi; 2014-yilda – 318914629 kishini tashkil etgan. AQSH aholi zichligi 1 kv.km ga 32 kishi to `g`ri keladi. Aholining 70% mamlakatning 12% maydonida yashaydi. Dengiz bo`yida – 350-400, tog`li hududlarda 1 kv.km.ga 2-3 kishi to`g`ri keladi. Aholi eng siyrak joylashgan hududi Alyaska shtati hisoblansa, zichligi yuqori bo `lgan joylar Atlantika bo`yi, Buyuk ko`llar atrof, Kaliforniya shtati hisoblanadi. Nyu-Jer- sida aholi zichligi 1 kv.km ga 1000 kishi to`g`ri keladi. Dindorlar asosan protestantlar va katoliklardir. Diniy tarkibi: protestantlar – 51,3%; katoliklar – 23,9%; iudaist-lar – 1,7%; buddistlar -0,7%; musulmonlar – 0,6%; ate-istlar – 4%; boshqa din vakillari – 17,8% tashkil etadi. 3. AQSH tabiiy qazilma boyliklari. Mamlakat juda qulay iqlimiy sharoitlarga ega. AQSHda yuzdan ortiq turdagi foydali qazilma boyliklari mavjud. Tabiiy resurs-lar orasida qazib olish sanoatida qiymat jihatdan eng katta ulush (90%) energoresurslar: neft, ko `mir, tabiiy gaz va uranga tegishli. Metalning 75%ga yaqini temir rudasi va misga to`g`ri keladi. AQSH jahon bozoridagi eng sig`imli, raqobatbardosh va biznes olib borish uchun eng qulay mamlakat hisoblanadi. AQSH yer osti va yer usti foydali qazilmalarga juda boy. Jumladan, toshko `mir, qo`ng`ir ko`mir, neft, yonuvchi gaz, temir, marganets, titan, xromit, mis, rux, qo`rg`oshin, kumush, polimetal, nikel, kobalt, alyuminiy, molibdan, volfram, simob, surma, uran rudalari, oltin, platina, oltin gugurt, fosfort, osh va kaliy tuzlari kabi yer osti va yer usti boyliklari uchraydi. Ayniqsa, yoqilg `i energiya resurslari, qora va rangli metallarning yirik zaxiralari, tog`-kimyo xom-ashyosi va boshqa resurs zaxiralari bilan ajralib turadi. AQSH neft va gazning yirik zaxiralariga ega. Yirik neft va gaz havza-lari Alyaskada, mamlakat janubidagi Texas, Nyu-Meksi-ka, Luiziana, Tinch okeani sohillari bo`yidagi Kaliforni-ya shtatlari, Meksika ko`rfazi hududida nihoyatda ko`p. Mamlakatda yiliga o`rtacha 338 million tonna atrofda neft va 661 milliard kub metr tabiiy gaz olinadi. Yiliga 1 mlrd tonna atrofda ko`mir (Toshko`mir – 932

mln. tonna va qo`ng`ir ko`mir – 76 mln. tonna) qazib olinadi va Xitoy-dan keyin Jahonda 2-o`rinda turadi. (5-jadval) Yirik ko `mir havzalari Buyuk ko`llar havzasi, Shar-qiy provinsiyada (Appalachi), Buyuk tekisliklar shimolida va Alyaska hududida joylashgan. Temir, mis va boshqa rudalar Michigan va Minnesota shtatlarida, molibden va volfram tog`li shtatlarda, mis Arizona, Yuta, Nyu-Me-ksika, Montata shtatlarida, rux Tennessi va Nyu-Jersi, qo`rg`oshin-rux rudalari Aydaxo, Yuta, Montana, Mis-suri shtatlaridadir. Qimmatbaho oltin konlari zaxiralari Alyaska, Kaliforniya, Nevada, Yuta, Kaliforniya, Arizona, Pensilvaniya, Michigan kabi shtatlar hududida nihoyat- da ko`pdir. Shuningdek, kumush, platina, uran, kamyob va sochma metallarga boy Kordilyerada, fosforit Flori da, Shimoliy Karolina, Aydaxo shtatlarida, oltingugurt Meksikabo`yi pasttekisligidan qazib olinadi.

Adabiyotlar: 1. Abirqulov Q. Iqtisodiy geografiya. – T ., « O ‟ zbekiston » 2004. 2. География, политика и култура (современ. проблемы географии). Л .,1990. 3. Jahon mamlakatlari iqtisodiy-ijtimoiy geografiyasi Elektron ta`lim resurslari www.arxiv.uz www.ziyonet.uz

Похожие

Tabiiy geografik rayonlashtirish

Tabiiy geografik tadqiqotlar

Tabiiy geografik jarayonlar

Tabiiy geografik tasavvur

O'zbekistonni tabiiy geografik rayonlashtirish