Amudaryoning hozirgi deltasida yer resurslaridan foydalanishning geografik asoslari - География - Рефераты

Amudaryoning hozirgi deltasida yer resurslaridan foydalanishning geografik asoslari

Загружено в:

15.09.2022

Скачано:

0

Размер:

119.322265625 KB

Amudaryoning hozirgi deltasida yer resurslaridan foydalanishning geografik asoslari Jahondagi, jumladan Qoraqalpog`istondagi inson tomonidan o`zlashtirilgan va o`zgartirilgan yerlarning katta qismi hamda yangi o`zlashtirilayotgan yerlarning ham asosiy qismi qishloq xo`jalik ishlab chiqarishida foydalanilayotganligi tufayli tabiiy sharoitni qishloq xo`jaliga maqsadlarida o`rganish bo`yicha juda ko`p tadqiqot ishlari olib borilgan va olib borilmoqda. Jumladan, B.B. Polinov (Isachenko, 1983) 20-nchi yillardayoq. yerlarni melioratsiya qilishni asoslash uchun tuproq xaritalari yetarli emas, buning uchun landshaft xaritalari zarur degan fikrga kelgan. Shu davrdan boshlab qishloq xo`jalik maqsadlarida landshaft tadqiqotlari keng miqyosda olib borila boshladi. Qishloq xo`jalik maqsadlarida landshaft tadqiqotlari quyidagi yo`nalishlarda olib borilgan: yerlarni va yer resurslarini baholash, agrolandshaftlar xususiyatlarini o`rganish, landshaftlarni qishloq xo`jalik maqsadlarida sinflashtirish, agrolandshaftlar xaritalarini tuzish, regional landshaft bashoratlarini ishlab chiqish va h.k. Ammo shuni ham ta`kidlash lozimki, ayrim ishlarni hisobga olmaganda, bevosita agrolandshaftlarni har tomonlama va chuqur o`rganish bo`yicha (agrolandshaftlar xossalari, barqarorligi, rivojlanishi, sinflashtirish, bashoratlashni va h.k.) tadqiqot ishlari kam olib borilgan, ishlarning asosiy qismi qishloq xo`jaligini u yoki bu tarmog`ini rivojlantirishni asoslash uchun olib borilgan. Agrolandshaftlar juda yirik regionlar bo`yicha, butun yer yuzasi doirasidagi buyicha umumlashmalardan iborat aniq, bir rayonda yoki kichik taksonomik birliklarda olib borilgan tadqiqotlar kam, deyarli yo`q hisobida. Agrolandshaftlarning asosiy xossalari va ularni qishlok xo`jalik ishlab chiqarishi jarayonida o`zgarishining asosiy yo`nalishlari V.A. Kovda (1972), L.I. Kurakova (1976), V.A. Nikolayev (1979), V.M. Chupaxin (1982) va boshqalar tomonidan o`rganilgan.

Tabiiy landshaftlar antropogen landshaftlarga qaraganda mustahkamroq bo`ladi. Agrolandshaftlarda nisbatan biologik va geoximik aylanma harakatlar, issiqlik va suv muvozanatining qayta qurilishi bilan tuproq hosil bo`lish jarayonini o`ziga xosligi, ularning juda soddaligi va murtligi bilan ajralib turadi. L.N. Babushkin va N.A. Kogay (1975 tomonidan O`rta Osiyoda agroland- shaftlar 6-gypyhga birlashtirilgan va 12 ta agrolandshaftlar sinfi ajratilgan. Qishloq xo`jalik landshaftlarini F.N. Milkov (1972) alohida sinf sifatida belgilaydi va ularni dala, bog`, yaylov landshaft turlariga ajratadi. Ta`kidlash lozimki, qishloq xo`jalik landshaftlarini o`rganishga juda ko`p ishlar bag`ishlangan bo`lsada, ularning mazmuni xali to`la ishlab chiqilganicha yo`q. N.N. Velskiy (1972) fikricha, landshaftlar qishloq xo`jaligi maqsadlarida o`zgartirilsa, qishloq xo`jalik landshaftlari vujudga keladi. A.I. Kurakova (1983) fikricha, agrolandshaftlar bu tabiiy landshaftlarni insonlar tomonidan o`zgartirilgan-ligi yoki sun`iy yaratilishidir. A. Abduqosimov (1966) voha landshaftlarini quyidagicha ta`rifini beradi: "Voha cho`llarda ko`p asrlar davomida inson faoliyati ta`sirida shakllangan, daraxt, buta, ular bilan qoplangan sug`orma dehqonchilik keng rivojlangan o`ziga xos landshaft kompleksidir". Agrolandshaftlarni ko`p olimlar tomonidan berilgan ta`riflarning tahlili asosida va dalada olingan ma`lumotlarni hisobga olib, qishloq xo`jalik landshaftlariga quyidagicha ta`rif berish mumkin. Agrolandshaftlar - tabiiy muhitni qishloq xo`jalik ishlab chiqarishi bilan o`zaro ta`sirida shakllanadigan yoki shakllangan tabiiy antropogen va antropogen komplekslardir. Agrogen joy - qishloq xo`jalik ishlab chiqarishini ma`lum bir turi ta`sirida shakllanadigan antropogen yoki tabiiy- antropogen kompleks (dala, bog`, yaylov va x.k.), agrogen urochishelar - ma`lum bir qishloq xo`jalik ekinlari bilan band bo`lgan mezorelyefning aniq bir vujudga kelgan joyning bir qismi (yong`oq, olma, o`rik va x..k. bog`lari). Agrogen fatsiyalar -bir xil relyefga, tuproqqa, gidrotermik sharoitga ega bo`lgan urochishelarning bir qismidir. Qoraqolpog`iston Respublikasida qishloq xo`jaligiga mo`ljallangan yerlarning umumiy maydoni 9146.9 ming gektarni yoki respublika yer fondining 31.9 % ni

tashkil qiladi. Qishloq xo`jaligi maqsadlarida foydalaniladigan yerlar respublika uchun eng qimmatli yer fondi hisoblanadi. Bu esa nafaqat ularning qishloq xo`jalik ishlab chiqarishini ta`minlash, balki agrolandshaft hamda qulay tabiiy muhit yaratish bilan ham bog`liqdir. Qoraqalpog`istonda qishloq xo`jaligi maqsadlarida foydalaniladigan yerlarning yer turlari bo`yicha taqsimoti qishloq xo`jaligi ishlab chiqarishining ixtisoslashuvi bilan belgilanadi. Mintaqa qishloq xo`jaligi tabiiy sharoitidan kelib chiqqan holda sug`orma dexqonchilik va yaylov chorvachiligiga asoslanadi. Qishloq xo`jaligi yer turlari orasida pichanzor va yaylovlar katta hududni egallaydi. Qoraqolpog`istonnning arid iqlimi sharoitida qishloq xo`jaligini faqat sug`orish orqaligina rivojlantirish mumkin. Pichanzor va yaylovlar katta xududni (4709439 ga) egallagan bo`lishiga qaramasdan suv muammosi tufayli ulardan foydalanish bir qator muammalarni keltirib chiqaradi. Bu yerda suv bilan ta`minlangan pichanzor va yaylovlar 27188 gektarni tashkil qiladi.

Jadval Qoraqalpog`iston Respublikasi tumanlaridagi sug`oriladigan yerlarning meliorativ xolati № Туманлар2008 йил ҳисоботи бўйича Су ғ ориладиган ерларнинг мелиоратив ҳолати Ердан фойдаланиш аҳволи Грунт сувлари сатҳини кутарилиши натижасида мелиоратив холати ёмонлашган ерлар, га Шурланиши даражаси юкори ерлар, га Тошлоқ ва гипс қ,атлами бор ерлар, га Сув таъминоти етишмайдиган ерлар, га Қишлоқ хўжалиги экинлари экилиб келинаётган ерлар, га 2000 йилдан бери фойдаланилмаётган ерлар, га 1 Амударё 6209 1420 (22, 8%) 2893 (46,5%) 1896 (30,5%) 1399 4810 2 Беруний 6717 2404(35, 7%) 2823 (42%) 1490 (22,1%) 1480 5237 3 Қўнғирот 12845 1090 (8,5%) 2993 (23,3) 178 (1,4) 8584 (66,8%) 921 11924 4 Қ ора ў зак 14137 2724 (19,3%) 5709 (40,3) 5704 (40,3%) 2393 8744 5 Кегейли 14222 1833 (12,9%) 6873 (48,3%) 5516 (38,8%) 1183 13039 6 Конли кул 9313 5044 (54,2%) 1390 (14,9%) 2879 (30,9%) 1252 8061 7 Мўйнок 2449 241 (9,8%) 673 (27,4%) 1535 (62,7%) 822 1627 8 Нукус 5341 1506 (28,2%) 2783 (52,1%) 1052 (19,7%) 2894 2447 9 Тахтикўпир 17388 2649 (15,2%) 4882 (28%) 9857 (56,7%) 3024 14364 10 Тўрткўл 6884 1330 (19,3%) 3420 (49,7%) 2134 (31%) 339 6545 11 Хўжайли 6466 2639 (40,8%) 1472 (22,8%) 2355 (36,4%) 3123 3343 12 Шуманой 6811 3589 (52,7%) 2093 (30,7%) 1129 (16,6%) 3850 2961 13 Эллик қ аъла 6783 1360 (20%) 4042 (59,6%) 1381(20,4% ) 1251 5532 Жами 132677 30480 (23%) 50171 (37,8%) 178 (0,1) 51848 (39%) 29541 103136 Qishloq xo`jaligi yer turlari orasida eng yuqori bahoga sazovor yerlar sug`oriladigan qishloq xo`jaligi yerlari hisoblanadi. Sug`oriladigan qishloq xo`jaligi yerlari respublikamiz iqtisodiyotini rivojlan-tirishda birinchi darajali ahamiyatga ega. Hozirgi kunda Orol dengizi satxi pasayishi va shunga bog`liq xolda Amudaryo havzasidagi yer usti va yer osti suvlari me`yorining o`zgarishi natijasida qishloq xo`jaligida foydalanilayotgan yerlar sifatining o`zgarishi kuzatilmoqda. Dengiz

satxi pasayishining davom etishi Qoraqalpog`istonda yer resurslari sifatining salbiy tomonga o`zgarishining bosh omiliga aylandi. Shu bilan birga qishloq xo`jaligi yerlari sifatining yomonlashuvi tabiiy muhitga antropogen ta`sirining o`sishi bilan ham faollashdi. Qoraqalpog`iston Respublikasida sug`oriladigan yerlarning meliorativ holatini quyidagi jadvalda ko`rish mumkin. Ma`lumki, Qoraqalpog`iston Respubli-kasida yer osti suvlari mamlakatimizning boshqa xududlariga qaraganda yer betiga yaqin joylashgan. Bu yerda yirik sug`oriladigan xududlarda yer osti suvlari satxi 1-3 metrgacha o`zgaradi. Kichikroq sug`orma maydonlarda esa ular 3 metrdan pastda joylashgan. Grunt suvlarning satxi hududning o`zlashtirilganlik darajasi, suv bilan ta`minlanganligi va drenaj tizimlarining holatiga bog`liq. SHo`rlanish darajasi yuqori yerlar 50171 gektarni tashkil qilib, uning yuqori ko`rsatkichlari Chimboy (8125 ga), Kegeyli (6873 ga), Qorauzak (5709 ga) tumanlariga to`g`ri keladi. Qoraqalpog`istonda toshloq va gips katlamli xududlar unchalik ko`p tarqalmagan bo`lib, bunday yerlar faqat Qo`ng`irot tumanida mavjud. Amudaryo suv oqimining kamayishi bilan Qoraqalpog`istonda suv ta`minoti yetishmaydigan yerlarining maydoni kengaydi. Sug`oriladigan yerlar meliorativ xolatining o`zgarishiga, bulardan tashqari, yerga solinadigan mineral o`g`itlarning tarkibi va hajmi xam ta`sir ko`rsatadi. O`zbekiston Respublikasi Tabiatini muhofaza qilish davlat qo`mitasi 1999 yildan boshlab ifloslantirish manbalari monitoringi (IMM) Dasturi bo`yicha tuproqni ifloslantirish manbalarini kuzatib boradi. Zaharli moddalar ko`milgan joylar, mineral o`g`itlar va zaharli kimyoviy vositalar omborlari, neft maxsulotlari bazalari, sanoat korxonalari hamda obyektlarga yaqin bo`lgan hududlar xalq xo`jaligida foydalaniladigan yerlar IMM obyektlari hisoblanadi. Qoraqalpog`iston xududida mineral o`g`itlar saqlanadigan omborlar jami 17 ta bo`lib, Beruniy va Chimboy tumanlarida 3 tadan omborxona mavjud. Zaharli kimyoviy moddalar omborxonalarining eng yuqori ko`rsatkichi Taxiatoshga to`g`ri keladi (4 ta). Xo`jayli, Chimboy, Amudaryo, Kegeyli tumanlarida xlororganik pestitsidlar bilan tuproqning ifloslanishi darajasi belgilangan me`yordan 5 barobardan ko`pdir.

Qoraqalpog`istonda tuproqlarning iflosla-nishida Taxiatosh issiqlik elektr stansiyasidan chiqayotgan chiqindilarning xam zarari bor. Taxiatosh issiqlik elektr stansiyasida zaxarli chiqindilar hosil bo`lishi, foydalanishi va ularni joylashtirish to`g`risida 2006 yil Davlat statistik xisobotining ma`lumoti bo`yicha, korxona hududida zararsizlantirilmagan zaxarli chiqindilar 163.5 tonnani tashkil qilgan bo`lib, chiqindilar asosan mis, qo`rg`oshin va neft shlamlaridan iborat bo`lgan. Qishloq xo`jaligini rivojlantirish uchun yerlarning meliorativ holatini yaxshilash zarur. Yuqorida ta`kidlaganimizdek, Qoraqalpog`istonda yer osti suvlar satxi yer betiga yaqin. Yerlarning meliorativ holatini yaxshilash uchun grunt suvlari satxini ma`lum bir me`yorda saqlab turish lozim. Buni faqat yetarli uzunlikdagi va samarali ishlovchi drenaj tizimlari orqaligina amalga oshirishi mumkin. Bundan tashqari almashlab ekish xam yaxshi natija beradi. Almashlab ekish shamol va suv eroziyasiga qarshi kurashishning muhim vositalaridan hisoblanadi. Qoraqal-pog`istonda ko`pgina qishloq xo`jaligi yerlari shamol eroziyasidan zarar ko`radi. Binobarin, shamol eroziyasiga qarshi kurashish kerak.

Похожие

Shohimardonsoy suv resurslaridan foydalanishning hozirgi holati

Mintaqalarda rekreatsiya resurslaridan foydalanishning ekologik iqtisodiy xususiyatlari

Geografik – ekologik ekspertiza asoslari

Quyi Amudaryo okrugi

Qishloq xo’jaligi ishlab chiqarishida iqlim, suv va boshqa resurslarning ahamiyati