Yulduzlarning paydo bo’lishi va evolyutsiyasi - Физика - Рефераты

Yulduzlarning paydo bo’lishi va evolyutsiyasi

Загружено в:

13.08.2023

Скачано:

0

Размер:

112.9072265625 KB

Yulduzlarning paydo bo’lishi va evolyutsiyasi Reja: 1. Yulduzlarning gaz va chang bulutlaridan kondensatsiyalanishi 2. Yulduzlarni gravitetsion siqilish vaqti va ularni asosiy ketma- ketligiga tushishi 3. Yulduzlar evolyutsiyasi jarayonini bosqichlari

1. Yulduzlarning gaz va chang bulutlaridan kondensatsiyalanishi. Yulduzlarning yoshi 10 6 yillardan (tarrqoq yulduz to’dalari va asosiatsiyalari) dan boshlab 10 10 yilgacha (sharsimon shakildagi to’da yulduzlari uchun) bo’lishi mumkin. Ko’pchilik kuzatuvchilar fikricha yulduzlar yuluzlararo fazodagi diffuz gazlardan kondensatsiyalanadi. Bunday yosh yulduzlar galaktika yelkalaridagi gaz va chang ko’p bo’lgan sohalarda taqsimlanishi bilan tasdiqlanadi. Diffuz tumanliklar galaktika yelkalarida magnit maydon yordamida muvozanatda turadi. Bunday kuchsiz maydon yordamida yulduzlarni muvozanatini saqlab bo’lmaydi. Shuning uchun qari yulduz qoldiqlari bilan kuchsiz bog’langan bo’ladi. Yosh yulduzlar ko’p hollarda to’dalarni tashkil etadi, masalan Orion yulduz to’dasi, unga bir necha ming yosh yulduzlar kiradi. To’dalar yosh yulduzlardan tashqari katta miqdordagi gaz va chang joylashgan bo’ladi. Bunday to’dalardagi gaz tez kengayadi, bundan oldin gaz nisbatan zich gaz massasidan iborat bo’lgan. Diffuz tumanlikdan yulduzlarni kondensatsiyalanish jarayoni hali ohirigacha ma’lum emas. Agar gaz va chang bilan to’ldirilgan ma’lum hajmdagi muhit massasi ma’lum kritik kattalikdan oshsa bu hajmdagi muhit gravitatsiya kuchi ta’siri ostida siqila boshlaydi. Bu jarayonga gravitatsion kondensatsiyalanish jarayoni deyiladi. Kritik massa kattaligi zichlikga, temperaturaga va o’rtacha molekulyar og’irlikka bog’liq bo’ladi. Hisoblashlarni ko’rsatishicha diffuz materiyani zichligi yetarlicha katta bo’lgandagina yulduzlar kondensatsiyalanishi yetarli sharoitlar tasodifiy fluktuatsiyalar natijasida holsil bo’ladi, lekin qayd qilish mumkinki muhit zichligini oshishi ma’lum regulyar jarayonlar natijasida vujudga kelishi mumkin. Diffuz materiyaning eng zich sohalari globulalar yani fil hartumlari otning boshi shaklidagi tumanlik bo’lsa kerak. Globulalar va fil hartumlari yorqin tumanliklar fonida kuzatiluvchi tiniqmas qora kompakt tuzulishlaridir. Globulalar aylanma yorug’ halqa shaklida bo’lib, filning hartumlari teng polosa shaklida bo’lib yorug’ materiya ichida ko’rinadi. Globulalar va fil hartumlari yulduzlarni boshlang’ich avlodlari bo’lsa kerak, lekin buni to’g’ri isboti hali mavjud emas. Teskari isboti uchun kometa shaklidagi tumanliklarni olish

mumkin. Bunday tumanliklar kometa dumi konusi shaklida ko’rinadi. Odatda bunday tumanlikni boshida T Buzoq Tipidagi yosh siqiluvchi yulduz joylashgan bo’ladi. Bunday yulduz tumanlik ichida kondensatsiyalangan degan fikrlar mavjud. Shu vaqtda yulduzni o’zi formasiga ko’ra “fil hartumini” eslatadi. Yulduzlar hosil bo’lish jarayonida hali ko’p narsalar nomalumligicha qolyaoti. Barcha izlanuvchi olimlar ham yulduzlar gaz va chang bulutlaridan kondensatsiyalanganligiga ishonmaydi. Akademik Ambarsumyan fikriga ko’ra yulduzlar zichligi katta bo’lgan boshlang’ich paytda ko’rinmaydigan nomalum tabiatli muhitni kengayishi natijasida hosil bo’lgan. Lekin ko’pchilik olimlar yulduzlar gaz va changli muhitdan kondensatsiyalanganligiga ishonadi. 2. Yulduzlarni gravitetsion siqilish vaqti va ularni asosiy ketma- ketligiga tushishi. Yulduzlarni gravitatsion siqilish vaqti ularning yashash vaqtidan ancha kichikdir. Bu vaqt ularning massasiga bog’liqdir. Yulduzlarning massasi qancha kata bo’lsa gravitatsion siqilish vaqti shuncha kichik bo’ladi. Massasi quyosh massasiga teng bo’lgan protoyyulduz taxminan 10 8 yilda siqiladi. Yulduzlarning boshlang’ich siqilish vaqti juda tez o’tganligi tufayli bu stadiyadagi yulduzlarni kuzatish juda qiyin bo’ladi. Taxminiy farazlarga ko’ra T- buzoqch ko’rinishidagi noto’g’ri o’zgaruvchan yulduzi evolyutsiyaning boshlang’ich stadiyasidagi yulduzdir. NGC6530 galaktikasidagi yulduzlar to’dasi uchun yulduz kattaligi rang ko’rsatgich diagrammasini tahlilini ko’rsatishicha rang ko’rsatgichi (B-V)>0 bo’lgan yulduzlar asosan T-buzoqcha tipidagi yulduzlardan iboratdir. Bunday siqilgan yulduzlar guruhi asosiy ketma-ketlikdan o’ng tarafda joylashgan yulduzlardir. 1-rasm. NGC 2264 galaktikasidagi yulduzlar to’dalari taxminan 10 7 yil oldin paydo bo’lgan yosh yulduzlardir. Bu yulduz to’dasida O-B sinflarga mansub bo’lgan massiv yulduzlar ancha vaqt oldin yulduzlar asosiy ketma-ketligiga tushgan yulduzlar bo’lsalar kichik massalilari hali gravitatsion kondensatsiya fazasini o’tkazayotgan yulduzlardir.

1-Rasm. NGC 2264 yosh yulduzlar to’dasi uchun Gersshprung – Rassel diagrammasi. T – buzoqcha tipidagi yulduzlar hali ustuvor holatga yetmaganligi sababli ularning yorqinligini xususiy xarakteri shunga bog’liq bo’lsa kerak. Bunday yulduzlar boshlang’ich diffuz materiya to’dalarini qoldiq tumanliklariga bog’liq bo’lsalar kerak. Yulduzlar, yulduzlarni asosiy ketma-ketligiga joylashib uzoq vaqt davomida termoyadro reaksiyalar tufayli energiya nurlaydilar. Bu vaqt davomida ularni tashqi ko’rinishi deyarli o’zgarmaydi. Yulduzlarni asosiy ketma-ketlikdagi o’rni ularni massasi bilan aniqlanadi. Yulduzlarni asosiy ketma-ketligi pastda yorqin subkarlik ketma-ketligi joylashgan. Subkarlik yulduzlar asosiy ketma- ketlikdagi yulduzlardan kimyoviy tarkibi turlichaligi bilan farq qiladi. Og’ir elementlar subkarliklarda bir necha o’n marotaba ko’pdir. Termoyadroviy reaksiyalar natijasida sekinlik bilan vodorodni geliyga aylanishi yuz beradi, boshqacha qilib aytganda vodorodni yonishi vujudga keladi. Yulduzlarni asosiy ketma-ketlikda bo’lish vaqti termoyadroviy reaksiyalarni tezligiga, tezlik esa temperaturaga bog’liq bo’ladi.

Yulduz massasi qancha katta bo’lsa uning temperaturasi shuncha katta, natijada termoyadroviy reaksiyalar o’tish tezligi shuncha katta bo’ladi. Temperaturaning kattaligi, yulduzlarni tashkil etgan gaz bosimini yuqori va uning yuqori qatlamlarini muvozanatga saqlash uchun yetarli bo’lishiga olib keladi. Shuning uchun yuqori qatlamlari muvozanatda saqlash uchun nisbatan massiv yulduzlarda yadroviy reaksiyalar tezroq o’tib ularni asosiy ketma-ketlikda bo’lish vaqtini kamaytiradi, chunki energiya tezroq sarflanadi. Hisoblashlarni ko’rsatishicha B-O sinfidagi yulduzlar asosiy ketma-ketlikda 10 7 yildan kamroq vaqt bo’lsa, Quyosh va undan keyingi spectral sinflarga mansub yulduzlarning asosiy ketma-ketlikda bo’lish davri 10 10 yildan oshadi. Yadroviy reaksiyalar yulduzlarni markaziy oblastlarida kechadi. Vodorodni yonishdan keyin konvektiv yadroni radiusi va massasi kamayadi. Hisoblashlarni ko’rsatishicha bunda yulduz diagramma o’ng tomoniga qarab ko’chadi. Nisbatan massiv yulduzlar tezroq ko’chadi. Shuning uchun asosiy ketma-ketlikni yuqori oxiri sekinlik bilan o’nga qarab og’adi. 3. Yulduzlar evolyutsiyasi jarayonini bosqichlari Biz yuqorida ko’rib chiqqan evolyutsion jarayon yulduzlar evolyutsiyasining birinchi va ikkinchi bosqichi edi. yulduzlardagi barcha vodorod yonib bo’lgandan keyin yulduzlar evolyutsiyasining ikkinchi (asosiy ketma- ketlikdagi bosqichi) tamom bo’ladi. Vodorodni geliyga aylanish reaksiyasi yulduz yadrosini tashqi chegarasida borayotgan bo’ladi. Hisoblashlarni ko’rsatishicha bunda yadro qisiladi uning markaziy oblastlarida temperatura oshadi, yorqinlik va radius oshadi. Yulduz asosiy ketma-ketlikdan chiqib ketib qizil gigant yoki o’ta gigant yulduziga aylanadi, bunday yulduzlarda yulduz evolyutsiyasining uchunchi bosqichi boshlanadi. Yuqorida barcha aytilganlar yulduzlar tuzilishi to’g’risidagi nazariy tasavvurotlardir. Bunday natijalarni yulduzlar to’dalari uchun spektr- yorqinlik diagrammasi 2-rasm bilan solishtirib tekshirish mumkin. Faraz qilish mumkinki, bitta to’daga kirgan barcha yulduzlar birgalikda tug’ilgan bo’lib, bir xil yoshga ega. Aks holda to’dani o’zi bo’lmasligi kerak edi. Yulduzlarning turli to’dalari uchun hosil qilingan rang-yorqinlik

diagrammalarini o’zaro solishtirish ko’rsatadiki, yulduzlar ketma-ketligi turli to’dalar uchun o’nga va yuqoriga turlicha og’adi. Tushunarliki og’ish qancha katta bo’lsa bu to’da yulduzlari shuncha qaridir. Bunday diagrammalar yordamida osongina qaysi to’da avval qaysi biri keyin hosil bo’lganligini aniqlab to’dalardagi yulduzlarni taxminiy yoshini aniqlash mumkin. Sharli to’dalarda asosiy ketma- ketlik yomon ko’rinadi, ketma-ketlikning yuqori qismi shuning uchun ko’rinmaydiki mos yulduzlar, yulduzlar evolyutsiyasini ikkinchi stadiyasini o’tib chiqib ketgan bo’lsa (3-rasm), pastdagi yulduzlar kuchsiz yulduzlarni kuzatish qiyinligi uchun (asosiy ketma-ketlik pastga tushayotgan bo’lishi mumkin) ko’rinmaydi. Lekin eski sochilgan to’dalar uchun qizil gigant sohasi yaxshi ko’rinadi. Bunday ko’plab ko’rinadigan to’dadagi yulduzlar evolyutsiyasining uchunchi stadiyasidadir. 2-rasm. Yorqinligi va spectral sinfi malum bo’lgan yulduzlar uchun Gersshprung – Rassel diagrammasi. Bu yerda Quyosh alohida belgi ostiga olingan.

3-rasm. M 3 sharsimon turdagi qari yulduzlar uchun Gersshprung – Rassel diagrammasi. Sochilgan yulduzlar to’dalaridagi qizil gigant yulduzlarga to’g’ri keluvchi soha, shar shaklidagi to’da qizil gigantlariga to’g’ri keluvchi sohadan pastda joylashgan bo’ladi. Nazariy hisoblashlar bunday shar shaklidagi to’da yulduzlari tarkibida og’ir elementlar kamligi bilan tushuntiriladi. Haqiqatdan ham kuzatish natijalarini ko’rsatishicha sferik sistema ostidagi yulduzlarda (bunday sistemaga shar shaklidagi to’dalar kiradi) tekislik tashkil etuvchi sistemalarga (bunday sistemalarga sochilgan to’dalar kiradi) ko’ra og’ir elementlar kam bo’ladi. Shunday qilib tajriba natijalari nazariy yo’l bilan olingan natijalarni tasdiqlaydi. Oqkarlik yulduzlar bu sovib olib borayotgan yulduzlardir. Massasi Quyosh massasidan bir necha marotaba katta bo’lgan yulduzlardir. Yulduzlarni oq karlik fazasidan o’ta olmaydi, chunki ularni geliyli yadrosi aynigan holatda bo’la olmaydi. Bunday obyektlarni evolyutsiyasini uchinchi bosqichi neytronli yulduzlarni hosil bo’lishi va o’ta yangi portlash bilan tugaydi. Shunday qilib biz umumiy holda yulduzlar evolyutsiyasini qisiluvchi gaz va chang bulutidan protoyulduz hosil bo’lishini, keyin yulduzlar asosiy ketma-ketlikdan qizil gigant yoki o’ta gigantga o’tib oxirida oq karlikga aylanishini kuzata olamiz. Qayd qilish kerakki yulduzlar evolyutsiyasini bunday kartinasida hali juda ko’p savollar o’zini javobini topganicha yo’q, lekin umumiy holda katta qiymatdorlik bilan asoslangandir.

Похожие

Asosiy astrofizik tushunchalar

Spektrofotometriya

Astrofizikada keng qo’llaniladigan kvant fizikasi tushunchalari

Spektral tahlil tushunchalari. Nurlanishlar

Spektrograflar va ularning asosiy ko’rsatkichlari. ( qo’shimcha o’qish uchun)