Яримўтказгичли лазер - Физика - Рефераты

Яримўтказгичли лазер

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

1179.5 KB

Яримўтказгичли лазер Режа: 1. Энергетик сатҳлар ва соҳалар 2. Электронларни энергетик соҳалар бўйича тақсимоти 3. Инверс бандлик ва когерент нурланиш ҳосил қилиш 4. Яримўтказгичли инжекцион лазер

Яримўтказгичли лазер, қаттиқ жисмли лазерларнинг ўзига хос турига киради. Бу турдаги лазерларда инверс бандлик ҳосил қилишни ва когерент нурланиш олишни энергетик сатҳлар ҳамда энергетик соҳалар асосида тушунтириш мумкин. Энергетик сатҳлар ва соҳалар Квант физикаси асосларига кўра, қаттиқ жисмни ташкил этган атомлардаги электронлар улардаги ядролар билан электр кучлари орқали боғланган бўлиб, боғланиш энергияси дискрет қийматларни қабул қилади. Ядрога энг яқин турган электрон энг кичик дискрет энергияга эга бўлиб, уни энг қуйи энергетик сатҳда жойлашган деб қараш мумкин. Бу ядродан узоқлашган электроннинг энергияси ядрога энг яқин турган (яни энг қуйи энергетик сатҳда жойлашган) электроннинг энергиясидан катта бўлиб, у бирор юқори энергетик сатҳда жойлашган деб қабул қилиш мумкин. Электронлар жойлашган сатҳлар жуда кўп бўлади ва қаттиқ жисмнинг соҳалар назариясига асосан энергетик сатҳлар тўплами энергетик соҳаларни ташкил этади. Электронларни энергетик соҳалар бўйича тақсимоти Қ аттиқ жисм атомининг электрон қобиғидаги электронлар ядро билан боғланганлиги учун уларни валент электронлар дейилади ва улар жойлашган энергетик сатҳлар тўпламига валент соҳа деб қаралади. Қ аттиқ жисмни ташкил этган атомнинг ядроси билан боғланиши узилган электронлар қаттиқ жисм ичида эркин ҳаракат қиладилар ва электр токини ҳосил қилишлари мумкин бўлганлиги учун улар жойлашган энергетик сатҳлар тўпламига ўтказувчанлик соҳаси деб қаралади. Валент соҳанинг энг юқорисида жойлашган электронларнинг ядро билан боғланиш энергиясига тенг энергетик оралиқни тақиқ-ланган соҳа деб қараш қабул қилинган. Бу соҳа валент соҳа билан ўтказувчанлик соҳалари оралиғида жойлашган ва тақиқланган соҳанинг энергия бўйича кенглиги ўтказувчанлик соҳасининг қуйи чегараси энергиясидан валент соҳасининг энг юқори чегараси энергиясини айирмасига тенг.

Электронлар энергетик сатҳларнинг ва соҳаларнинг схематик диаграммаси 23-расмда келтирилган. 23.а-расмда металлардаги электрон энергия сатҳлари келтирилган. Яримўтказгич моддаларда энергетик соҳалар диаг-раммаси 23.б–расмда кўрсалтилгандек бўлади. Фақат тақиқланган соҳанинг кенглиги диэлектрикларникига нисбатан камроқ бўлиб, қиймати бир электрон вольт атрофида бўлади. Яримўтказгич модда (масалан германий ёки кремний) атомининг ташқи электрон қобиғида тўрттадан валент электронга эга. Ушбу моддаралнинг фазовий кристалл панжариси ўзаро валент электронлар орқали боғланган атомлардан ташкил топган. Атомларнинг бундай боғланиши ковалент боғланиш дейилади. Яримўтказгичнинг (соф, аралашмасиз) электр ўтказувчанлиги ёки унда инверс бандлик ҳосил бўлишини 24- расмда келтирилган 23-расм. Электронлар энергия сатҳларининг (а) металдаги ва (б) диэлектрикдаги диаграммалари.

энергетик структура орқали тушунтириш қулайроқ. Ҳарорат мутлоқ нолда яримўтказгичдаги барча электронлар ядро билан боғланган бўлиб, улар валент соҳада жойлашган бўлади ва бу ҳолда яримўтказгич диэлектрикдан фарқ қилмайди. Ҳарорат орта бошлаган сари, валент соҳадиги боғланган электронларнинг энергияси ортиб, улар ядро билан боғланишни узиб, ўтказувчанлик соҳасига ўтабошлайдилар. Ушбу ўтишлардан бири 24- расмда валент соҳасидан ўтказувчанлик соҳасига йўналган туташ чизиқ билан кўрсатилган. Шундай қилиб, ўтказувганлик соҳасида эркин электрон ток ташувчилар, валент соҳада ковак ток ташувчилар пайдо бўлади. 24-расм. Яримўтказгичнинг энергетик структураси. Бир вақтнинг ўзида соф ярим ўтказгич моддада электронли ва ковакли ўтказувчанлик пайдо бўлади. Иссиқлик таъсирида ушбу электронлар ва коваклар тартибсиз ҳаракатда бўладилар ҳамда учрашиб рекомбинациялашишади. Бу жараён 24-расмда ўтказув-чанлик соҳасидан валент соҳага йўналган пунктир чизиқ билан кўрсатилган. Инверс бандлик ва когерент нурланиш ҳосил қилиш Соф яримўтказгичда эркин электронларни ва ковакларни иссиқлик таъсиридан , ташқи катта энергияли ( тезликдаги ) элек - тронлар , радиоактив нурланиш ёки фотонлар оқими билан ҳосил қилиш мумкин . Ушбу усулнинг схематик чизмаси 25-расмда тасвирланган. Пластинканинг олти томонидан икки қарама-қарши томони 25-расмда кўрсатилгандек силлиқланган ва улар оптик кўзгу вазифасини бажарадилар. қ олган томонлари ғадир-будир қилиб ишлов берилган. Энергияси 50 ва 100 кэВ ораликдаги электронлар оқими ясси пластина ичига кириб боради ва

ундаги боғланган электронлар билан тўқнашиб, уларни узиб, валент соҳадан ўтказувчанлик соҳасига ўтказадилар. Бу электронлар ўтказувчанлик соҳасининг тубида тўпланишади. Валент соҳада боғланишдан узилган электронлар ўрнида эса коваклар пайдо бўлади ва улар валент соҳанинг юқори қисмида тўпланади. Бу ҳолатда ўтказувчанлик соҳасидаги эркин электронлар сони термодинамик мувозанат ҳолатдаги яримўтказгичнинг ўтка-зувчанлик соҳадаги эркин электронлар сонидан кўп 25-расм. Электронлар оқими билан соф яримўтказгичда когерент нурланиш олишнинг схематик чизмаси. бўлади ва ўз навбатида валент соҳадаги коваклар сони термодинамик мувозанатдаги яримўтказгичнинг валент соҳасидаги коваклар сонидан ортиқ бўлади. Соф яримўтказгичдаги ушбу ҳолатга инверс бандлик ҳолати дейилади. Соф яримўтказгич ҳажмининг бирор нуқтасида зарраларнинг иссиқлик таъсиридан тартибсиз ҳаракати натижасида эркин электрон ва ковак учрашиб, рекомбинация натижасида нурланиш беради. Бу нурланиш барча йўналишларда тарқалади ва сирти кўзгу бўлган томонлардан кўпроқ акс этади. Бу нурланиш инверс бандлик ҳосил бўлган яримўтказгичдан ўтиши натижасида коваклар ва электронлар билан таъсирлашиб, уларни мажбурлаб рекомбинациялаштириши натижасида параметрлари бўйича, ўзига айнан

ўхшаган ҳамда тарқалиш йўналиши билан мос тушган мажбурий нурланишларни ҳосил қилади. Ушбу йўналишда тарқалаётган нурланишлар яримўтказгичнинг кўзгули сиртларидан кўп марталаб акс этиб, яримўтказгич ичидан кўп марта ўтиши натижасида электрон ва ковакларнинг мажбурий рекомбинацияларини ташкил этади ва мажбурий нурланишлар миқдори ортиб боради. Бу жараёнида бир қисм нурланиш яримўтгазгичнинг кўзгули сирт томониларидан чиқиб туради. Албатта бу жараён узлуксиз давом этиши учун яримўтказгич пластинага ташқаридан узлуксиз равишда электронлар киритилиб туриши керак. Тажрибаларнинг кўрсатишича бу усулдаги дамлаш жараёнида яримўтказгич пластина тез қизиб кетади ва шунинг учун у мажбурий равишда совутилиб турилиши зарур. Яримўтказгичли инжекцион лазер Яримўтказгичли инжекцион лазернинг ишлаш тамойили турли ўтказувчанликга эга бўлган яримўтказгичларнинг ўтиш соҳасидаги p-n ўтиш ёки n-p ўтиш ҳодисасига асосланган. Яримўтказгичда p-n ўтиш ҳодисасини кўриш учун мисол тариқасида тўрт валентли бир хил моддали соф яримўтказгич олинади  уни икки қисмга ажратиб, уларга мос равишда уч ва беш валентли соф яримўтказгич моддалар киритилиб, турли хилдаги, яьни (p ва n) ўтказувчанлик ҳосил қилинади. Шу қисмлар орасида шартли ўта юпқа қатлам бор деб  бу қатламни икки хилдаги ўтказувчанликга эга ўтказгичларнинг бир-бири билан туташган соҳаси  яьни контакт соҳаси деб қараш мумкин. Ушбу контакт соҳасидаги p-n ўтиш ҳодисасини кўрайлик (26- расм). Масаланинг моҳиятини тушуниш осон бўлиши учун p ва n ўтказувчанликга эга бўлган яримўтказгичларда асосий ток ташувчиларнинг миқдорлари ўзаро тенг деб олиш мумкин (26-расм). Контакт ҳосил қилинган бошланғич пайтда p-соҳасидаги коваклар концентрацияси n-соҳадаги коваклар концентрациясидан n-соҳадаги электронлар концентрацияси эса p-соҳадаги электронлар концентрациясидан катта бўлади (26-расм). Бунинг натижасида p-n ўтиш контакт соҳасида электронлар ва ковакларнинг диффузияси вужудга келади. р соҳадан n соҳага

ковакларнинг  n соҳадан p соҳага электронларнинг силжиши натижасида улар контакт соҳасида учрашиб реконбинациялашади. Контакт соҳасининг чегараларида мос ҳолда асосий бўлмаган ток ташувчилар  яьни мос равишда мусбат ва манфий ионлар юзага чиқади ва ўртада зарядлар камайган соҳа вужудга келади. Бу соҳанинг вужудга келиши ва асосий бўлмаган ток ташувчи мусбат ва манфий ионларнинг юзага чиқиши, шу соҳада икки қопламалари мусбат ва манфий зарядланган конденсатор каби икки қатлам вужудга келади. Бу қатламда потенциаллар айирмаси  к ва майдон кучланганлиги Е к бўлган электр майдон пайдо бўлади (26-расм). Бу электр майдоннинг йўналиши шундайки  у асосий ток ташувчиларнинг ҳаракатига тўсқинлик қилиб  асосий бўлмаган зарядларни ҳаракатлантириб кўчиради. Бу зарядларнинг кўчиш натижасидаги ток силжиш токи дейилади. Асосий ток ташувчиларнинг диффузияси натижасидаги ток  асосий бўлмаган ток ташувчиларнинг силжиш токига тенг бўлганда 26-расм. Яримўтказгичли р- n ўтишдаги жараёнларни тушин- тириш учун зарур бўлган чизмалар. ( n к -коваклар, n e - электронлар концентрацияси).

контакт соҳасида динамик мувозанат вужудга келади. Бу ҳолда зарядларга камбағаллашган соҳа, яримўтказгичнинг электрон ва ковак ўтказувчанликга эга бўлган қисмларини бир-биридан ажратиб туради. Бундай соҳани тўсиқ қатлам деб  пайдо бўлган потенциаллар айирмасини эса  потенциал тўсиқ деб аталади. Шу p - n ўтиш соҳасига ташқи электр манбаи уланган ҳолни кўрайлик (27-расм). Ташқи электр манбанинг манфий қутбини p - n ўтишнинг p қисмига  электр манбанинг мусбат қутбини эса n қисмига улайлик. Бу ҳолда p - n ўтишдаги потенциал тўсиқнинг миқдори ортади ва асосий ток ташувчиларнинг ўтиши янада ёмонлашиб, диффузион токнинг миқдори нолга тенг бўлади. Энди электр манбанинг мусбат қутбини p - n ўтишнинг p қисмига  манфий қутбини эса n қисмига улайлик (27-расм). Бу ҳолда электр манбаининг p - n ўтишда ҳосил қилган электр майдон кучланганлиги p - n ўтишнинг хусусий электр майдон кучланганлигига тескари бўлади ва йиғинди электр майдон миқдори камаяди. Бунинг натижасида асосий ток ташувчиларни p - n соҳадан ўтиш миқдори ортади. Бу ҳолда уланиш тўғри уланиш дейилади ва ташқи электр майдон таьсирида p -соҳадан n -соҳага коваклар  n -соҳадан p -соҳага электронлар киритилади (инжекцияланади). 27-расм. Яримўтказгичли р- n ўтишга ташқи электр майдон қўйилгандаги жараёнларни тушинтирувчи чизма. (n к - коваклар, n e -электронлар концентрацияси).

Ушбу ҳолда донорли ва акцепторли аралашмаларнинг концентрацияси 10 18 -10 19 см -3 бўлган яримўтказгичлардаги электронларни ва ковакларни ташқи электр майдон таъсирида p–n ўтиш соҳасига киритилиб, инверс бандлик (р-соҳадаги ўтишда термодинамик мувозанат ҳолатига нисбатан электронларнинг, n-соҳадаги ўтишда термодинамик мувозанат ҳолатига нисбатан ковакларнинг кўпроқ бўлишига эришилади) ҳамда уларнинг шу соҳада учрашиб рекомбинацияси натижасида эса мажбурий нур-ланиш олинади. Яримўтказгичнинг p–n ўтиш текислигига кўндаланг бўлган икки томонларнинг сиртлари яхшилаб силлиқланади (28-расм). Бу сиртлар яримўтказгичли лазер оптик резонаторининг кўзгулари вазифасини бажаради. 29-расмда яримўтказгичли p–n ўтишда ишловчи инжекцияли лазернинг спектрал характеристикаси келтирилган. 28-расм. Яримўтказгичли p–n ўтишда ишловчи инжекцияли лазернинг конструкцияси кўрсатилган.

. 29-расм. Яримўтказгичли p–n ўтишда ишловчи инжекцияли лазернинг спектрал характеристикаси. Шундай қилиб, р-n ўтишли яримўтказгич лазерда қутбланиш даражаси 70-80% бўлган монохроматик нурланиш олиш мумкин. Унинг қуввати 1 милливатт, тўлқин узунлиги 0,64 мкм атрофида бўлиши кўрсатилган. 1- спонтан нурланиш ҳолати. 2-мажбурий нурланиш ҳолатида.

Фойдаланилган адабиётлар рўйҳати: 1. Карлов Н. В. Лекции по квантовой электронике. М.: Наука, 1988. 2. Звельто О. Принципы лазеров. М.: Мир, 1990. 3. Крылов К. И. и др. Основы лазерной техники. Л.: Машиностроение, 1990. 4. Турсунов А. Т., Тухлибоев О. Квант электроникасига кириш. Т.: Ўқитувчи, 1992. 5. Тарасов Л. В. Физические основы квантовой электроники. М.: Советское радио, 1976. 6. Рябов С. Г. и др. Приборы квантовой электроники. М.: Советское радио, 1976. 7. Справочник по лазерам, в двух томах (Под редакцией А. М. Прохорова). М.: Советское радио, 1978.

Похожие

Лазер технологияси

Лазер нурларининг қутбланиши

Қаттиқ жисмлар асосидаги лазерлар

Лазерларнинг асосий тавсифлари

Квант кучайтиргичлар