Лазер технологияси - Физика - Рефераты

Лазер технологияси

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

1110 KB

Лазер технологияси Режа: 1. Квант системаларда ёруғликнинг ютилиши ва чиқарилиши. 2. Инверс тўлдирилган муҳитлар ҳосил қилиш.

Лазер – Light Amplification ly Stimulated Emission of Radiation – (усиления света в результате вынужденного излучения) – Мажбурий нурланиш туфайли ёруғликнинг кучайиши – Олтин квант генератори. Ёруғликнинг кучайиш ғалаёнини А.Эйнштейн башорат қилган. Ёруғликнинг ўша пайтларида маълум бўлган ютилиш ва ўз-ўзидан нурланиш жараёнларидан ташқари яна резонанс квантлар чиқариш жараёни ҳам бўлиши кераклигини ва бу ёруғлик квантлари қўғолон атом ёки молекула билан таъсирлашиб, ўзига мос квантли ёруғлик хосил қилиши мумкинлигини айтган ва шу туфайли ёруғлик квантлари қўзғолон атоми ёки молекула билан таъсирлашиб, ўзига мос квантли ёруғлик хосил қилиши мумкинлигини айтган ва шу туфайли ёриғлик кучайишини ҳисоблаб чиққан. Тажрибаларда биринчи бўлиб ёруғликни кучайишини 1950-60йй. да В.А.Фабрикант кўрсатган. Лекин, лазерлар назарияси, техникаси ва технологияси ривожига Н.Г.Басов, А.М.Прохоров ва Ч.Таунс (АҚШ) лар асосий сабабчи бўлдилар ва 1964 йилда шу ишлари учун Нобель мукофотига сазовор бўлдилар. Ўтган давр ичида лазерлар фан ва техниканинг мураккаб масалаларини ечиш асбобига айланди. Лазер ёрдамида ишлаб чиқаришнинг ўта мураккаб технологиялари, фаннинг нозик тадқиқотлари, инсон соғлиғини сақлаш доволаш, ҳарбий қуроллар, алоқа тизимлари ва бошқа соҳалардаги муаммоларни ҳар қилиш имкониятлари вужудга келди. Буларнинг барчасига лазер нурининг ўта ингичка тўпламида ядро портлаши энергиясидек катта энергияни мужассамлаштириш мумкинлигидир. Шу туфайли лазерларни ўрганишга ва ҳаётда қўллашга бўлган қизиқиш ҳеч ҳам сусаймайди. Мамлакатимизда ҳам бу соҳанинг тадқиқот ишларига алоҳида эътибор берилиб, ЎрФА Иссиқлик физикаси бўлими “Лазерлар физикаси” институти, Электроника, Ядро физикаси институтларида, ЎМУ, ТАТУ, ТДТУ ларида илмий тадқиқотлар олиб борилади ва мутахассислар тайёрланади.

Ютуқлари: моддаларга ишлов бериш, уларни кесиш, туйнуклар очиш, тиббиётда қўлланиши, маиший асбоб-ускуналар, ҳарбий техника, алоқа тизимлари ва бошқаларда қўлланиши. Квант системаларда ёруғликнинг ютилиши ва чиқарилиши. Ёруғликнинг тўлқин табиатидан маълумки, у маълум бир частота ν ва тўлқин узунлиги билан таърифланади. λ=с/ν (1) с- ёруғликнинг вакуумдаги тезлиги. Электромагнит тўлқинлар чатотаси кенг диапазонда бўлгани учун, уни одатда бир неча соҳаларга бўлинади. 1-расм. Электромагнит тебранишларни частота ва тўлқин узунликларининг спекетрлари. 3-товуш частотаси, ВЧ- юқори частоталар, СВЧ- ўта юқори частоталар, ИК- спектрни инфрақизил оралиғи, В- кўринадиган бўлими, УФ- ультрабинафшали спектр, Р- рентген нурланиши, γ-квантлар. Электромагнит тўлқинларнинг энергетик характеристикаси – уларнинг электромагнит энергиясининг хажмий зичлиги ҳисобланади. (2)

ρ ν –частотавий нурланишнинг хажмий зичлиги Дж/(см 3 Гц). Е ва Н-тўлқиннинг электрик ва магнит майдонларининг ўрта квадратик кучланганлиги. Электромагнит тўлқинларнинг модда таъсири унинг интенсивлиги I билан белгиланади. Электромагнит майдон ва I ўзаро қуйидагича боғланишга эга (3) Одатда ёруғлик квант энергиясини U=hv кўринишида белгилаш қулайроқ. H- Планк доимийси -6,6·10 -19 Дж. Бундай белгилашлар туфайли монохроматик ёруғлик интенсивлиги I=hvn p c (4) n p - фотонлар зичлиги. У холда спектрал зичлик ρ v =8 π v 2 kT/c 3 (5). Тажрибаларда бу ифода hv<<кТ( к=1,38·10 -23 ДЖ/к; Т=300к) бўлгандагина тўғри бўлишини кўрсатди ( v-жуда кичик ) (6) формула эса барча γ ёки λ ларда тажриба натижаларини жуда тўғри ифода этар экан (Планк формуласи). А.Эйнштейн 1916 йили шу формулани квант тасаввурлар асосида исботлаш учун квант системаларда бир холатдан иккинчи холатга ўтишда одатдаги ўз-ўзидан ва нурланишсиз ўтишлардан ташқари мажбурий нурланишли ўтишлар бўлиши кераклигини айтди. Квант системаларда электромагнит тўлқинлари таъсирида мажбурий ўтишлар ҳам бўлиши мумкин.

2-расм. Квант системаларда а) нурланишли ўтиш. (а,б,в) ва нурланишсиз ўтиш (г,д) Юқорироқ энергияли ε 1 холатдан ε 2 холатга ўтишда атом (молекула) hv 0 = ε 1 - ε 2 (7) га тенг ёруғлик кванти чиқаради. Заррачанинг қўзғалган холатида яшаш вақти ўз-ўзидан ўтишнинг Эйнштейн коэффициенти билан белгиланади τ 0 =1/A 21 (8) А 21 - бирлик вақтида ε 1 холатдан ε 2 га, ёки аксинча ўтиш эҳтимоллиги. ε 2 холатидаги заррачалар зичлиги N 2 ни ўзгариши N 2 =N 20 exp(t/ τ 0 ) (9) Ўз-ўзидан ўтишда хосил бўлган ёруғлик квантлари бир хил энергияга эга бўлганлиги учун, улар бир-бирига боғлиқ эмас ва уларни вужудга келиш эҳтимоллиги тенг бўлгани учун улар хосил қилган электромагнит тўлқинлар фазаси ва қутбланиши билан бир-бирига боғлиқ бўлмайди. Нурланишсиз ўтишларда ортиқча энергия бирор учинчи заррача В га берилади ва бунда ∆U=-∆ε га тенг бўлган кинетик ёки иссиқлик энергияси ажралади.

Мажбурий ўтишлар А заррачани энергияси hv 0 =∆ ε га тенг бўлгандагина амалга ошиши мумкин. Айнимаган холатлар учун ёруғликнинг мажбурий ютилиши ва чиқарилиши эҳтимолликлари тенг, яъни В 12 g 1 =B 21 g 2 . В 12 ,B 21 - мажбурий ютилиш ва нурланиш учун Эйнштейн коэффициенти. g 1 , ε 1 – энергияли холатларнинг хиссаси. Бу холда (10) hv<<кТ бўлганда (11) Буни (5) билан солиштирсак ва (12) хосил бўлади. Бу эса ўз-ўзидан ўтиш ва мажбурий ўтишларнинг бир-бирига боғловчи ифодалар. Демак, ўз-ўзидан нурланишда ажралувчи энергия зичлиги ва мажбурий нурланишда экан. Шунинг учун, заррачаларнинг ўз-ўзидан ва мажбурий нурланишлари хиссаси ҳар хил тўлқин узунлигидаги электромагнит тўлқинлари учун ҳар хил бўлади. Қўзғолон квант системанинг яшаш вақти чекли, яъни τ 0 бўлгани учун ноаниқлик принципига асосан системани энергияси ε ва τ 0 ни ўлчашдаги ноаниқлик (13) Шартни қаноатлантириш зарур.

бўлгани учун ва Бу эса заррача нурланишининг табиий кенглиги дейилади. Бу v га боғлиқ бўлгани учун ~ v 3 қонуният билан ўзгаради. Ҳар қандай релаксайия жараёнлари қўзғолон холатни яшаш вақтини камайтиргани учун, бу кенгликни ортишига олиб келади. Бу нурланиш спектрини кенгайиши мажбурий ўтишлар эҳтимоллигини камайтиради ~ ∆v -1 . Мажбурий нурланиш жараёнлари қўзғалган заррачани резонанс квантлар билан ўзаро таъсирлашув жараёни бўлгани учун уни кесим юзаси билан баҳолаш қулай. v 0 частотали ва ρ 0 зичликдаги монохроматик тўлқин таъсиридаги нурланиш эҳтимоллиги C (15) -кесим юзаси, n p –фотонлар зичлиги ва ρ 0 ларни ρ 0 =n p hv 0 кўринишда ёзиш мумкин бўлганлиги учун (16) ифодани оламиз. Демак, бу ε 1 дан ε 2 га ўтиш учун частоли электромагнит тўлқинларни тутиб олиш кесим юзаси ва у Эйнштейн коэффициенти В ва га боғлиқ. Буни бошқачароқ қилиб ёзсак, тўқнашишлар туфайли ўтишлар учун:

-мажбурий фотоўтиш кесими. Доплер шаклидаги чизиқлар учун -квант заррача тури, тўлқин узунлигига қараб 10 -12 дан 10 -24 гача ўзгариши мумкин. Инверс тўлдирилган муҳитлар ҳосил қилиш. Лазерларда фотонлар ютилиш туфайли йўқолиши ва мажбурий нурланишда пайдо бўлишини ифодаловчи тенгламани қуйидагича ёзиш мумкин: (3.1) N 1 ва N 2 - ε 1 ва ε 2 ҳолатлардаги заррачалар зичлиги. Аввалгиларни ҳисобга олиб (3.2) кўринишида ёзиш мумкин. Бундаги (3.3) актив муҳит коэффициенти дейилади.

n p ~ I бщлгани учун (3.4) деб олиш мумкин. k >0 б ў лса му ҳ итда барча ёру ғ лик к учаяд и . k <0 бўлса яъни да ёруғлик сусаяди. Демак, ёруғликнинг кучайиши фақат N муҳитдаги энергетик сатҳларда термодинамик мувозанат бўлмаган, юқоридаги сатҳ пастдагига нисбатан кўпроқ тўлдирилган бўлганда вужудга келади. Бундай муҳит инверсион тўлдирилган муҳит дейилади. 3-расм. Сатҳлараро инверс тўлдириш хосил бўлиш жараёнлари. Расмда кўрсатилганидек 1 ва 2 ҳолатларда қўзғолган заррачаларни умуман йўқолиш тезлиги M 1 M 2 ва τ 1 τ 2 вақтлар билан таърифлайлик. Мажбурий ўтишлар бўлмаганда заррачаларни ифодаловчи тенглама (3.5)

N 1 ва N 2 ларни бу ифодалардан топиб, (3.3) га қўйсак, бу холат учун кучсиз сигнални кучайтириш коэффициентини топамиз. K 0 = σ 0 (M 2 τ 2 - M 1 τ 1 ) (3.6) Бунда кўпинча инверс тўлдирилган муҳитни хосил қилиш учун юқоридаги сатҳни тўлдириш тезлиги ва ундаги заррачаларни яшаш вақти катта ва пастки сатҳники кичик бўлиши керак. Электромагнит майдон кучланганлигини ортиши билан мажбурий ўтишлар орта боради ва заррачаларни тақсимоти қуйидагича бўлади: dN 1 /dt=M 1 -(N 1 / τ 1 )+n p c σ 0 N 2 g 1 - n p c σ 0 N 1 g 2 (3.7) dN 2 /dt=M 2 -(N 2 / τ 2 )-n p c σ 0 N 2 g 1 + n p c σ 0 N 1 g 2 Буни ечиб, кучайтириш коэффициентини аниқлаш мумкин (3.8) Бундан кўринишича n p ортиши билан К камаяди. К 2 марта камаядиган n p ни n s – яъни фотонлар зичлигини тўйиниш қиймати деб олсак (3.9) ва шунга мос холдаги ёруғлик интенсивлигини тўйиниш қиймати (3.10)

Мана шу n s I s ва K 0 лар актив муҳитни белгиловчи катталиклар ҳисобланади. Ифодалардан кўринишича бу катталиклар нурланиш интенсивлигига боғлиқ эмас. Агар τ 2 >> τ 1 бўлса, муҳит инверс тўлдирилганлик мавжуд бўлади ва (3.9) ни g 1 =1 олган холда n s σ 0 c=1/ τ 2 (3.11) деб ёзиш мумкин. Бу ифодани ўнг томони n s зичликдаги фотонлар (ёки I s интенсивлигидаги) резонанс нурланиш таъсирида вужудга келадиган мажбурий нурланишлар бўлгани учун n s ва I s лар мажбурий ўтишлар эҳтимоллиги заррачаларни бошқа сабабларига кўра ўтиши (сўниши) эҳтимоллигига тенг бўладиган ҳолатдаги қийматлар экан. (3.9) ва (3.10) ларни (3.8) га қўйсак (3.12) хосил бўлади. Бундан кўринишича I>I s K камаяди. I→∞ да K→0, яъни электромагнит тўлқинларни ютиш ва нурланиш жараёнлари эҳтимоллиги тенг бўлиб қолади. Муҳитдаги сатҳларни кучайтириш коэффициентининг вақт бўйича ўзгариши унинг тўлдирилишига боғлиқ. Агар t=0 дан юқориги сатҳини М 2 тезлик билан тўлдирила бошласа (3.13) t =0 да N 2 =0 б ў лса, ечим: (3.1 4 ) бўлади. Бу холда ( N 1 =0 деб оламиз. )

t << τ 2 N 2 ≈ M 2 t t >> τ 2 exp t / τ 2 >>1 N 2 ≈ M 2 τ 2 Қўзғалиш (ташқи электромагнит тўлқин) тўхтатилганда N 2 = M 2 τ 2 exp (-t/ τ 2 ) (3.15) кўринишда бўлади, яъни юқориги сатҳ тўлдирилганлик даражаси экспотенциал равишда камаяди. Бунда τ 2 шу холатнинг яшаш вақти дан τ 2 ни хисоблаш топиш мумкин. 4-расм. Дамлаш бошланганда ва тўхтатилганда юқориги сатҳни тўлдирилишини ўзгариши. Агар холатни қўзғотик юқори интенсивликдаги кучланиш билан амалга оширилса, I>>I s холатни камайтириш тезроқ бўлади ва уни камайиш вақти (3.16) бўлади. I>>I s да (3.16) ни 2-ҳади биринчисидан жуда катта ва (3.17) бўлади.

Энди инверс тўлдирилган муҳит хосил қилиш усулларини кўрамиз. Фақат икки энергетик сатҳли системаларда инверс холат хосил қилиш анча мураккаб, чунки, N 2 g 1 =N 1 g 2 бўлганда ютилиш ва нур чиқариш эҳтимоллиги қарийб тенг. Инверс тўлдирилиш юқориги ва пастки сатҳларни тўлдириш ва ютилиш жараёнлари ҳар хил бўлгандагина юзага келади. Шунинг учун инверс тўлдирилган муҳитни хосил қилиш учун камида 3 та сатҳ бўлиши зарур. Бундай системада 2 ўзгарувчан сатҳ ва 1 асосий сатҳлар инверс тўлдирилиши 3 сатҳ орқали, яъни 3→2 нурланишсиз ўтиш орқали юз беради. Бу ўтиш эҳтимоллиги S 32 деб белгиласак, 1 ва 3, 1 ва 2 сатҳлар ўртасидаги тўғри ва аксинча ўтишлар эҳтимолликларини W 13 , W 31 , W 12 ва W 21 деб олсак, у холда бу ўтишлар учун нейтраллик тенгламалари (3.18) ва N 0 =N 1 +N 2 +N 3 (3.19) бўлади.Бу ерда N 0 -резонанс ўтиши мумкин бўлган актив заррачалар умумий сони, N 1 ,N 2 ,N 3 -уларнинг сатҳлардаги қийматлари, A 31 A 21 -ўз-ўзидан ўтиш эҳтимолликлари (.18) ва (3.19) лардан (3.20)

5-расм. Уч сатҳли квант системасида инверс тўлдирилиши хосил бўлиши. 2 сатҳни тўлдирилиши учун A 31 <<S 32 W 31 <<S 32 (3.21) бўлиши зарур. У холда, N 2 /N 1 ≈(W 13 +W 12 )/(A 21 +W 21 ) (3.22) 7 ёки (N 2 -N 1 )/N 1 ≈(W 13 -A 21 )/(A 21 +W 21 ) (3.23) Бу шартлар бажарилганда N 3 →0 ва N 0 ≈N 1 +N 2 1 ва 2 сатҳларда айниш бўлмаган холда (W 21 =W 12 ) (3.24) бу ифордани (3.23) га қўйсак, бироз ўзгаришлардан кейин (3.25)

ни оламиз. Бундан кўринадики, N 2 >N 1 бўлиши учун W 13 =A 21 , яъни 3 чи сатҳни тўлдириш эҳтимоллиги 2-сатҳдан ўз-ўзидан нурланишдан катта бўлиши керак экан. Эътибор бериш керак-ки, уч сатҳли системада N 0 ≈N 1 +N 2 ва N 2 >N 1 бўлишини N 0 -N 1 >N деб ёзиш мумкин бўлгани учун N 1 >N 0 /2 бўлиши керак. Бу демак, инверс тўлдирилган муҳит хосил қилиш учун барча актив заррачаларнинг ярмидан кўпи қўзғолган, яъни 2-сатҳда бўлиши талаб қилинади. Бунинг учун эса, катта қўзғотиш тезлиги ва мос равишда энергия талаб қилинади. Бу қийинчиликни енгиш учун 4 сатҳли системалардан фойдаланиш қулайроқ. Бу холда инверс тўлдирилиш ўзгарувчан 1 ва 2 сатҳлар ўртасида хосил қилинади. 2-сатҳ S 32 нурланишсиз релаксацион ўтиш орқали тўлдирилади, 1-сатҳ эса нурланиш S 10 ўтиш орқали бўлмайди. Инверс тўлдирилиш шарти қуйидагича бўлади: W 13 >A 31 , W 13 <S 32 , S 10 >W 21 (3.26) Бу холда 0 сатҳ асосий иштирокчи бўлмагани учун, 1 ва 2- сатҳларни нисбий тўлдирилиши жуда қийин бўлмайди. Бундай система газларда СО 2 , СО молекулалари ва қаттиқ жисмларда неодим аралашмаси бўлганда амалга ошади.

6-расм. Тўрт сатҳли квант системасида инверс тўлдирилиш хосил бўлиши. Шундай қилиб, лазерларни ишлашини таъминловчи фаол (актив) қисми ҳисобланади ва лазерларни ишчи қисми деб аталади. Инверс тўлдирилишни хосил қилиш учун оптик, газорадряд, газодинамика ва кимёвий усуллар қўлланилади. Оптик усулда – ёруғлик ёрдамида ишчи қисмида актив заррачалар юқориги сатҳга чиқарилади. Газоразряд усулида – газ разряди ёрдамида заррачалар фаоллиштирилади ва улар бошқа заррачалар билан тўқнашиб инверс муҳит хосил қилади. Газодинамик усул – юқориги ва пастки энергетик сатҳларнинг релаксация вақтлари ҳар хил бўлганда, қиздирилган жисм кескин кенгайтирилганда тўлдирилиш фарқи юзага келади. Кимёвий усулда инверс холат номувозанатий кимёвий реакциялар туфайли вужудга келади.

Foydalanilgan adabiyotlar 1. Отахўжаев А.К., Жўраев Б.С. Молекуляр оптика. Самарканд, Университет. 1992. 2. Волькенштейн М.В. Молекулярная оптика. М., Наука. 1958. 3. Фабелинский И.Л., Молекулярное рассеяние света. М. Наука. 1982. 4. Вебер А., Спектроскопия КРС в газах и жидкостях. М. Наука.1982. 5. Атахаджаев А.К., Тухватуллин Ф.Х. Спектральное распределение интенсивности в крыле линии рассеяния жидкостей и растворов. Ташкент, Фан. 1981. 6. Вкус М.Ф. Электрические и оптические свойства молекул и конденсированных сред. Л.,1984. 7. Отажонов Ш. Молекуляр оптика. Ташкент, Университет. 1994. 8. Волькенштейн М.В., Строение и физические свойство молекул. М., Л., 1955.

Похожие

Яримўтказгичли лазер

Лазер нурларининг қутбланиши

Фотографик эмульсияни тайёрлаш технологияси

Целлюлоза олиш технологияси. Кимевий толалар

Лазерларнинг асосий тавсифлари