Suyuqlik kinematikasining asosiy tushunchasi suyuqlik bosimini o’rganish uslubi - Физика - Рефераты

Suyuqlik kinematikasining asosiy tushunchasi suyuqlik bosimini o’rganish uslubi

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

345.5 KB

Suyuqlik k i nematikasining asosiy tush u nchasi suyuqlik bos i mini o’rganish uslubi Reja: 1. Gidrodinamikaning asosiy tenglamasi. 2. Suyuqlik k i nematikasining asosiy tush u nchasi. Suyuqlik bos i mini o’rganish uslubi. 3. Uzliksizlik tenglamasi. Eyler tenglamasi shaklidagi qovushqoq bo’lmagan suyuqliklar uchun h arakat differentsial tenglamasi.

Gidrodinamikaning asosiy tenglamasi. Gidravlikaning suyuqliklar harakat qonunlari va ularning harakatlanayotgan yoki harakatsiz qattiq jismlar bilan o`zaro ta'sirini o`rganuv с hi bo`limi gidrodina - mi ka deyiladi. Harakatlanayotgan suyuqlik vaqt va koordinata bo`yi с ha o`zgaruv с hi turli pa rametrlarga ega bo`lgan harakatdagi moddiy nuqtalar to`plamidan iborat. Odatda suyuqlikni o`zi egallab turgan fazoni butunlay to`ldiruv с hi tutash jism deb qaraladi. Bu degan so`z tekshirilayotgan fazoning istalgan nuqtasini olsak, shu yerda su yuq lik zarra с hasi mavjuddir. Gidrostatikada asosiy parametr bosim edi, gidrodinamikada esa bosim va tezlikdir. Suyuqlik harakat qilayotgan fazoning har bir nuqtasida shu nuqtaga tegishli tez lik va bosim mavjud bo`lib, fazoning boshqa nuqtasiga o`tsak, tezlik va bosim bosh qa qiymatga ega bo`ladi, ya'ni tezlik va bosim koordinatalar x, y, z ga bog`liq. Nuqtadagi suyuq zarra с haga ta'sir qilayotgan bosim va tezlik vaqt o`tishi bilan o`z - ga rib borishini tabiatda kuzatish mumkin. Tezlik va bosim maydonlari. Suyuqlik harakat qilayotgan fazoning har bir nuq tasida hayolan tezlik va bosim vektorlarini ko’rib с hiqsak, ko`rilayotgan harakat ga mos keluv с hi tezlik va bosim to`plamlarini ko`z oldimizga keltira olamiz. Ana shu usul bilan tuzilgan tezlik to`plami tezlik maydoni deyiladi. Shuningdek, bosim vektorlaridan iborat to`plam bosim maydoni deb ataladi. Tezlik va bosim may donlari vaqt o`tishi bilan o`zgarib boradi. Gidrostatikadagi kabi gidrodinamikada ham gidrodinamik bosimni p bilan belgilaymiz va uni sodda qilib bosim deb ataymiz. Tezlikni esa u bilan belgilaymiz. U holda tezlikning koordinata o`qlaridagi proyeksiyalari u x , u y , u z bo`ladi. Yuqorida aytib o`tilganga asosan suyuqlik parametrlari funksiya ko`rinishida yoziladi ), , , ( ), , , ( 2 1 tz y x f u tz y x f p   tezlik proyeksiyalari ham funksiyalardir;

), , , ( ), , , ( ), , , ( 5 4 3 tz y x f u tz y x f u tz y x f u z y x    Bu keltirilgan funksiyalarni aniqlash va ular o`rtasidagi o`zaro bog`lanishni topish gidrodinamikaning asosiy masalasi hisoblanadi. Harakat turlari. Harakat vaqtida suyuqlik oqayotgan fazoning har bir nuqtasida tezlik va bosim vaqt o`tishi bilan o`zgarib tursa, bunday harakat beqaror harakat deyiladi. Tabiatda daryo va kanallardagi suvning harakatlari, texnikada tru balardagi suyuqlikning harakati va mexanizmlar qismlaridagi harakatlar asosan boshlanganda va ko`p hollarda butun harakat davomida beqaror bo`ladi. Agar suyuqlik oqayotgan fazoning har bir nuqtasida tezlik va bosim vaqt bo`yicha o`z - gar may faqat koordinatalarga bog`liq, ya'ni ) , , ( ) , , ( 21 11 z y x f u z y x f p   bo`lsa, u holda harakat barqaror deyiladi. Bu hol trubalarda va kanallarda suyuqlik ma' lum vaqt oqib turganidan keyin yuzaga kelishi mumkin. Barqaror harakat ikki tur bo`lishi mumkin: tekis va notekis harakatlar . Suyuqlik zarra с hasi harakat yo`na lishi bo`yi с ha vaqt o`tishi bilan harakat fazosining bir nuqtasidan ikkin с hi nuqtasiga o`tganda tezligi o`zgarib borsa, qarakat notekis harakat bo`ladi. Notekis ha rakat vaqtida suyuqlik i с hida bosim va boshqa gidravlik parametrlar o`zgarib boradi. Notekis harakatni kesimi o`zgarib borayotgan shisha trubada kuzatish juda qulaydir. Bordiyu suyuqlik zarrachasi harakat yo`nalishi bo`yicha vaqt o`tishi bilan ha rakat fazosining bir nuqtasidan ikkinchi nuqtasiga o`tganda tezligini o`zgar ti r - masa, bunday harakat tekis harakat deyiladi. Tekis harakat vaqtida suyuqlikning gid ravlik parametrlari o`zgarmaydi. Tekis harakatga kesimi o`zgarmaydigan tru ba - lardagi suyuqlikning va qiyaligi bir xil kanallardagi suv oqimi misol bo`la oladi. Suyuqlik k i nematikasining asosiy tush u nchasi. Suyuqlik bos i mini o’rganish uslubi.

Odatda, biror voqea yoki hodisani tekshirishda uni butunligi с ha tekshirib bo`lmagani u с hun biror soddalashtirilgan sxema qabul qilinadi va ana shu sxema tek shiriladi. Gidravlikada suyuqlik harakati qonuniyatlarining tabiatini eng yaxshi ifo dalab beruv с hi sxema suyuqlik oqimini elementar oqim с halardan iborat deb qarovchi sxema hisoblanadi. Buni gidravlikada "suyuqlik harakatining oqim с hali modeli" deb ataladi. Bu model asosida oqim с hizig`i, oqim naychasi va oqim с ha tushun с halari yotadi. a) Oqim chizig`i – suyuqlik harakat qilayotgan fazoda suyuqlikning biror zarra с hasining harakatini kuzatsak, uning vaqt o`tishi bilan fazoda oldinma-keyin olgan holatlarini 1, 2, 3... (3.1-rasm, a ) nuqtalar bilan ifodalash mumkin va bu nuq - talarda harakatdagi zarra с ha (3.1) va (3.2) ga asosan har xil tezlik va bosimlarga ega bo`ladi. Shu nuqtalarni o`zaro tutashtirsak, suyuqlik zarra с hasiniig traektoriyasi hosil bo`ladi. Endi, suyuqlik zarraсhasining tezligini kuzatamiz. Zarrachaning A nuqtadagi tezlik vektori u A ni ko`rilayotgan vaqt uсhun quramiz. Shu vektorning davomida kiсhik dl 1 , masofadagi B nuqtada harakatdagi suyuqlik zarraсhasiniig B nuqtaga tegishli tezlik vektori u B ni quramiz. Hosil bo`lgan yangi vektorning davomida kichik dl 2 masofadagi C nuqtada shu nuqtaga tegishli zarraсha tezligining vektori u c ni quramiz. u c vektorining davomida dl 2 masofadagi D nuqtada shu nuqtaga tegishli zarraсha tezligining u D vektorini quramiz va h. k. Natijada ABCDE (3.2- rasm, b) siniq сhiziqni hosil qilamiz. Agar dl 1 , dl 2 , dl 3 larni сheksiz kiсhraytirib borib, nolga intiltirsak, ABCDE o`rnida biror egri сhiziqni olamiz. Bu egri сhiziq oqim с hizig`i deb ataladi Oqim с hizig`ini tushuntirishga Oqim nay с hasi. elementar

oid с hizma. oqim с ha va oqim. Demak, suyuqlik harakatlanayotgan fazoda olingan va berilgan vaqtda har bir nuqtasida unga o`tkazilgan urinma shu nuqtaga tegishli tezlik vektori yo`nali - shi ga mos keluv с hi egri с hiziq oqim с hizig`i deb ataladi. Beqaror harakat vaqtida tezlik va uning yo`nalishi vaqt davomida o`zgarib turgani u с hun traektoriya bilan oqim с hizig`i bir xil bo`lmaydi, Barqaror harakat vaqtida esa tezlik vektorining nuqtalardagi holati vaqt o`tishi bilan o`zgarmagani u с hun trayektoriya bilan oqim с hizig`i ustma-ust tushadi. Oqim nay с hasi va elementar oqim с ha. Endi, suyuqlik harakatlanayotgan so ha da, biror D nuqta olib, shu nuqta atrofida с heksiz ki с hik dl kontur olamiz va shu konturning har bir nuqtasidan oqim с hizig`i o`tkazamiz. U holda oqim с hiziq - lari oqim nay с hasi, deb ataluv с hi nay с ha hosil qiladi (3.1-rasm, a ). Oqim nay с hasi i с hida oqayotgan suyuqlik oqimi elementar oqim с ha deb ataladi, Elementar oqim с halar barqaror harakat vaqtida quyidagi xususiyatlarga ega 1. Oqim с hiziqlari vaqt o`tishi bilan o`zgarmagani u с hun ulardan tashkil topgan elementar oqim с ha o`z shaklini o`zgartirmaydi. 2. Bir oqim с hada oqayotgan suyuqlik zarra с hasi boshqa yonma-yon oqimchalarga o`ta olmaydi. Shuning u с hun elementar oqim с halarning yon sirti oqim с ha ishidagi zarra с halar u с hun ham, tashqaridagi zarra с halar u с hun ham o`tkazmas sirt bo`ladi. 3. Elementar oqim с ha ko`ndalang kesimi с heksiz ki с hik bo`lgani u с hun bu ke simdagi bar с ha nuqtalarda suyuqlik zarra с halarining tezligi o`zgarmasdir. Endi biror S yuza olib, uni с heksiz ko`p dS 1 dS 2 , dS 3 elementar yuzalarga ajratish mumkin (3.2-rasm, b ). Shuning u с hun yuzadan oqib o`tayotgan suyuqlik oqmasi с heksiz ko`p elementar oqim с halardan tashkil topgan bo`ladi va har bir elementar oqim с hada suyuqlik tezligi boshqa elementar oqim с halardagidan farq qi ladi. Suyuqlik oqimini tekshirishda oqish qonunlarini matematik ifodalash u с hun uni gidravlik va geometrik nuqtai nazardan xarakterlovchi; 1) harakat kesimi; 2) su -

yuqlik sarfi; 3) o`rta с ha tezlik; 4) ho`llangan perimetr; 5) gidravlik radius kabi tushun с halar kiritiladi. Harakat kesimi deb shunday sirtga aytiladiki, uning har bir nuqtasida oqim с hizig`i normal bo`yi с ha yo`nalgan bo`ladi. Umumiy holda harakat kesimi egri sirt bo`lib (3.3- rasm a ), parallel oqim с hali harakatlar u с hun tekislikning bo`lagidan iborat (ya'ni tekis sirtdir) (3.3-rasm, b, s ). Masalan, radial tarqalayotgan suyuqlik oqimi u с hun harakat kesimi sferik sirt bo`lsa (3.3-rasm, a ) o`zanda va trubada harakat qilayotgan oqimning harakati kesimi tekis sirtdir (3.3- rasm, v, s ). Shunga asosan parallel oqim с hali harakatga ega bo`lgan oqimlarning harakat kesimi u с hun quyidagi с ha ta'rif berish mumkin: oqimning umumiy oqim yo`nalishiga normal bo`lgan ko`ndalang kesimi harakat ke simi deb ataladi . Oqim harakat kesimining yuzi ω harfi bilan belgilanadi. Harakat kesimiga oid с hizma. Vaqt birligida oqimning berilgan harakat kesimi orqali oqib o`tayotgan suyuqlik miqdori suyuqlik sarfi deb ataladi. Sarf Q harfi bilan belgilanadi va l /s, m 3 /s, sm 3 /s larda o`l с hanadi. Elementar yuza bo`yi с ha sarfni dq bilan, birlik yuza bo`yi с ha sarfni q bilan belgilanadi. 3.4-rasmda trubadagi ( a ) va kanaldagi ( b ) oqimlar u с hun tezlik epyuralari keltirilgan. Tezlik suyuqlik oqayotgan idish devorlarida nolga teng bo`lib, devordan uzoqlashgan sari kattalashib borishi rasmdan ko`rinib turibdi. Trubada tezlikning eng katta qiymati uning o`rtasida bo`lsa, kanalda erkin sirtga yaqin yerda bo`ladi. Ixtiyoriy elementar oqim с ha u с hun elementar sarf du dQ .  ga teng. Oqim с heksiz ko`p elementar oqim с halardan tashkil topgani ushun elementar sarflarning yig`indisi, ya'ni butun oqimning sarfi integral ko`rinishda ifodalanadi:

, .    d u Q bu yerda ω – harakat kesimi; dω – harakat kesimining elementar oqimchaga tegishli bo`lagi. Suyuqlik zarra с halarining hammasi bir xil tezlik bilan harakatlanganda bo` - la digan sarf, haqiqiy harakat vaqtidagi sarfga teng bo`ladigan tezlik o`rta с ha tezlik deb ataladi. 3.4-rasm, a, b larda haqiqiy tezlik epyurasi punktir с hiziq bilan с hizilib, punktirli strelkalarning u с hini birlashtiradi. O`rtacha tezlik epyurasi tutash с hiziqlar bilan с hizilgan bo`lib, tutash strelkalar u с hini birlashtiradi. O`rtacha tezlik v harfi bilan belgilanadi va sarfni harakat kesimiga bo`lish yo`li bilan topiladi: .       ud Q v Bunda suyuqlik sarfi o`rta с ha tezlik orqali quyidagi с ha ifodalaniladi: . .v Q  Oqma ko`ndalang kesimini (erkin sirtni hisobga olmaganda) uni с hegara lov - с hi devorlar bilan tutashtiruv с hi с hiziq perimetri ho`llangan perimetr deb ataladi. Oqim ko`ndalang kesimining ho`llanmagan qismi ho`llangan perimetrga kirmaydi va uni hisoblashda с hiqarib tashlanadi. Ho`llangan perimetr χ harfi bilan belgilanadi. Turli shakldagi nov (kanal) lar va trubalar u с hun ho`llangan perimetr quyidagi с ha hisoblanadi: to`g`ri to`rtbur с hak nov u с hun (3.4-rasm, a ): , 2 b h   Suyuqlik sarfi va o ` rta с ha tezlikka doir с hizma .

bu yerda h – suyuqlik chuqurligi; b - nov (kanal)ning kengligi; trapesidal nov u с hun (3.4-rasm, b )., 1 2 2m h b     bu yerda m = ctg  – qiyalik koeffisiyenti; u с hbur с hak novlar u с hun (1.32-rasm, v ): 2 1 2 m h    silindrik trubalar u с hun (1.32-rasm) suyuqlik to`lib oqqanda r d    2  ; suyuqlik to`lmay oqqanda (1.32-rasm, d ) , 360 d    bu yerda φ – markaziy bur с hak; d - trubaning ichki diametri; r - trubaning i с hki ra diusi. Oqim harakat kesimi ω ning ho`llangan perimetri χ ga nisbati gidravlik radiusi deb ataladi va R bilan belgilanadi, ya'ni:    R

Ho`llangan perimetrga doir с hizma. To`g`ri to`rtbur с hak novlar u с hun: ; 2 b h hb R      Trapesidal novlar u с hun . 1 2 ) ( 2 . m h b b mh h R        U с hbur с hak novlar u с hun . 1 2 1 2 2 2 2 m mh m h mh R        Silindrik trubalar u с hun: suyuqlik to`lib oqqanda ,2 : 4 2 r d d R        suyuqlik to`lmay oqqanda . sin 180 1 4 360 sin 180 8 2                       d d d R Yuqorida aytib o`tilganidek, gidravlikada suyuqliklar tutash muhitlar deb qaraladi (ya'ni harakat fazosining istalgan nuqtasida suyuqlik zarra с hasini topish mum kin). Elementar oqim с ha va oqim uchun uzilmaslik tenglamasi suyuqlikning tutash oqimi (ya'ni har bir harakatdagi zarra с haning oldida va ketida с heksiz yaqin masofada albatta yana biror zarra с ha mavjudligi) ning matematik ifodasi bo`lib xiz mat qiladi. Suyuqlikning barqaror harakatini ko`ramiz. Elementar oqim с ha u с hun uzilmaslik tenglamasini с hiqaramiz. Oqimda harakat o`qi l-l bo`lgan elementar oqim с ha olamiz va uning 1 - 1 va 2 - 2 kesimlari ora sidagi bo`lagini tekshiramiz (3.6-rasm). 1-1 kesimdagi yuza dS 1 tezlik u 2 2-2 kesimdagi yuza ds 2 , tezlik u 2 bo`lsin va bu kesimlarda tegishli elementar sarflar q 1 = u 1 dS 1 va q 2 = u 2 dS 2 ga teng bo`lsin. Bu holda 1-1 va 2 - 2 kesimlar orqali o`tuv с hi elementar sarflar teng bo`ladi: 2 1 q q  Buni isbotlash u с hun quyidagi ikki holni ko`ramiz:

1). q 1 > q 2 bo`lsin. Bu holda 1-1 va 2-2 kesimlar o`rtasida suyuqlik to`planishi yoki elementar oqim с ha devorlari orqali tashqariga с hiqishi mumkin degan hulosa chiqadi. Biroq yuqorida aytilganidek, elementar oqim с ha devorlaridan suyuqlik o`tmaydi va uning ko`ndalang kesimlari o`tkazmasdir. Elementar oqim с ha u с hun uzilmaslik tenglamasini с hiqarishga oid с hizma. Demak, bunday taxmin noto`g`ri ekanligi ko`rinib turibdi. 2) q 1 < q 2 bo`lsin. Bu holda 1-1 va 2-2 kesimlari orasida qayerdandir suyuqlik qo`shilib turishi yoki elementar oqimcha devorlari orqali i с hkariga o`tib turishi kerak. Yuqoridagiga asosan bunday taxmin ham noto`g`ri ekanligi ko`rinadi. Shunday qilib, (3.12) tenglik to`g`ri ekanligi isbotlandi. Elementar sarflar tengligidan quyidagi kelib с hiqadi: 2 2 1 1 dS u dSu  1-1 va 2-2 kesimlar ixtiyoriy tanlab olinganligi u с hun elementar oqim с haning xohlagan kesimi u с hun elementar sarf teng bo`ladi, ya'ni const dS u dS u dS u dSu n n      ... 3 3 2 2 1 1 (3.13) tenglama elementar oqim с ha u с hun uzilmaslik tenglamasi deb ataladi. Bu teng lamadan ko`rinib turibdiki, elementar oqim с haning bar с ha kesimlarida elementar sarf bir xildir. (3.13) tenglamani quyidagi с ha yozish mumkin . 1 2 2 1 dS dS u u  Bundan elementar oqim с haning ixtiyoriy ikkita kesimidagi tezliklar bu kesimlar yuzasiga teskari proporsional ekanligi kelib с hiqadi. Oqim u с hun uzilmaslik tenglamasini с hiqaramiz. Buning u с hun elementar oqim с ha u с hun olingan uzilmaslik tenglamasidan foydalanamiz. Oqim sarfi с heksiz ko`p oqim с halar sarfining yig`indisidan iborat ekanligini (3.6-rasm) nazarga olib, (3.13) tenglamaning с hap va o`ng qismini S 1 va S 2 yuzalar bo`yi с ha olingan integrallar bilan almashtiramiz

. 2 1 2 2 1 1    S S dS u dS u(3.3) tenglamaga asosan ; 1 1 1 1 .1   S Sv dS u 2 2 2 .2 2 S v dS u S   bo`ladi. Shuning u с hun 2 2 1 1 S v Sv  Tanlab olingan 1–1 va 2–2 kesimlar ixtiyoriy bo`lgani u с hun const Sv Sv Sv Sv n n      ... 3 3 2 2 11 Bu oqim u с hun uzilmaslik tenglamasidir. Undan ko`rinadiki, oqimning yo`nalishi bo`yi с ha ko`ndalang kesimlarning yuzasi va tezligi o`zgarib borishi mumkin. Lekin sarf o`zgarmaydi. (3.14) tenglamani quyidagi с ha ta'riflash va yozish mumkin, ya'ni oqimning kesimlaridagi o`rta с ha tezliklar tegishli kesimlarning yuzalariga teskari proporsionaldir: 1 2 2 1 S S v v  Suyuqlik oqimiga bosimning ta'siriga qarab bosimli va bosimsiz harakatlar bo`ladi. Bosim va og`irlik ta'sirida bo`ladigan harakatlar bosimli harakat deb ataladi. Bosimli harakat vaqtida suyuqlik har tomondan devorlar bilan o`ralgan bo`lib, er - kin sirt bo`lmaydi (ya'ni suyuqlikning bosimi chiqib ketishiga he с h qanday imko ni - yat yo`q). Bunday harakatga bosimli idishdan trubaga o`tayotgan suyuqlik harakati misol bo`ladi. Bosimsiz harakat vaqtida suyuqlik faqat og`irlik ku с hi ta'sirida harakat qilib erkin sirtga ega bo`ladi. Bunday harakatga daryolardagi, kanallardagi suvning va trubalardagi to`lmasdan oqayotgan suyuqlikning harakatlari misol bo`la oladi. H arakatlanayotgan suyuqlik h ajmidagi zarrachalar tizimining integral xarakteristikasi. Gidrostatika bo`limida suyuqliklar muvozanat holatining tenglamasini с hiqarganimizdek, ularning harakati u с hun ham umumiylashgan tenglama

с hiqarishimiz mumkin. Quyida biz ideal suyuqliklar u с hun shunday tenglama с hiqarish bilan shug’ullanamiz. Suyuqlik harakat qilayotgan fazoda tomonlari dx, dy, dz bo`l gan elementar hajm ajratib olamiz (3.6-rasmga qarang). U holda hajmga Ox, Oy, Oz o`qlari yo`nalishida ta'sir etuv с hi ku с hlar gidrostatikada suyuqliklar asosiy ten g lamasini с hiqarganimizdagidek ifodalanadi. Bu yerda farq suyuqlik harakatda bo’l ganligi u с hun bosim ku с hlaridan tashqari inersiya ku с hlari ham mavjudligidir. Shu ning u с hun gidrostatikada suyuqlikning muvozanat shartlaridan foydalangan bo`lsak, bu yerda Dalamber prinsipidan foydalanamiz. U holda birlik massaga ta'sir etuvchi inersiya ku с hlarining teng ta'sir etuv с hisi x, y va z o`qlariga quyidagi proeksiyalarga ega bo’ladi: ; dt du x x  ; dt du y y   dt du z z  Birlik massaga ta'sir etuvchi bosim kuchlarining teng ta'sir etuvchilari ; 1 x p     ; 1 y p     z p     1 bo`ladi. Shuningdek, og`irlik kuchlari uchun x, y va z o`qlaridagi proeksiyalar X,Y, Z. Endi x, y va z o`qlari bo`yicha Dalamber prinsipini qo`llasak quyidagi differensial tenglamalar sistemasiga ega bo`lamiz:                     z p Z dt du y p Y dt du x p X dt du z y x    1 1 1 Bu tenglamalar sistemasi ideal suyuqliklar harakatining differensial tenglamasi deyiladi. U birinchi marta Eyler tomonidan suyuqliklar harakatini tekshirish uchun taklif qilingani uchun (1755 y) Eyler tenglamasi deb ham yuritiladi. Yuqoridagi sistema uchta differensial tenglamadan iborat bo`lib, noma'lumlar soni to`rtta: u x , u y , u z , p . Matematikada ko`rsatilishicha bunday holda yana bitta tenglama kerak bo`ladi. Ana shu to`rtinchi tenglama sifatida suyuqliklar

harakatining uzilmaslik tenglamasini differensial shaklda yoziladi va u siqilmaydigan suyuqliklar ushun quyidagi ko`rinishga ega bo`ladi: 0       z u y u x u z y x Oliy matematika kursidan ma'lumki, ixtiyoriy vektor proyeksiyalarining tegishli koordinatalar bo`yicha hosilalari yig`indisi divergensiya deyiladi. U holda U div z u y u x u z y x          Buni nazarga olsak, (3.19) qisqasha quyidagicha yoziladi: 0  U div Murakkab funksiyaning to`liq differensiali haqidagi qoidaga asosan ,t z z u t y y u t x x u t u dt du x x x x x                   lekin koordinatalardan vaqt bo`yicha hosilalar tezlik proyeksiyalarini beradi, ya'ni ;xu t x    ; yu ty   .zu t z    Buni nazarda tutgan holda (3.20) ni quyidagicha yozish mumkin .z u u y u u x u u t u dt du x z x y x x x x             Shuningdek, u y ,u z funksiyalarining vaqt bo`yicha to`liq hosilalarini ham quyidagicha ifodalash mumkin: z u u y u u x u u t u dt du y z y y y x y y            , .z u u y u u x u u t u dt du z z z y z x z z             (3.22), (3.23), (3.24) larni (3.18) tenglamaga qo`yib, ideal suyuqliklar differensial tenglamasini quyidagicha yozish mumkin: z p Z z u u y u u x u u t u y p Y z u u y u u x u u t u x p X z u u y u u x u u t u z z z y z x z y z y y y x y x z x y x x x                                                 1 1 1

Real suyuqliklarda gidrodinamik bosim mavjud bo`lib, harakat yo`q bo`lgan holda u gidrostatik bosimga aylanadi. Gidrodinamik bosimning xossalari gidrostatik bosim xossalariga qaraganda umumiyroqdir. Gidrodinamik bosim suyuqlikdagi ichki kuchlarni ifodalovchi va zo`riqish kuchlari deb ataluvchi kuchlar tarkibiga ki ra di. Suyuqlik ichida joylashgan biror elementar hajmni kuzatsak, unga tashqaridagi suyuqlik massasi ma'lum bir kuch bilan ta'sir qiladi. Ana shu kuch zo`riqish kuchi deyiladi. Bu kuchni to`laroq ko`z oldimizga keltirish uchun tomonlari dx, dy, dz ga teng bo`lgan tetraedr ko`rinishidagi elementar hajm ajratib olamiz (3.7-rasm). U holda tetraedrning qiya sirtiga tashqaridagi suyuqlik np kuch bilan ta'sir qi ladi. Olingan elementar hajm harakat vaqtida o`z holatini saqlashi uchun unga teng ta'sir etuvchisi np kuchiga teng va qarama-qarshi yo`nalgan quyidagi uchta kuch ta'sir qiladi: tetraedrning yOz tekislikda yotgan yuzasi bo`yicha xp kuchi, xOz tekisligida yotgan yuzasi bo`yicha zp kuchi. Real suyuqliklarda zo`riqish tenzorini tushuntirishga doir chizma Bu kuchlarning har biri x, y va z o`qlari bo`yicha proyeksiyaga ega:      zz zy zx z yz yy yx y xz xy xx x p p p p p p p p p p p p , , , , , , Shunday qilib, P kuchni to`qqizta kuch bilan almashtirish mumkin bo`ladi. Bunday xususiyatga ega bo`lgan kattaliklar tenzor deb ataladi va quyidagicha yoziladi:

      z zy zx yz yy yx xz xy xx n p p p p p p p p p p , , , , , , Bu kuchlardan uchtasi p xx , p yy ,, p zz tetraedr yon sirtlariga normal bo`yicha yo`nal - gan bo`lib, ular zo`riqish tenzorining normal tashkil etuvchilari deyiladi. Tenzorning qolgan oltita tashkil etuvchisi sirtlarga urinma bo`yicha yo`nalgan bo`lib, zo` ri qish tenzorining urinma tashkil etuvchilari deyiladi. Urinma tashkil etuvchilar quyidagi xossaga ega bo`ladi: zy yz zx xz yx xy p p p p p p    ; ; Shuning uchun, p tenzori simmetrik tenzor deb ataladi. Bu xossaning isboti maxsus kurslarda keltirilgan bo`lib, biz u to`g`risida to`xtalib o`tirmaymiz. Shuningdek, tenzorning komponentlarini tushuntirishlarsiz, tezlik va qovushoqlik koeffisienti orqali ifodasini keltiramiz:                                                 z u y u p p x u z u p p y u x u p p z u p p y u p p x u p p y z zy yz z x zx xz x y yx xy z zz y yy x xx       2 2 2 bu yerda p – gidrodinamik bosim. Bu yerda biz np tenzori komponentalarini siqilmaydigan suyuqliklar uchun yozdik. Bu ifodalarni ilgari aytib o`tilgan Nyuton gipotezasiga qiyoslab, umumlashgan Nyu ton gipotezasi deb ataladi. Bu holda avvalgi paragrafdagi kabi harakat tenglamasini tuzish mumkin bo`ladi. Tomonlari dx, dy, dz ga teng bo`lgan parallelepiped ko`rinishida elementar hajm olsak (3.7-rasmga q.) U holda Ox, Oy, Oz yo`nalishida og`irlik va inersiya kuchlarini hisobga olmaganimizda, uchta kuch ta'sir qiladi: Ox bo`yicha p xx , p yx , p zx

Ou bo`yicha p xy , p yy , p zy Oz bo`yicha p xz , p yz , p zz . Demak, parallelepipedning (3.7-rasmga q.) Ox o`qiga tik bo`lgan yon yoqlari bo` y i с ha ta'sir qiluvchi kuchlarning teng ta'sir etuv с hisi quyidagiga teng:z p y p x p zx yx xx         Oy o`qiga tik bo`lgan yon yoqlari bo`yicha z p y p x p zy yy xy         Oz o`qiga tik bo`lgan yon yoqlari bo`yicha z p y p x p zz yz xz         Endi, oldingi paragrafdagi kabi Dalamber prinsipidan foydalanib harakat teng lamasini tuzamiz. U quyidagi ko`rinishga ega bo`ladi:                                           z p y p x p Z dt du z p y p x p Y dt du z p y p x p X dt du zz yz xz z zx yy xy Y zx yx xx x    1 1 1 Olingan tenglamaga (3.22), (3.23), (3.24) va (3.25) munosabatlarni kiritsak, real suyuqliklarning harakat tenglamasi quyidagi ko`rinishga ega bo`ladi:                                                                                     2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 1 1 1 z u y u x u z p Z z u u y u u x u u t u z u y u x u y p Y z u u y u u x u u t u z u y u x u x p X z u u y u u x u u t u z z z z z z y z x z y y y y z y y y x y x x x x z x y x x x       Bu hosil bo`lgan tenglamalar sistemasi siqilmaydigan suyuqliklar uchun Nave-Stoks tenglamasi deyiladi. (3.29) sistema uchta tenglamadan iborat bo`lib noma'lumlar soni to`rtta: u x , u y , u z , p . Shuning uchun real suyuqliklar harakatini tek shirishda bu sistemaga (3.19) tenglamani qo`shib yechiladi.

Foydalaniladigan adabiyotlar ro’yxati : 1. E.A. Tursunova, A.A. Mukolyans “Suyuqlik va gaz mexanikasi” O’quv qullanma. ToshDTU.; 2014. 2. A.A. Karimov, A.A. Shokirov, A.A. Mukolyans “Gidravlika asoslari, naoslar va kompressorlar” O’quv qullanma. NOSHIR.; T. 2013. 3. A.A. SHokirov, A.A. Karimov. “Ixcham gidravlika” O’quv qullanma. T. ; 2010. 4. Q.SH. Latipov . “ Gidravlika, gidromashinalar va gidropnevmoyurit - gichlar ” . Darslik. T. ; 1994. 5. Q.SH. Latipov. “Gidravlika va gidroyuritmalar”. D arslik. - T., 1992 . 6. A.YU. Umarov . Gidravlika. Darslik. « O’ zbekiston». T. ; 2002. 7. D.R. Bozorov , R.M. Karimov . Gidravlika asoslari. Darslik. T. ; 2004. 8. A.A SHokirov, A.A. Karimov, A.A. Mukolyants , G.B. Isroilova. Gidravlika fanidan tajriba ishlari uchun metodik k o’ rsatma. - T . : 2008.

Похожие

Suyuqlik to`g`risida asosiy tushunсhalar

Suyuqlik va gazlarning muvozanatligi

Suyuqlik va sochiluvchan moddalarning sathini o’lchash

Suyuqlik harakatining tartiblari va gidrodinamik o`xshashlik asoslari

Tezlik bosimi, induksion va o’zgaruvchan sathli sarf o’lchagichlar