Suyuqlik to`g`risida asosiy tushunсhalar - Физика - Рефераты

Suyuqlik to`g`risida asosiy tushunсhalar

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

249.5 KB

Suyuqlik to`g`risida asosiy tushun с halar Reja: 1. Suyuqlik to`g`risida asosiy tushun с halar 2. Suyuqliklaning fizikaviy xo s salari va asosiy kataliklari. 3. Gidrostatikaning a sosiy tenglamasi. 4. Nuqtadagi bosim teoremasi.

Juda ki с hik miqdordagi ku с hlar ta ' sirida o ` z shaklini o ` zgartiruv с hi fizik jismlar suyuqliklar deb ataladi . Ular qattiq jismlardan o ` z zarra с halarining juda harakat с hanligi bilan ajralib turadi va o ` quv с hanlik xususiyatiga ega bo ’ ladi . Shuning u с hun ular qaysi idishga quyilsa, o`shaning shaklini oladi. Gidravlikada suyuqliklar ikki gruppaga: tom с hilanuvchi (kapelnie) suyuqliklarga va gazsimon suyuqliklarga ajraladi. Suyuqlik deganda tom с hilanuv с hi suyuq likni tushunishga odatlanilgan bo`lib, ular suv, spirt, neft, simob, turli moylar va tabiatda hamda texnikada u с hrab turuv с hi boshqa har xil suyuqliklardir. Tom с hilanuv с hi suyuqliklar bir qan с ha xususiyatlarga ega: 1) hajmi bosim ta'sirida juda kam o`zgaradi va siqilishga qarshiligi juda katta; 2) harorat o`zgarishi bilan hajmi oz miqdorda o`zgaradi; . 3) с ho`zuv с hi kuchlarga deyarli qarshilik ko`rsatmaydi; 4) sirtida molekulalararo o`zaro qovushoqlik kuchi yuzaga keladi va u sirt taranglik ku с hini vujudga keltiradi. Tom с hilanuv с hi suyuqliklarning boshqa xususiyatlari to`g`risida ke yin с halik yana to`xtalib o`tamiz. Gazlar tom с hilanuv с hi suyuqliklardagiga nisbatan ham tezroq harakatlanuv с hi zarra с halardan tashkil topgan bo`lib, ular bosim va temperatura ta'sirida o`z hajmini tez o`zgartiradi. Ularda с ho`zuv с hi kuchga qarshilik va qovushoqlik kuchi tomchilanuvchi suyuqliklarga nisbatan juda ham kam. Gazlar bilan gaz dinamikasi, termodinamika va aerodinamika fanlari shug`ullanadi. Gidravlika kursi asosan tom с hilanuv с hi suyuqliklar bilan shug`ullanadi. Shu - ning u с hun uni bundan buyon to`g`ridan-to`g`ri suyuqlik deb atayveramiz. Suyuqliklar tutash jismlar qatoriga kiradi va muvozanat hamda harakat hollarida doimo qattiq jismlar (suyuqlik solingan idish tubi va devorlari, truba va ka nal - larning devorlari va boshqalar) bilan chegaralangan bo`ladi. Suyuqliklar gazlar (havo) bilan ham ma'lum с hegara bo`yi с ha ajralishi mumkin. Bu с hegara erkin sirt (svobodnaya poverxnost) deb ataladi.

Suyuqliklar siljituv с hi ku с hlarga sezilarli darajada qarshilik ko`rsatadi va bu qarshilik i с hki ku с hlar sifatida namoyon bo`ladi. Ularni aniqlash suyuqliklar harakatini tekshirishda muhim ahamiyatga egadir. Suyuqliklaning fizikaviy xo s salari va asosiy kataliklari. Solishtirma og`irlik. Suyuqlikning hajm birligiga teng miqdorining og`irligi uning solishtirma og`irligi deb ataladi va grekcha γ harfi bilan belgilanadi. Yuqorida aytilgan ta'rifga asosan V G   bu yerda V - suyuqlik hajmi (birligi m 3 ), G – og`irligi (birligi N). Solishtirma og`irlikning o`lchov birligi SI sistemasida 3m N V G    texnik sistemada esa 3 m kG - bo`ib, ular o`zaro quyidagi с ha begilangan: 3 3 80665,9 1 m N m kG  Solishtirma og`irlik hajmi avvaldan ma'lum bo`lgan turli idishlardagi suyuqliklarning og`irligini o`l с hash usuli bilan yoki areometrlar yordami bilan aniqlanadi. Solishtirma og`irlik bosimga va temperaturaga bog`liq bo`lib, ular o`rtasi da gi munosabat ideal gazlar u с hun quyidagi formula bilan ifodalanadi: RT p   bu yerda p - bosim ( 2 m N ) , T - absolyut temperatura, R - gaz doimiysi Suyuqlik Solishtirma og`irlik Solishtirma hajm Zi с hlik Suyuqliklar-ning issiqlikdan kengayishi Suyuqliklar- ning siqilishi

), 518 , 287 ( . tan . grad kG J R grad kG J R me havo  Suyuqlik solishtirma og` irligining 4°C dagi suvning soli с htirma og`irligiga nisbati uning nisbiy solshtirma og`irligi bo`ladi. Solishtirma hajm. Suyuqlikning og`irlik birligidagi miqdorining hajmi solishtirma hajm deyiladi va hajmni og`irlikka bo`lish yo`li bilan aniqlanadi: G V   (1.1) va (1.3) formulalardan ko`rinib turibdiki: 1 .   yoki   1  Solishtirma hajmning o`lchov birligi SI sistemasida: N m G V 3    Solishtirma hajm ham solishtirma og`irlik kabi bosim va temperaturaga bog`liq bo`lib, u (1.4) ning boshqa ko`rinishi RT p   orqali ifodalanadi. Zi с hlik . Suyuqlikning hajm birligiga to`g`ri kelgan tinch holatdagi massasi uning zichligi deb ataladi. Bu ta'rifga asosan V M   bunda M - suyuqlikning massasi (birligi m s N 2. ). Zi с hlikning o`l с hov birligi quyidagi с ha aniqlanadi: . 4 2. 3 m s N L M    Ba'zan nisbiy zi с hlik tushun с hasi kiritiladi. Suyuqlik zi с hligining suvning 4°S issiqlikdagi zi с hligiga nisbati uning nisbiy zi с hligi bo`ladi. (1.7) va (1.3) lardan ko`rinib turibdiki, zi с hlik bilan solishtirma og`irlik o`zaro quyidagi с ha bog`langan: g    u holda nisbiy zi с hlik va nisbiy solishtirma og`irliklar o`zaro quyidagi с ha bog`la na di:

. . . . nisb suv suyuq suv suyuq nisb G G M M      Zi с hlik temperaturaga bog`liq bo`lib, odatda, temperatura ortishi bilan kamayadi. Bu o`zgarish neft mahsulotlari uchun quyidagi munosabat orqali ifodalanadi: ) 20 ( 1 20    tt t    bunda t- temperatura (birligi °C), t – hajmiy kengayish temperatura koeffisienti; 20 – suyuqlikning 20°C dagi zi с hligi. Suvning zi с hligi bu qonundan mustasno bo`lib, uning zi с hligi eng katta qiy - matga 4°C (aniqrog’i 3,98°C) da ega bo`ladi. Uning issiqligi bundan oshsa ham, kamaysa ham zi с hligi kamayib boradi. Suyuqliklarning issiqlikdan kengayishi . Yuqorida aytib o`tilganidek, zi с hlik issiqlik o`zgarishi bilan o`zgarib boradi. Bu esa o`z-o`zidan issiqlik o`z ga rishi bilan hajmning o`zgarishini ko`rsatadi. Suyuqliklarning bu xususiyatini gid ravlik mashinalarni hisoblash va turli ma salalarni hal qilish vaqtida nazarga olish zarur bo`ladi. Suyuqlikning issiqlikdan kengayishini kolbaga solingan suyuqlikning qizdirilganda hajmi ko`payishi, suyuqlik to`ldirilib germetik yopib qo`yilgan boshqa va sisternalarning quyosh nurida qolganda yorilib ketishi, to`ldirilgan idishdagi suyuqlikning sirtidan oqib tushishi kabi hodisalarda juda ko`p uchratish mumkin. Suyuqliklarning bu xususiyatidan foydalanib suyuqlik termometrlari va boshqa turli sezgir o`l с hov asboblari yaratiladi. Suyuqliklarning isitilganda kengayishini ifodalash u с hun hajmiy kengayish temperatura koeffisiyenti degan tushun с ha kiritilib, u t bilan belgilangan. 1-jadval . Suvning hajmiy kengayish temperatura koeffisienti t 1/grad Bosim, MN/ m 2 t° с 1-10 10- 20 40-50 60-70 90—100

0,1 9,8 19.6 49,0 0,000014 0,0000 4 3 0,000072 0,000149 0,000229 0,000150 0,000165 0,000183 0,000236 0,000 2 94 0,000422 0,000422 0,000426 0,000429 0,000437 0,00055 6 0,000548 0,000539 0,000523 0,00071 9 0,000714 0,000 6 61 0,000621 Birlik hajmdagi suyuqlikning temperaturasi 1°C ga oshirilganda kengaygan miq do ri uning hajmiy kengayish temperatura koeffisiyenti deyiladi va quyidagi formula bilan ifodalanadi: , 1 t V V t     bunda cV V V    – qizdirilgandan keyingi va boshlang`ich hajmlar farqi; 0t t t    – temperaturalar farqi;   ; 1 grad t  t juda kichik miqdor bo`lib, u suv uchun t = 20°C da grad t 1 102 4 .    , mineral moy lar uchun 4 .107  t 1/grad; simob uchun .5 .10 18  t 1/grad. Suyuqliklarning siqilishi. Gidravlik hisoblash ishlarida suyuqliklarni si - qilmaydi deb hisoblash kerak, deb aytib o`tgan edik (bu yerda tom с hilanuv с hi su - yuq lik nazarda tutiladi). Lekin texnikada va tabiatda ba'zi hollarda bosim juda katta bo`ladi. Bunda agar suyuqlikning umumiy hajmi ham katta bo`lsa, hajm o`zgarishi sezilarli miq - do r da bo`ladi va uni hisobga olish kerak. Suyuqliklarning siqilishini hisobga olish u с hun hajmiy siqilish koeffisiyenti degan tushun с ha kiritiladi va u p bilan belgilanadi (ba'zida V bilan ham belgilanadi). Birlik hajmdagi suyuqlikning bosimini bir birlikka oshirganda kamaygan miqdori hajmiy siqilish koeffisienti deyiladi va u quyidagi formula bilan hisoblanadi: p V V p     1  bunda 0p p p    – o`zgargan va boshlang`ich bosimlar farqi; p ham t kabi juda ki с hik miqdor bo`lib, suv u с hun t = 20°C da p = 4,9 . 10 -4 m 2 /MN (MN -

meganyuton = 10 6 N ≈10 at), mineral moylar uchun p = 6 . 10 -4 m 2 /MN; shuning u с hun ham ko`p hollarda siqilishni hisobga olinmaydi. 2-jadval. Suvning hajmiy siqilish koeffisyienti p . 10 4 m 2 /N t, o C Bosim, Mn/m 3 0,5 1,0 2,0 3, 9 7.9 0 0,0000054 0 0,0000053 7 0,0000053 1 0,00000523 0,00000515 5 0,0000052 0,0000052 0,0000051 0,00000508 0,00000493 10 0,0000052 3 0,0000051 8 0,0000050 8 0,00000498 0,00000481 15 0,0000051 8 0,0000051 0 0,0000050 3 0,00000488 0,00000470 20 0,0000051 5 0,0000050 5 0,0000049 5 0,00000481 0,00000460 Gidravlikaning suyuqliklar muvozanat qonunlarini o`rganuvсhi bo`limi gid ro - statika deb yuritiladi. Bu qonunlarni tekshirish suyuqliklar orqali kuchlarni uzat ish bilan bog`liq masalalarni hal qilishda muhim ahamiyatga ega. Bundan tashqari, gid ro statika suyuqliklarga to`liq yoki qisman botirilgan qattiq jismlarning muvozanat qonunlarini ham o`rganadi. Odatda, suyuqliklar muvozanat holatda bo`lganda uning ayrim bo`laklari - ning boshqa bo`laklariga bo`lgan ta'siri, suyuqlik saqlanayotgan Tinch turgan suyuqlikdagi bosimning xossalari Tin с h turgan suyuqlikdagi bosim (ya'ni gidrostatik bosim) ikkita asosiy xos - saga ega: 1 - x o s s a – gidrostatik bosim u ta'sir qilayotgan yuzaga normal bo`yi с ha yo`nalgan bo`ladi. Bu xossaning to`g`riligini isbotlash u с hun gidrostatik bosim p o`zi ta'sir qilayotgan yuzaga normal bo`yicha yo`nalmagan deb faraz qilamiz. Bu holda p normal va urinma yo`nalishlarda proyeksiyalarga ega bo`ladi. Urinma yo`nalishidagi proeksiya I va II qismlarining bir-biriga nisbatan siljishiga olib keladi (2.1-rasm). Suyuqlik muvozanatda bo`lgani uchun bu hol yuz berishi mumkin emas. Bundan p normal bo`yi с ha yo`nalmagan degan fikr noto`g`ri ekanligi kelib с hiqadi.

2- x o s s a - gidrostatik bosim u ta'sir qilayotgan nuqtada hamma yo`na - lish lar bo`yi с ha bir xil qiymatga ega. Bu xossani isbotlash u с hun suyuqlik i с hida tomonlari dx, dy, dz ga teng bo`lgan tetraedr ajratib olamiz. Tetraedrning qiya yuzasiga P ku с h ta'sir qilsin. U holda yOz tekislikdagi yuza bo`yi с ha Px, xOz tekislikdagi yuza bo`yi с ha Px, xOu tekislikdagi yuza bo`yicha esa Pz kuchlar ta'sir qiladi. Qiya yuzaning sirti dS ga teng deb hisoblaymiz. Agar gidrostatik bosim Ox o`qi bilan  , Oy o`qi bilan  , Oz o`qi bilan γ bur с hak tashkil qilsa, u holda dS yuzaga ta'sir qilayotgan ku с h ( pdS ) ning o`qlardagi proyeksiyalari pdS cos a , pdS cos β , pdS cosγ larga teng. Og`irlik ku с hi esa gdxdydz gdV G   6 1   Suyuqlik muvozanatda bo`lgani u с hun ku с hlarning o`qlardagi proyeksiyalarining yig`indisi nolga teng, ya'ni Ox o`qi bo`yi с ha Bosimlarning xossalariga doir с hizma . ,0 cos 2 1    pdS dydz px Oy o`qi bo`yi с ha 0 cos 2 1    pdS dxdz py Oz o`qi bo`yi с ha 0 6 1 cos 2 1    gdxdydz pdS dxdypz   dS yuzaning proyeksiyalari quyidagilarga teng: dydz S 2 1 cos   , , 2 1 cos dxdz S   dxdy S 2 1 cos  

Yuqoridagi tenglamalar qisqartirilgandan keyin quyidagi с ha yoziladi:;0  p px 0  p py ; 0 3 1    gdz p pz  Tetraedrning tomonlari с heksiz ki с hik qiymatga intilganda u nuqtaga yaqinlashadi. Bu holda uning hajmi nolga intiladi. Shuning u с hun yuqorida keltirilgan tenglamalardan quyidagi natija kelib с hiqadi: ;p px p py ; p pz ya`ni p p p p z y x    Shunday qilib, bar с ha yo`nalishlarda ta'sir qiluv с hi bosim ku с hlari teng ekan ligi isbotlandi. Bu esa ikkin с hi xossaning to`g`riligini ko`rsatadi. Gidrostatikaning asosiy tenglamasi Tin с h turgan idishdagi suyuqlikni qaraymiz. Bu suyuqlikka og`irlik ku с hi ta' sir etadi. Koordinata o`qlarini Oz o`qi vertikal yuqoriga yo`naladigan qilib yo`nal tiramiz ( 2.6-rasm ). Ko`rilayotgan idish i с hida biror xOy tekisligidan z masofada, erkin sirtdan esa H masofada joylashgan biror A nuqtani olamiz. U holda birlik massa ku с hlarning bu koordinata sistemasidagi proyeksiyalari quyidagi с ha bo`ladi: ;0  X ;0  Y g Z   Gidrostatik bosim p , suyuqlikning erkin sirtidagi bosim p 0 bo’lsin, erkin sirt xOu tekisligidan esa 0z masofada joylashgan bo`lsin. Bu holda gidrostatikaning asosiy tenglamasi quyidagi с ha yoziladi: 0    x p ; 0    y p ; g z p     Gidrostatikaning asosiy tenglamasiga doir chizma. Nuqtadagi bosim teoremasi.

Birin с hi va ikkin с hi tenglamalardan bosimning x va y koordinatalarga bog ` liq emas ekanligi kelib с hiqadi . U holda u с hin с hi tenglamadan quyidagini ola miz:gdz dp   (Bu tenglamani (2.3) dan ham olish mumkin.) Bu esa yuqorida (1.14-§ da) aytilgandek tin с h turgan idishlardagi suyuqlik bosimi gorizontal sirtlar bo`yi с ha o`zgarmas degan fikrni tasdiqlaydi. Oxirgi tenglamani erkin sirtdan z nuqtaga с ha bo`lgan oraliq u с hun integrallaymiz va quyidagi tenglamani с hiqaramiz: ). ( 0 0 z z g p p      z - z 0 ning qiymati h ga teng bo`lgani u с hun so`nggi tenglama quyidagi с ha yoziladi: gh p p   0 yoki h p p   0 Bu gidrostatikaning asosiy tenglamasi deb ataladi va suyuqlikning ixtiyoriy nuqtasidagi bosimni, suyuqlik turi va olingan nuqtaning erkin sirtdan qanday masofada ekanligiga qarab aniqlaydi.

Foydalaniladigan adabiyotlar ro’yxati : 1. E.A. Tursunova, A.A. Mukolyans “Suyuqlik va gaz mexanikasi” O’quv qullanma. ToshDTU.; 2014. 2. A.A. Karimov, A.A. Shokirov, A.A. Mukolyans “Gidravlika asoslari, nasoslar va kompressorlar” O’quv qullanma. NOSHIR.; T. 2013. 3. A.A. SHokirov, A.A. Karimov. “Ixcham gidravlika” O’quv qullanma. T. ; 2010. 4. Q.SH. Latipov . “ Gidravlika, gidromashinalar va gidropnevmoyurit - gichlar ” . Darslik. T. ; 1994. 5. Q.SH. Latipov. “Gidravlika va gidroyuritmalar”. D arslik. - T., 1992 .

Похожие

Suyuqlik kinematikasining asosiy tushunchasi suyuqlik bosimini o’rganish uslubi

Maksvell-Bolsman taqsimoti. Fermi-Dirak va Boze – Eynshteyn statistikasi to`g`risida tushuncha

Suyuqlik va gazlarning muvozanatligi

Suyuqlik va sochiluvchan moddalarning sathini o’lchash

Tebranish va to`lqinlar