O’zgarmas tok elektr zanjirlari - Физика - Рефераты

O’zgarmas tok elektr zanjirlari

Загружено в:

15.12.2023

Скачано:

0

Размер:

112.58203125 KB

O’zgarmas tok elektr zanjirlari Reja: 1. Elektiron maydon. 2. Zanjirdan tok uzluksiz o’tib turishining asosiy sharti uning tarkibida elektr energiyasi manbaining bo’lishidir.

Elektiron maydon. Metallarda erkin elektronlarning tartibli harakat tezligi nisbatan kichik, odatda u sekundiga 1mm-dan oshmaydi. Lekin elektr maydonini tarqalish tezligi juda katta havo liniyalarida u amalda yorug’lik tezligiga teng bo’ladi. SHu sababli elektr zanjir tutashtirilganda unda tok deyarli bir onda paydo bo’ladi. Bu yerda hech qanday qarama-qarshilik yo’q, chunki elektr energiyasi manbai vujudga keltiradigan va zaryadlarga ta’sir etadigan elektr maydon liniya bo’ylab yorug’lik tezligida tarqaladi, elektr zaryadlar esa maydon ta’sirida nisbatan sekin siljiydi. Bu yerda shunday taqqoslash mumkin: suv bosimi stantsiyasidan yuboriladigan suv zarrachalari trubalarda ancha sekin harakatlangani bilan, vodoprovod jumragini ochish bilan bosim ostida shu zahoti suv tushadi. Elektr toki vujudga kelishi uchun o’tkazgichdan tarkib topgan elektr zanjir yaratish lozim. Har qanday elektr zanjiri o’zaro simlar bilan biriktirilgan, bitta yoki bir nechta elektr energiyasi manbalaridan va iste’molchilardan iborat bo’ladi. SHuning uchun elektr zanjiri deb, elektr tokini hosil qiluvchi va uni oqib o’tishini ta’minlash uchun berk yo’l hosil qiladigan qurilmalar yig’indisiga aytiladi. 2-Rasm. Elektr zanjir sxemasi. Rasm-2 da ko’rsatilgan elektr zanjirda elektr energiyasining manbai (akkumulyator) mazkur zanjirning ichki qismini, iste’molchi-R n , ampermetr- A, ulagich-U, birlashtiruvchi sim zanjirning tashqi qismini tashkil etadi. Ulagich ulanganda berk zanjir hosil bo’lib, zanjirdan elektr toki o’ta boshlaydi.

Zanjirdan tok uzluksiz o’tib turishining asosiy sharti uning tarkibida elektr energiyasi manbaining bo’lishidir. Elektr energiyasining manbaida energiyaning boshqa turlari elektr energiyasiga aylantiriladi. Masalan; elektr mashina generatorlari bug’, gaz yoki gidravlik turbinalarning mexanik energiyasini, gal ь vanik elementlari va akkumulyatorlar ximiyaviy jarayonlar energiyasini, turli fotoelementlar yorug’lik energiyasini elektr energiyasiga aylantiradi. Lekin elektr faqat energiyani uzatish uchun xizmat qiladi, chunki turli xil iste’molchilarda elektr energiyasi doimo energiyaning boshqa turlariga; Elektr dvigatellarda-mexanik energiyaga, yoritish qurilmalarida-nur energiyasiga, elektr pechlarda-issiqlikka aylanadi va x.k. Elektr energiyasining iste’molchilarga uzatish elektr uzatish liniyalari orqali amalga oshiriladi. Elektr energiyasini energiyani boshqa turlariga aylantirib beruvchi moslamalar elektr iste’molchilar deyiladi. Elektr tokining qiymatini ampermetr yordamida o’lchash mumkin. zanjirdan o’tayotgan elektr tokining qiymati o’tkazgichning ko’ndalang kesimidan vaqt (t) birligi ichida o’tgan elektr zaryadlarini miqdori bilan aniqlanadi, ya’ni tok kuchi zaryadlarning harakat tezligiga proportsional kattalikdir: i = dq dt Agar zanjirdan o’tayotgan tokning yo’nalishi va qiymati vaqt davomida o’zgarmas bo’lsa, o’zgarmas tok deyiladi va quyidagicha ifodalanadi: I = q t Xalqaro birliklar sistemasida elektr tokining o’lchov birligi sifatida amper qabul qilingan. O’tkazgichning ko’ndalang kesimidan bir sekund davomida 1 kulon elektr zaryadlari o’tgandagi tok kuchi bir amperga teng bo’ladi: 1A = 1 к 1 с Katta tokni o’lchash uchun karrali birlik-1000A-ga teng kiloamper (kA), kichik toklarni o’lchash uchun esa- amperning mingdan bir qismiga teng

bo’lgan (10 -3 A) milliamper (mA) va amperning milliondan bir qismiga teng bo’lgan 10 -6 A (mkA) ishlatiladi. Tok kuchiga bir necha misol keltiramiz: odam tanasidan o’tayotgan tok taxminan 5 mA-ga yetganda odam tok o’tayotganini seza boshlaydi, lekin bu tok 50 mA-gacha ortganda odam xayoti uchun xavfli bo’ladi. Eng ko’p tarqalgan cho’g’lanish lampalarining toki 0,1-1 A, lyuminestsent lampaniki- 0,15 A. Elektr plita uchun 1,5-5 A tok kerak. O’rtacha quvvatli elektr dvigatellarni toki 5-25 A-ga teng. Elektr miqdorining birligi Kulon (Kl) o’zgarmas tok 1 A bo’lganda 1 sekundda o’tkazgich ko’ndalang kesimidan o’tgan zaryad sifatida aniqlanadi: Kuchlanish . Bir jinsli elektr maydonida musbat zaryadlangan zaryad q maydon kuchi ta’siri ostida M nuqtadan N nuqtaga ko’chadi. Rasm-1 zaryadning MN nuqtadagi bajargan ishini o’lchanadigan qiymati ikki nuqta orasidagi elektr kuchlanish deyiladi. Kuchlanish U-xarfi bilan belgilanadi: U = А q Elektr kuchlanishning o’lchov birligi vol ь t (V) 1 vol ь t = 1 жоуль 1 кулон Zanjirning ikki nuqtasi orasida musbat elektr zaryad birligi harakatlanganda 1 J-ga teng ish bajarilsa u holda ular orasidagi kuchlanish 1 V-ga teng bo’ladi. Demak Bundan tashqari kilovol ь t, 1 kV = 10 3 v, millivol ь t 1 mV = 10 -3 v-lar ham ishlatiladi. Kuchlanish elektr maydonida ikki nuqta orasidagi potentsiallar ayirmasiga teng: ta’rifining o’zi elektrotexnik qurilmaning ikki nuqtasiga taalluqli bo’lishi lozimligini

ko’rsatadi: Masalan, elektr tarmoq simlari orasidagi kuchlanish, sim bilan yer orasidagi kuchlanish. Kuchlanish o’lchanadigan asbob-vol ь tmetr, orasidagi kuchlanishni o’lchash lozim bo’lgan ikki nuqtaga, masalan, manbaning ikki bog’ichiga, hamda yuklamaning qismlariga ulanadi. Ampermetr o’lchash ob ь ekti bilan ketma-ket, vol ь tmetr esa parallel ulanadi. Odam uchun xavfsiz kuchlanish deb 50 V-dan oshmaydigan kuchlanish qabul qilingan. Odam uchun xavfli sharoitlarda elektrotexnik qurilmalarning yerga nisbatan kuchlanishi 12 v-dan oshmasligi kerak. (zax va issiq binolarda 36 v-dan oshmasligi kerak). Elektr tokining ishi va quvvati . Elektr maydonida zaryadlangan zarrachalarning bir nuqtadan ikkinchi nuqtaga ko’chishida bajargan ishi yoki shu ishning bajarish uchun sarflangan energiya tushuniladi, ya’ni Bundan ko’rinib turibdiki, zaryadlar miqdori q va potentsiallar farqi U qanchalik katta bo’lsa, bajarilgan ish ham shunchalik katta bo’ladi. Agar qqIt bo’lishini hisobga olsak; Bajarilgan ishning jadalligini aniqlash uchun quvvat tushunchasi kiritiladi. Elektr tokining quvvati vaqt birligida bajarilgan ishga teng, ya’ni SI sistemasida quvvatning o’lchov birligi sifatida vatt (Vt) qabul qilingan. 1Vt = 1 Ж , ya’ni 1 Vatt quvvat hosil qilinishi uchun 1 sekund davomida 1J ish bajarilishi 1 С lozim. O’tkazgich uchlaridagi kuchlanish 1 V, tok kuchi 1A bo’lganida 1Vt quvvat sarf bo’ladi Elektr zanjirdagi tokning quvvati vattmetr asbobi yordamida o’lchanadi.

Zanjir elementlarida erishiladigan quvvatni kuchlanish bilan ham, tok bilan ham rostlash mumkin. Masalan, uzatish liniyalarida elektr energiyasining issiqlikka sarflanadigan isrofini kamaytirish maqsadida, manba beradigan quvvatning kuchlanishi oshiriladi va shunga mos ravishda tok kuchi kamaytiriladi. Liniyadagi tok kuchi qanchalik kichik bo’lsa, kuchlanishning pasayishi ham shunchalik kichik bo’ladi Natijada liniyaning FIK yuqori bo’ladi: bu yerda R ist –iste’molchining quvvati R m – manbaning quvvati. Elektr energiyasining ancha yuqori kuchlanish bilan o’zgarmas tokda uzatish birmuncha tejamli hisoblanadi. Bunga kuchlanishi 1500 kV li o’zgarmas tok elektr uzatish liniyalari misol bo’la oladi. Xalqaro birliklar sistemasida energiya birligi qilib Joul ь qabul kilingan. ammo amalda kVt . soatdan keng foydalaniladi (1 kVt . s = 100 Vt .360 sek = 3,6.10 6 j ). Elektr qarshilik . Elektr zanjirida harakatlanayotgan zaryadga o’tkazgich muhit ma’lum qarshilik ko’rsatadi, bu qarshilik o’tkazgichning elektr qarshiligi deyilib quyidagi ifoda bo’yicha aniqlanadi: Bu yerda - o’tkazgichning solishtirma qarshiligi, Om m; ℓ- o’tkazgichning uzunligi m; S-o’tkazgichning ko’ndalang kesim yuzasi, m 2 ; Elektr qarshiligining birligi Om qabul qilingan. Qismlarida 1 vol ь t kuchlanishi bo’lgan, bir amper tok kuchi hosil qilgan o’tkazgichning qarshiligi 1 Om deb hisoblanadi, ya’ni Ayrim hollarda elektr qarshiligi o’rniga (qarshiliklari parallel ulangan zanjirlarda) unga teskari bo’lgan kattalik o’tkazuvchanlikdan foydalaniladi, ya’ni

Foydalaniladigan adabiyotlar: 1. M.N. Muminova, M.A. Maksumova «Kasbiy etika va etiket», uslubiy qo’llanma, T.,2006. 2. I. A. Karimov «Istiqlol va ma’naviyat» T.,1994. 3. I. A. Karimov «O’zbekiston buyuk kelajak sari» T.,1998. 4. N. E. Muhammadiyev «Kasb etikasi va estetik madaniyati»- Toshkent,1998 y. 5. M. Abdullayev, E. Xakimov «Vvedeniye v etiku»-Namangan, 1998. 6. Abdulla SHer «Axloqshunoslik» Ma’ruzalar matni, Toshkent, 2000 7. V.G. Fedsov «Kultura servisa» Uchebno-prakticheskoye posobiye - M., «PRIOR», 2001. 8. A.A. Avloniy «Turkiy guliston yohud ahloq», T. 1992. 9. Y. Y. Petrunin, V.K. Borisov «Etika biznesa» M., «Delo»,2000. 10. S. S. Gulomov «Tadbirkorlik va kichik biznes» - T., «Shark», 2002.

Похожие

O‘zgarmas tok zanjirlari

O‘zgarmas tok zanjirlari

O’zgarmas tok. Tok kuchi va zichligi. Om qonuni

O’zgarmas tok. Tok kuchi va zichligi. Om qonuni

Bir fazali sinusoidal o‘zgaruvchan tok zanjirlari