O‘zgarmas tok zanjirlari - Физика - Рефераты

O‘zgarmas tok zanjirlari

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

565 KB

O‘zgarmas tok zanjirlari Reja: 1. Elektr zanjir va uning elementlari 2. Zanjir kismi va to‘la zanjiruchun om qonuni 3. Ish, energiya va quvvat 4. Joul - Lents qonuni 5 Qarshiliklarni ketma-ket, parallel va aralash ulash 6. Kirxgofning birinchi va ikkinchi qonuni 7. Tok manbaining ikki ish rejimi 8. Simlarda elektr energiyasini uzatishda kuchlanishlarning tushishi 9. Murakkab elektr zanjirlarni xisoblash

ELEKTR ZANJIR VA UNING ELEMENTLARI Elektr toki o’tadigan y o’ldagi turli elektr tuzilmalar yig’indisi elektr zanjiri deyiladi. Har qanday elektr zanjir uchta asosiy elementdan, tok manbaidan, iste’molchilardan va tutashtiruvchi simlardan tashkil topgan b o’ladi Tok manbai elektr zaryadlarni berk zanjirda yurgizib ma’lum ishni bajaradi. Ayrim musbat zaryadni berk zan jirda yurgizish ishi elektr yurituvchi kuchi (EYUK) deyi ladi: EYUK ning birligi — Volt (V): 1 Volt = kul J 1 1 1. Elektr yurituvchi kuch manbalarining bir necha turi bor: 2. Galvanik elementlar: 3. Akkumulyatorlar; 4. Elektr generatorlar; Kremniyli yarim o’ tkazgichli fotoelementlar (kuyosh batareyalari). Elektr energiya iste’molchilari qatoriga elektr energiyani mexanik energiyaga aylantiruvchi elektr dvigatellar, yoritish lampalari, elektr energiyani issiqlik energiyasiga aylantiruvchi isitish asboblari va hokazolar kiradi. Elektr zanjirlarda asosiy elementlardan tashqari uzgichlar, knopkalar, rele, kontaktorlar, himoya asboblari, masalan, saqlagichlar va avtomatlar, nihoyat kontrol o’ lchov asboblari: ampermetrlar, voltmetrlar,

schyotchiklar va hokazolar ishlatiladi. . Bu sxema tok manbai Е, uzgich В, reostat R va yoritish lampasidan tashkil topgan. OM QONUNI T o’ la zanjir uchun Om qonuni quyidagicha ifodalanadi: berk zanjirda tok qiymati elektr yurituvchi kuch qiymatiga tug’ri proportsional, ichki va tashqi qarshiliklarning yig’indisiga teskari proportsional b o’ ladi:0r R E I   yoki . 0 0 U U R I r I E       r 0 — tok manbaining ichki qarshiligi, R — zanjirning tashqi qarshiligi, 0 0 r I U   — tok manbaining ichki qarshiligida kuchlanishning tushishi, R I U   — tok manbai ning qisqichlar orasidagi kuchlanishi, I — tok kuchi. Agar rasmdagi sxema uzilgan b o’ lsa, I =0 b o’ ladi va: . 0 U U U E   

Demak, uzilgan zanjirda tok man baining q is q ichlar orasidagi kuch - lanishi, uning EYUK ga teng b o’ la di. Agar tash q i q arshilikning uchlarini kalta sim bilan tutashtirsak, uning q arshiligi R =0 b o’ ladi. Shuning uchun 0   R L U b o’ ladi. Bunda: 0 0 0 r I U U U E      Manbaning ichki qarshiligi kichik b o’ lgani uchun zan jirda katta tok paydo b o’ ladi. Bu tok qisqa tutashuv toki deyiladi. , Tok manbalarning quvvatini va foydali ish koeffitsiyentini orttirish uchun ularning ichki qarshiligini kamaytirish kerak. ZANJIR KISMI UCHUN OM QONUNI : Zanjir qismida tok kuchi kuchlanishga tug’ri proportsio nal va qarshiligiga teskari proportsional: . R U I Bunda: U — kuchlanish; R — q arshilik; I —tok kuchi. Kuchlanish zanjir q ismida butunlay sarf q ilinadi. Shuning uchun bu kuchlanish ni zanjir q ismidagi kuchlanishning tushishi deyiladi. ISH, ENERGIYA VA QUVVAT Iste’molchidagi zaryadlarni kuchirishda bajarilgan ish kuyidagicha topiladi: .t I E A    tenglamadan foydalanib: W W t I U t I U U Ut I A           0 0 0 ) ( ekanliginn topamiz. Bunda: t I U W    0 0 — manbada issiqlikka aylanadigan energiya.

t I U W   tashqi zanjirda sarf qilinadigan energiya. Ishning bajarilish tezligi quvvat d eyiladi. I E t A P    ( Vt ) — manbaning quvvati I U t W P    ( Vt ) — iste’molchining quvvati I U t W P    00 ( V t ) — isrof b o’ lgan q uvvat JOUL-LENTS QONUNI Elektr toki elektr zarrachalarning y o’ nalgan h arakatidan iboratdir. Harakatlanayotgan zarrachalar moddaning ionlari yoki molekulalari bilan t o’q nashgan vaqtda zarrachaning kinetik energiyasining ma’lum qismi ionlarga yoki molekulalarga o’ tadi. Buning natijasida o’ tkazgich qiziydi. Shunday kilib, elektr energiya issikdik energiyaga aylanadi va bu energiya o’ tkazgichni qizitishga sarflanib, atrof muhitga tarqaladi. Issi q likka aylanuvchi elektr energiya: t R I W    2 yoki t R I Q     2 24,0 kal. Demak, o’ tkazgichda tok ajratib chiqargan issiqlik miqdori tok kuchi kvadratiga, o’ tkazgichning qarshiligi va tokning o’ tish vaqtiga proportsionaldir. Bu qonun Joul-Lents qonuni deyiladi.

Elektr tokining issiqlikka aylanish xususiyati kavsharlagichlarda, elektr pechlarda, dazmollarda, saqlagichlarda va boshqalarda ishlatiladi. QARSHILIKLARNI KETMA-KET ULASH Agar bitta karshilikning (iste’molchining) oxirgi qismasi ikkinchi qarshilikning (iste’molchining) bosh qismasi bilan, ikkinchi qarshilikning (iste’molchi ning) oxirgi qismasi uchinchi qarshilikning (iste’mol chining) bosh qismasi bilan va hokazo ulansa, bunday ulanishga ketma-ket ulanish deyiladi . U holda hamma qarshiliklar (iste’molchilar) orqali bir xil tok o’ tadi, chunki zanjirning birorta nuqtasida zaryadlar yig’ilmaydi. Om q onuni b o’ yicha q arshiliklardagi kuchlanishlar:,1 1 R I U   ,2 2 R I U   ,3 3 R I U   Tok kuchi zanjirning barcha q ismlarida bir xil b o’ lgani uchun, , 2 1 2 1 R R U U  3 2 3 2 R R U U  b o’ ladi. Q arshiliklardagi kuchlanishlarni ularning q is q ichlardagi potentsiallar ayirmasi bilan ifodalash mumkin: Б A U    1 C Б U    2 D C U    3 Shu tenglamalarning chap va o’ ng qismlari hadma-xad q o’ shilsa, q uyidagi tenglamani olamiz: U U U U D A D C C Б Б A                    3 2 1 ya’ni ketma-ket ulangan qarshiliklarda kuchlanishlar tushuvining yig’indisi zanjirning qisqichlar orasidagi kuchlanishiga teng.

S o’ nggi ifodani h adma- h ad tokka b o’ lsak, q uyidagini topamiz: I U I U I U I U 3 2 1    yoki R э =R 1 +R 2 +R 3 Bunda: R э — zanjirning umumiy (yoki ekvivalent) q arshiligi. Shunday ilib, ketma-ket ulangan qismlardan tashkil topgan zanjirning ekvivalent qarshiligi barcha qarshiliklarning yig’g’indisiga teng ekan. KIRXGOFNING BIRINCHI QONUNI Elektr zanjirning uchta va undan ortiq qismlari bir-biriga ulanadigan nuqtasi tugun deyiladi. Tugunga qarab y o’ nalgan toklar yig’indisi undan chiqayotgan toklar yig’indisi ga teng (Kirxgofning birinchi qonuni, III.5- rasm). I 1 = I 2 + I 3 + I 4 yoki toklar tenglamaning bir tomoniga o’ tkazilsa, I 1 - I 2 - I 3 - I 4 =0 Umumiy k o’ rinishda: 0 I ya’ni tugundagi toklarning algebraik yi g’ indisi nolga teng. Tugun toklar tenglamasini yozish uchun tugunga q arab y o’ nalgan toklar musbat, tugundan chi q ayotgan toklar esa manfiy ishora bilan olinadi.

QARSHILIKLARNI PARALLEL ULASH Qarshiliklar parallel ulanganda har bir qarshilikning bosh qismasi birinchi tugunga, oxirgi qismasi esa ikkinchi tugunga ulanadi . Qarshiliklarning har biridagi kuchlanish A va V tugunlar orasidagi kuchlanishga teng b o’ lganligi uchun, shaxobchalarning qarshiliklardagi kuchlanishlari bir xil b o’ ladi, ya’ni: Kirxgofning birinchi krnuniga binoan: REZISTORLARNI PARALLEL ULASH U=U 1 =U 2 =U 3 Krixgofning birinchi q onuniga binoan: I=I 1 +I 2 +I 3 yoki. 3 2 1 R U R U R U R U э    Bunda: R э — ekvivalent q arshilik. U — ga qisqartirilgandan s o’ ng: . 1 1 1 1 3 2 1 R R R Rэ    yoki 321 gggg Э 

Bunda: Эg — ekvivalent utkazuvchanlik. Demak, qarshiliklar parallel ulanganda zanjirning ekvivalent o’ tkazuvchanligi alohida shaxobchalar o’ tkazuvchanliklarining yig’indisiga teng ekan. Shuni ta’kidlash kerakki, parallel ulangan shaxobchalarning ekvivalent qarshiligi eng kichik qarshilikdan ham kichikdir. Q ARSHILIKLARNI ARALASH ULASH Aralash ulanganda rezistorlarning bir q ismi bir-biri bilan ketma-ket ulanadi, bosh q a q ismi esa parallel ulan gan b o’ ladi. Shuning uchun har bir zanjirning ek vivalent qarshiligi alo hida hisoblanadi. Buni quyidagi misolda k o’ rib chiqamiz. KIRXGOFNING IKKINCHI QONUNI Umuman, elektr zanjir bir necha EYUK manbalaridan va rezistorlardan tashkil topgan b o’ lishi mumkin. Rasmda E 1 va E 2 manbalar generator rejimida ishlaydi, ya’ni ulardagi EYUK lar va utayotgan toklar bir xil yunalgandir. Bunda В va A nuqtalar orasidagi kuchlanishni quyidagicha aniqlash mumkin:

1 1 1 R I E U BA   , 2 1 2 R I E U BA    , yoki E 1 -I , 2 2 2 1 R I E R    , Bundan: 2 2 1 2 1 RIRIEE  Umumiy ko’rinishda : ). ( R I E    Sunggi tenglama Kirxgofning ikkinchi o’ rnuni nomi bilan mashxur: xar qanday yopiq konturda barcha EYUK larning algebraik yigindisi usha konturdagi qarshiliklarda yuzaga kelgan barcha kuchlanishlar tushishlarining al gebraik yigindisiga teng. Elektr yurituvchi kuchlarning va kuchlanishlar tushish larining ishorasini aniqlash uchun konturni aylanib chiqishda ixtiyoriy yunalish tanlab olinadi. Agar EYUK ning yoki qarshilikdan utayotgan tokning yunalishi konturni aylanib chiqish yunalishi bilan bir xil b o’ lsa, u xolda EYUK va kuchlanishning tushishi I·R . "+" ishorasi bilan, agar EYUK yoki tokning

yunalishi konturni aylanib chiqish yunalishiga qarama-qarshi b o’ lsa, "—" ishora bilan olinadi. SIMLARDA ELEKTR ENERGIYASINI UZATIS’DA KUCHLANISHLARNING TUSHISHI Elektr energiya iste’molchiga simlar orqali uzatiladi. Simlar qisqa bulganda ularning qarshiligini e’tiborga olmasa xam buladi. Simlar uzun bulganda ularning qarshiligini e’tiborga olish kerak, chunki tok utganda, ularda kuchlanishning tushishi katga b o’ ladi :s l I Rл I U 2     Bu yerda: l - liniyaning uzunligi (м), p - simning solishtirma q arshiligi , 2 2       mm OM formula S - simning ko’ndalang kesimi ( мм 2 ). Liniyaning boshi va oxiridagi kuchlanishlar farqi liniyadagi kuchlanishning pasayishiga teng bulib, yuqotilgan kuchlanish deyiladi, ya’ni: лR I U U U     2 1 Liniyaning boshidagi kuchlanish U 1 , uzgarmagan paytda liniyaningtiridagi kuchlanish U 2 tokka bog’liq, b o’ ladi. Li niyadagi tok qancha katta b o’ lsa, kuchlanishning tushishi ∆ U shuncha katta b o’ lib, liniyaning oxiridagi kuchlanish U 2 ni kamaytiradi: . 1 2 U U U   Iste’molchilarda kuchlanishning uzgarishi ruxsat berilgan doirada b o’ lishi kerak.

Kichik quvvatli iste’molchilar (yoritgichlar) uchun yuqotilgan kuchlanish —2,5, +5%, katta quvvatli iste’ molchilar (dvigatellar) uchun ±5% dan yuqori b o’ lmasligi kerak. Agar yuqotilgan kuchlanishning ruxsat berilgan miqdori ma’lum b o’ lsa, formuladan foydalanib li niyasimining zarur b o’ lgan kundalang kesimini aniqlash mumkin:U l I S    2  Liniyaning foydali ish koeffitsiyent: 1 1 1 1 2 1 U U P P P P P       Bunda: Р 1 — liniyaning boshidagi kuvvat, Р 2 — liniyaning oxiridagi quvvat. ∆ P= 1 ∙ ∆ U — liniyada yuqotiladigan quvvat. Shunday qilib, liniyadagi tok ortishi bilan kuchla nishning tushishi xam ortadi. Foydali ish ko е ffitsiyenti esa kamaya borar ekan. MURAKKAB ELEKTR ZANJIRLARNI XISOBLASH Oldingi mavzularda oddiy uzgarmas tok elektr zanjirlari bilan tanishgan edik. K o’ pincha bu zanjirlar bitta tok manbaidan va bir necha qarshilikdan (iste’molchilardan) tashkil toptan b o’ ladi. Amalda bir necha tok manbalariga ega b o’ lgan murakkab elektr zanjirlar k o’ prok, uchraydi. Bu zanjirlarni xisoblashda xar xil usullar q o’ llaniladi. 1. Superpozitsiya yoki ustma-ust quyish usuli . Bu usul ishlatilganda zanjirning xar bir shaxobchasidagi tok mustaqil ravishda ishlovchi manbalar xosil qilgan toklarning algebraik yigindisi sifatida aniqlanadi. Rasmda keltirilgan sxemani qurib chiqamiz. Zanjirda bitta birinchi manba mavjud bulganida zanjirdagi tok q uyidagicha aniqlanadi:

02 01 1 1 r R r E I   Bu tokning yunalishi YE 1 EYUK ning yunalishi bilan bir xil buladi. Zanjirda bitta ikkinchi manba mavjud bulganida zanjirning toki kuyidagicha aniklanadi: .02 01 2 2 r R r E I    Bu tokning yunalishi E 2 EY U K ning yunalishi bilan bir xil buladi. Agar manbalarning EYUK lari bir xil yunalgan bulsa, zanjirdagi umumiy tok: 02 01 2 1 2 1 r R r E E I I I       . Agar manbalarning EYUKlari karama-karshi yunalgan bulsa, zanjirdagi umumiy tok: 02 01 2 1 2 1 r R r E E I I I       Agar E≠ E 2 bulsa, zanjirdagi umumiy tokning yunali shi katta EYUK ning yunalishi bilan bir xil buladi. 2. Tugun va konturlar uchun yoziladigan tenglamalar usuli. Fakat Om konuniga asoslanib murakkab zanjirlarni xisoblash mumkin emas. Buning uchun Kirxgofning birinchi va ikkinchi konunlarini ishlatish lozim. Xisoblash uchun elektr zanjirning sxemasi, manbaning elektr yurituvchi kuchi kattaligi va kutbi, xamma tarmoklarining karshiliklari berilgan buladi. Xisoblash natijasida barcha tarmoklardagi toklarning kattaligini va yunalishini aniklash lozim. Tenglamani tuzishda turtta shartni bajarish kerak: a) tuzilgan tenglamalar soni noma’lum toklar soniga teng buladi;

b)tugun uchun tuzilgan tenglamalar soni berilgan zanjirdagi tugunlar sonidan bittaga kam bulishi kerak; v)kolgan tenglamalar Kirxgofning ikkinchi konuniga asoslanib tuziladi. Buning uchun sodda konturlarni tanlash kerak (manba, EYUK lar va karshiliklar kichik bulishi kerak). Bundan tashkari, konturlarning xar birida ilgari tuzilgan tenglamalarga kirmagan kamida bitta zanjir tarmogi bulishi kerak; g)toklarning yo’nalishini ixtiyoriy tanlab olish mum kin — bu yunalishlar musbat buladi. Tenglamalarni yechgandan keyin birorta tok manfiy kiymatga ega ekanligi topilsa, tanlab olingan yunalish tokning xakikiy yunalishiga teskari ekanligini anglatadi. 3. Tugun kuchlanishlari usuli. Bu usul ikki tugunli zan jirlarni xisoblashda ishlatiladi. Ikki tugunli murakkab zanjir keltirilgan. Tarmoklardagi toklarning musbat yo’nalishini B tugundan A tugunga karab olamiz. B va A tugunlar orasidagi kuchlanish tugunlar kuchlanishi deb ataladi:B A U     Bunda:  А va  В — tugunlarning potentsiallari. Om krnuniga muvofik birinchi tarmokdagi tok:   1 1 1 1 1 g U E R U E I      R 1 va g 1 — birinchi tarmokning qarshiligi va utkazuvchanligi (generatorlarning ichki karshiliklari xisobga olinmagan). S h unta uxshab boshkd tarmokdardagi toklar :   , 2 2 g U E I     3 3 3 Ug g U O I    .

Kirxyufshshg birinchi qonuniga muvofik A tugun uchun kuyidagini yozish mumkin:0 3 2 1    I I I . Shu tenglamaga tarmoklardagi toklarning ifodalarini quysak:      0 3 2 2 1 1       Ug g U E g U E . Kavslarni ochib tugun kuchlanishini topamiz: 3 2 1 2 2 1 1 g g g g E g E U       . Yo ki umumiy kurinishda: g g E U     .

Похожие

O‘zgarmas tok zanjirlari

O‘zgarmas tok kuchaytirgichi

O‘zgarmas tok kuchaytirgichi

O‘zgarmas tok kuchaytirgichi

O‘zgarmas tok kuchaytirgichi