logo
  1. Главная страница
  2. Рефераты
  3. Физика
  4. O’ta o’tkazuvchanlik hodisasi. Magnetiklar

O’ta o’tkazuvchanlik hodisasi. Magnetiklar

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

571 KB
Скачать
O’ta o’tkazuvchanlik hodisasi. Magnetiklar Reja: 1. O’ta o’tkazuvchanlik hodisasi. 2. Ferromagnetizm nazariyasi elementlari. 3. Antiferromagnitiklar. 4. Ferritlar. 1. O’ta o’tkazuvchanlik. Absolyut nolga yaqin temperaturalarda bir qator metall va qotishmalarning elektr qarshiliklari birdaniga sakrab nolga aylanadi, ya&#39;ni modda o’ta o’tkazuvchanlik holatiga o&#39;tadi. Bunday temperatura kritik temperatura deyiladi va T k bilan belgilanadi. O&#39;tkazgich solishtirma harshiligining temperaturaga bog’likligi quyidagi formula bilan ifodalanadi (5.1-rasm): r = r 0 (1+ a t) (5.1) bunda o - T=0 gradusdagi o&#39;tkazgichning solishtirma harshiligi; a - qarshilikning temperatura koeffitsiyenti. Turli metallar uchun T k turlicha. Masalan, simob uchun T k = 4,1 K, qo&#39;rg’oshin uchun T k = 7,3 K. Umuman T k o’ta o’tkazuvchanlik kuzatiladigan o&#39;tkazgichlarda 20 K Yuqori emas. Lekin, o&#39;tao&#39;tkazuvchan moddalarni Yuqori temperaturalarda ham hosil qilish bo&#39;yicha ilmiy izlanishlar davom etib kelmoqda. 1986 yilda Shvetsariyalik olimlar Dj.Bednorts va K. Myullerlar T=30 K dan Yuqori temperaturada keramika-lantan-bariy-mis-kislorod aralashmasidan iborat moddada o’ta o’tkazuvchanlik hodisasini ochdilar. O&#39;sha yilning o&#39;zida Yapo-niya, AQSh va Xitoyda ham keramika-lantan-strontsiy-mis-kisloroddan iborat qotishmada (T=40 50K) o&#39;tao&#39;tkazuvchan moddani hosil qildilar. Xuddi shuningdek, Rossiya fanlar akademiyasining fizika institutida A.Golovashkin rahbarligidagi laboratoriyada Yuqori temperaturali o&#39;tao&#39;tkazuvchan modda hosil qilindi. Uning temperaturasi T=90 100 K ga teng. Hozirgi paytda AQSh va Rossiya fanlar akademiyasida keramik material- lardan tayyorlangan yangi o&#39;tao&#39;tkazuvchan moddalar hosil qilingan bo&#39;lib, ularda o’ta o’tkazuvchanlik hodisasi T=250K dan boshlab (-23 0 ) kuzatiladi. Lekin bu holat turg’un bo&#39;lmay, ba&#39;zan o&#39;zining xossasini yo’qotadi. Hozirgi paytda bunday moddalarning o’ta o’tkazuvchanlik holatiga o&#39;tishlarining tabiatini o&#39;rganish va yangi o&#39;ta o&#39;tkazuvchan moddalarni aniqlash sohasida katta ilmiy tadqiqot ishlari davom etmoqda. Tajribada o&#39;ta o&#39;tkazuvchanlik holatini ikki usulda kuzatish mumkin: 1. Tok o&#39;tayotgan umumiy elektr zanjirga o&#39;ta o&#39;tkazgichdan iborat qismni qo’shish (ulash) yo&#39;li bilan, bunda o&#39;ta o&#39;tkazuvchanlik holatga o&#39;tayotganda qismning uchlaridagi potentsiallar ayrimasi (U= 2- 1=0) nolga aylanadi. 2. O&#39;ta o&#39;tkazuvchan moddadan yasalgan halqani unga perpendikulyar bo&#39;lgan magnit maydoniga joylashtirgandan so&#39;ng, halqa T k dan past temperaturaga sovuganda magnit maydonini uzish 5.1-rasm. usuli bilan, bunda magnit maydon induksiyalagan tok halqada chekiz uzoq aylanib turaveradi. Xuddi shunday tajribani 1911 yilda golland fizigi G.Kamerling - Onnes amalga oshirib o’ta o’tkazuvchanlik hodisasini kashf etdi. 1959 yilda Kollinz 2,5 yil davomida ham halqadagi tokning kamaymaganligini aniqladi. O&#39;tao&#39;tkazuvchi moddalarda elektr qarshilikning yo&#39;holishdan tashhari, ularga magnit maydoni ham kiraolmasligi aniqlandi, ya&#39;ni ular magnit maydonini to&#39;lasicha siqib chiqaradi. Bu hodisa Mayssner effekti deyiladi. Demak, o&#39;ta o&#39;takazuvchan moddada m =0, ma&#39;lumki m <1 moddalarni diamagnitiklar deyiladi. Demak,o&#39;tao&#39;tkazgichlar ham ideal diamagnitiklardir. Metallar o&#39;tao&#39;tkazuvchan holatga o&#39;tganda ularni boshqa xossalari o&#39;zgaradi (elektronlarning o&#39;tkazuvchanlik zonasida harakati natijasida). Bu xossalarga ularning issiqlik sig’imi, issiqlik o&#39;tkazuvchanligi, termo EDS lar kiradi. Demak, metallarning normal va o&#39;tkazuvchanlik holatlari ularning elektron strukturasini sifat ji?atidan farqlanishi bilan xarakterlanadi. Shu ikki faza O’ta o’tkazuvchan holat Normal holat В, Вб/м 2 Т, К 8 6 4 2 0,08 0,06 0,04 0,02 5.2 - rasm. Т Т к 3 2 r к r chegarasida temperatura tashqi magnit maydoniga ta&#39;sir ko&#39;rsatadi. Bu bog’lanish B=B 0 (1-T 2 /T k 2 ) 5.2-rasmda keltirilgan. Aytish joizki, oddiy sharoitlarda yaxshi o&#39;tkazgich xisoblangan (kumush, mis va oltin) jismlar o’ta o’tkazuvchanlik xossasiga ega emas (5.3-rasm), chunki, quyida ko&#39;ramiz, o&#39;tkazuvchan moddalar uchun elektron - fonon o&#39;zaro ta&#39;sir asosiy rol o&#39;ynaydi. O’ta o’tkazuvchanlik nazariyasi 1957 yilda Bardin, Kuper va Shrifferlar to- monidan ishlab chiqilgan (BKSh). Mazkur nazariyaga binoan metalldagi elektron- lar bir-birlaridan kulon kuchlari bilan o&#39;zaro itarishishdan tashhari, ular, tortishishning maxsus turi bilan, bir-birlariga tortishadilar ham. O&#39;zaro tor-tishish itarishishdan ustun bo&#39;lganda o’ta o’tkazuvchanlik hodisasi sodir bo&#39;ladi. O&#39;zaro tortishish natijasida o&#39;tkazuvchanlik elektronlari birlashib kuper juft-larni hosil qiladilar. Bunday juftlikka kirgan elektronlar qarama-qarshi yo&#39;nalgan spinga ega bo&#39;ladilar. Shuning uchun juftliklarning spini nolga teng va ular bozonga aylanadilar. Bozonlar asosiy energetik holatda to&#39;planishga moyil bo&#39;ladilar va ularni uyg’ongan holatga o&#39;tkazish nisbatan qiyin. Agar ku-per juftlar muvofiqlashgan harakatga keltirilsa shu holatda ular cheksiz uzoq vaqt holishlari mumkin. Bunday juftlarning muvofiqlashgan harakati o’ta o’tkazuvchanlik tokini hosil qiladi. Aytilgan gaplarni kengroq tushuntiramiz. T k dan past temperaturalarda metalda harakatlanayotgan elektronlar, musbat ionlardan tashkil topgan metallning kristall panjarasini diformatsiyalaydi (qutblaydi). Deformatsiya nati-jasida elektron, panjara bo&#39;ylab elektron bilan ko&#39;chadigan, musbat zaryadli bulut bilan chor atrofidan o&#39;ralib qoladi. Elektron va uni o&#39;rab olgan bulut, boshqa elektronlarni o&#39;ziga tortadigan, musbat zaryadlangan sistemaga aylanadi. Shunday qilib kristall panjara, elektronlar orasida tortishishni yuzaga keltiruvchi, oraliq muhid vazifasini o&#39;taydi. Kvant mexanikasi tili bilan aytganda bu hodisa elektronlar orasida fanon bilan almashishning natijasidir. Metalda harakatlanayotgan elektron panjaraning tebranish tartibini o&#39;zgartirib fonon hosil qiladi (yo’qotadi). Panjaraning uyg’onish energiyasi boshqa elektronga uzatiladi, u esa o&#39;z navbatida fanonni yutadi. Bu tarzdagi fonon almashinish oqibatida elektronlar orasida, tortishish xarakteriga ega bo&#39;lgan qo’shimcha o&#39;zaro tasirlashish paydo bo&#39;ladi. Past temperaturalarda o&#39;tao&#39;tkazgich moddalarda bu tortishish kulon tortishishdan ustin bo&#39;ladi. Fanon almashinish bilan bog’liq bo&#39;lgan o&#39;zaro tasirlashish, impuls va spinlari qarama- qarshi bo&#39;lgan elektronlar orasida kuchliroq namoyon bo&#39;ladi. Natijada bunday ikkita elektron kuper juftliklarga birlashadi. hamma o&#39;tkazuvchanlik elektronlari kuper juftliklarni hosil qilishmaydi. Temperatura absolyut noldan farqli bo&#39;lganda juftlarning buzilishining ma’lum ehtimolligi mavjud. Shuning uchun xar doim juftliklar bilan bir qatorda kristall bo&#39;ylab oddiy tarzda harakatlanadigan &#34;normal&#34; elektronlar bo&#39;ladi. Temperatura T k ga yaqinlashgan sari normal elektronlarning hisasi ortib boradi va T k da 1ga teng bo&#39;ladi. Demak, T k dan yuqori temperaturalarda o’ta o’tkazuvchanlik holati bo&#39;lishi mumkin emas. Elektronlar jufti (kuper juftlari) ning hosil bo&#39;lishi metallning energetik spektrini o&#39;zgarishga olib keladi. Elektron sistemani uyg’otish uchun (o’ta o’tkazuvchanlik holatida) xech bo&#39;lmasa, bitta elektronlar jufti orasidagi bog’lanishni buzish kerak, buning uchun E bog’ energiyasiga teng energiya berish kerak. Demak, o&#39;tao&#39;tkazuvchan holatda r, 10 -11 О m.m Т0, К 0 20 10 10 5 Kumush Oltin 5.3- rasm energetik spektrda E bog’ ga teng bo&#39;lgan energetik tirqish paydo bo&#39;ladi , bu tirqish Fermi sathi sohasida joylashgan. Demak, o&#39;tao&#39;tkazuvchan holatda, elektron sistemaning uyg’ongan holati asosiy holatdan E bog’ energetik tirqish bilan ajralgan bo&#39;ladi. Shuning uchun ular orasidagi kvant o&#39;tishlar doimo bo&#39;lavermaydi. Kichik tezliklarda elektron sistema uyg’onmaydi, bu esa harakatni qarshiliksiz bo&#39;lishiga, ya&#39;ni elektr qarshilikning yo&#39;holishini ko&#39;rsatadi. Temperaturaning ortishi bilan E bog’ kengligi kichrayadi va T k da E bog’ =0 ga aylanadi. O&#39;z navbatida barcha elektron juftlari buziladi va jism normal holatga o&#39;tadi. 2. Ferromagnetizm nazariyasi elementlari. Kuchsiz magnitlanuvchi moddalar sinfiga kiruvchi dia- va paramagnitiklardan tashqari bir guruh moddalar o&#39;zlarining kuchli magnitlanuvchanlik xossalari bilan ulardan ajralib turadi. Bu moddalarni ferromagnitiklar deyiladi. Ferromagetiklarda tashqi magnit maydon bo&#39;lmaganda ham spontan magnitlangan sohalar mavjud bo&#39;ladi. Bu sohalar tashqi ta&#39;sirlar: magnit maydoni, deformatsiya va temperaturaning o&#39;zgarishi natijasida keskin o&#39;zgaradi. Bunday moddalarga temir, kobalt, nikel, gadoliniy va ularni qotishmalari kiradi. Ferromagnetiklarda j m v а H lar orasidagi bog’lanish chiziqli bo&#39;lmaydi. Ferromagnitiklarni magnitlanish qonunlari A.T. Stoletov tomonidan tajribada chuqur o&#39;rganilgan. 5.4-rasmda magnit induksiyasi B , magnitlanish vektori j m va magnit qabul qiluvchanlik c m larning magnit maydon kuchlanganligi H ga bog’liq grafigi kel- tirilgan. H ning ortishi bilan B va j m lar tez o&#39;saboshlaydi, so&#39;ngra Н т da j т to&#39;yinish darajasiga erishadi. B esa H hisobiga sekinlik bilan o&#39;sishni davom ettiradi. Bu holatni ferromagnitikning to&#39;yinishi deyiladi. Magnitlanish egri chiziqini sinchiklab o&#39;rganish, tashqi magnit maydon H ning ortishi bilan magnitlanish vektori j m ning ortishi tekis bo&#39;lmasdan sakrashsimon bo&#39;lishini ko&#39;rsatadi (5.4-rasm). Ayniqsa, sakrashsimon ko&#39;rinish rasmdagi egri chiziqning burilish sohasida (AV soha) yaxshi seziladi. Magnitlanish darajasini sakrashsimon o &#39; zgarishini tajribada birinchi marta Barkgauzen kuzatdi va bu xodisani Barkgauzen effekti deyiladi . Magnit qabul qiluvchanlik c m dastlab N ortishi bilan tez ortadi , u maksimumga erishgach , N ning yanada ortishi bilan c m ning kamayishi kuzatiladi . Tashqi magnit maydonning nihoyatda katta qiymatilarida esa c m nolga intiladi. Magnit maydoni to&#39;yinishga erishgandan so&#39;ng magnit induksiyasi B = m 0 H + m 0 c m H (5.2) faqat H ning o&#39;sishi hisobiga o&#39;sib, formuladagi ikkinchi hadning hissasi bo&#39;lmaydi, ya&#39;ni bu had nolga aylanadi. Bundan shunday xulosaga kelamizki, katta kuchlanishga ega bo&#39;lgan magnit maydonlarida ferromagnit o&#39;zaklardan foydalanish maqsadga muvofiq emas. Ferromagnetikdagi B ning tashqi H bog’liq holda o&#39;zgarish 14.5-rasmda keltirilgan. B=B(H) ning grafigi 0 ® 1 ® 2 ® 3 ® 4 ® 5 ® 6 ® 1 ko&#39;rinishdagi berk egri chizikdan iborat bo&#39;ladi. B ning H ga bog’liq holda o&#39;zgarishi magnit gisterezisi deyiladi. Rasmdagi 1 ® 2 ® 3 ® 4 ® 5 ® 6 ® 1 yopiq chiziqni gisterezis sirtmoqi deyiladi. Gisterezis sirtmog’i bo&#39;yicha kuzatsak, H=0 da B=B k ga (2 nuqta) teng qoldiq induksiya hosil bo&#39;lganini ko&#39;ramiz. B k =0 bo&#39;lishi uchun H=-H k (3 nuqta) teskari maydon berish kerak. H k ni koertsitiv kuch deyiladi. Н Нт 0 в а) Н Нт 0 Jm JT b) 0 c v) В А Н 5.4 -rasm . Ko&#39;rinib turibdiki, ferromagnitikdagi magnit maydon induktsiyasi B ning qiymati magnitlovchi tashqi maydon H ning o&#39;zgarishiga monand ravishda o&#39;zgarmaydi. Gisterezis sirtmoqi yuzasi ferromagnitikning magnitlash uchun sarflangan ishga proportsional bo&#39;lib bu ish to&#39;lasicha bitta tsikldagi magnitlashda ferromagnitikning birlik hajmida ajralgan issiqlikga teng bo&#39;ladi. Shuning uchun ferromagnetiklarni ko&#39;p marta magnitlaganda qiziydi va gisterezis sirtmog’i qancha katta bo&#39;lsa shuncha ko&#39;p issiqlik ajralib chiqadi. Koertsitiv kuchning darajasiga bog’liq holda ferromagnitiklar yumshoq va qattiq magnitlarga farqlanadi. Agar Н к ~ 0,8 ¸ 8 A/m bo&#39;lsa, yumshoq magnit xisoblanadi va magnitlash uchun oz energiya sarflanadi. Bunday materiallardan transformatorlar va elektr ma-shinalari uchun o&#39;zaklar tayyorlanadi. Qattiq magnitlarda esa Н к ~ 10 4 ¸ 105 A/m, bunda qoldiq induktsiya V k >1 Tl bo&#39;ladi va ulardan doimiy magnitlar tayyorlanadi. Shunday qilib, ferromagnit moddalar gisterezis sirtmoqining shakli va yuzasiga harab &#34;qattiq&#34; va &#34;yumshoq&#34; magnitlarga bo&#39;linadi. Yumshoq magnitlar tor gisterezis sirtmoqiga, kichik koertsitiv kuchga va Yuqori magnit qabul qiluvchanlikka ega, qattiq magnitlar aksincha, keng sirtmoqqa va katta koertsitiv kuchga ega bo&#39;ladi. 1 2 6 5 4 3 0 B H HT -HT 5.5 -rasm . Ferromagnititlarda qoldi magnitlanish tashqi zarbalarga juda sezgir bo&#39;lib u o&#39;zini ferromagnetiklik xususiyatini yo’qotadi. Shuning uchun doimiy magnitlarni turli zarbalardan saqlash kerak. Xuddi shuningdek xodisa ferromagnitiklarni qizdirganda ham paydo bo&#39;ladi. Temperatura Kyuri nuqtasi (Tk) deb atalgan teperaturadan o&#39;tishi bilan ferromagnit o&#39;zini xossasini yo’qotadi va T k dan Yuqorida u o&#39;zini paramagnit modda kabi tutadi. 1/ c ni T ga bog’liq holda o&#39;zgarishi chiziqli bo&#39;ladi (5.6- rasm). Bu bog’lanish Kyuri-Veyss qonuni bo&#39;yicha aniqlanadi, ya&#39;nikT T C   c (5.3) bunda S - Kyuri doimiysi, T k - Kyuri nuqtasi. (5.6) rasmdan ko&#39;rinadiki T k - Kyuri nuqtasi, T p paramagnit nuqtadan ancha pastda. 5.7 - rasmda temir, nikel va kobaltning magnit vektorini temperaturaga bog’liq holda o&#39;zgarish grafigi keltirilgan. Rasmdan ko&#39;rinadiki, nisbiy koordinatalarda uchala ferromagnit moddalar uchun magnitlanish vektorini tempera-turaga bog’liq holda o&#39;zgarishi bir xil egri chiziqdan iborat. Т Тп Тк 0 1/c 5.6 -rasm . Temperaturaning ortishi bilan magnitlanish vektori kamayadi va Kyuri nuqtasida nolga teng bo&#39;ladi. Kyuri nuqtasidan Yuqori temperaturada jismlar ferromagnit xossasini yo’qotishgina emas, balki uni issiqlik sig’imi, elektr o&#39;tkazuvchanligi va boshqa ba&#39;zi fizik xossalari ham o&#39;zgaradi. Jismlarni ferromagnit holatdan paramagnit holatga o&#39;tishida issiqlik yutilmaydi yoki aj-ralmaydi. Bu xulosa II tur fazoviy o&#39;tishga misol bo&#39;ladi. Temir uchun Kyuri nuqtasi T k =1043 K, kobalt uchun T k =1043 K, nikel uchun T k =631 K ga teng. Monokristall ferromagnit moddalarda magnitlanish vektori anizotrop xossaga ega bo&#39;ladi. 5.8- rasmda temir va nikel monokristallarda magnitlanish vektori [111], [110] va [100] yo&#39;nalishlarga bog’liq holda o&#39;zgarishi keltirilgan. Monokristallarda shunday yo&#39;nalishlar mavjudki, magnitlanish bu yo&#39;nalishlar bo&#39;yicha oson va to&#39;yinishga kichik larda erishiladi. Bu yo&#39;nalishalrni engil magnitlanuvchi yo&#39;nalishlar deyiladi. Temirda shunday yo&#39;nalish [100], nikelda esa [111]. holgan yo&#39;nalishlarda magnitlanish qiyin bo&#39;ladi, bu yo&#39;nalishlar temir uchun [110] va [111], nikelda [110] va [100]. Shuning uchun bu yo&#39;nalishlarni qiyin magnitlanuvchi yo&#39;nalishlar deyiladi.   B m HdB U 0 (5.4) integral berilgan yo&#39;nalishda jismni magnitlash uchun sarflangan ishni ifoda- laaydi. Bu ish magnitlangan kristallning erkin energiyasiga aylanadi. 0,8 0,6 0,4 0,2 J T J Ò Ò () ()0  - Temir О - Nikel + - Kobaltr Т/Т к К 0,8 0,6 0,4 0,2     + + + 0 5.7 -rasm . 0 Н Jm а) 0 Н J m b) 100 110 111 100 110 111 5.8 -rasm . Ferromagnitizmning tabiati. Jismlar magnitlanganda magnit momentlari vujudga keladi, Р m =j m V, (5.5) bunda j m magnitlanish intensivligi, V jism hajmi. P m magnit momenti maydonga joylashtirilgan alohida atomlar magnit momentlarini yig’indisidan hosil bo&#39;ladi,  n i ai m P P 1 ...    maydonida tartibli joylashgan P m , mexanik moment L ni tartibli joylashti-radi. Chunki, jism magnitlanguncha L mexanik moment nolga teng, ammo magnit momenti P m hosil bo&#39;lishi bilan unga teskari yo&#39;nalgan mexanik moment L paydo bo&#39;ladi. Bu momentlar nisbati m e L P om 2 0 ,     (5.6) ifodalanadi. Ferromagnit jismlar magnitlashganda, ularda mexanik momen-tining paydo bo&#39;lishini Eynshteyn va de-Gaaz, hamda Ioffe va Kapitsa tomoni-dan o&#39;tkazilgan tajribalarda kuzatildi. Bu hadisa magnitomexanik effekt deyiladi. Tajribalar asosida aniqlangan quyidagi munosabat m e L P c cm     , (5.7) (5.6) dagiga nisbatan ikki marta katta bo&#39;lib chiqdi. Bundan, ferromagnetiklarning magnit xususiyatlari ular tarkibidagi elektronlarning orbital magnit momenti bilan emas, balki spin magnit momentlari bilan bog’liq, degan xulosaga kelamiz. Bu xulosa ferromagnitik xossasiga ega bo&#39;lgan kimiyoviy elementlarning elektron strukturasi bilan ham muvofiq keladi. Ferromagnit kristallning panjarasidagi atomlar o&#39;zaro bir-biri bilan juda kuchli ta&#39;sirlashadi. Bu ta&#39;sirlashuv, asosan, chetki qobiqdagi elektronlar orqali sodir bo&#39;ladi. Kristalldagi qo’shni atomlarning elektron qobiqlari bir-birining ichiga kirib boradi, natijada atomlar bir-birliri bilan elektron-lar almashish imkoniyatiga ega bo&#39;ladi. Bu ta&#39;sirlashuv tufayli elektronlar-ning spin magnit momentlari o&#39;zaro parallel joylashadi. Natijada ferro-magnit ichida shunday sohachalar vujudga keladiki, bu sohachalardagi spin mag-nit momentlari o&#39;z- o&#39;zidan bir tomonga yo&#39;nalgan bo&#39;ladi. Bu sohachalarni domen-lar deb ataladi. Tashqi magnit maydon bo&#39;lmaganda domenlarning magnit mo-mentlari turlicha yo&#39;nalgan bo&#39;ladi va domenlarning magnit momentlarining yig’indisi nolga teng bo&#39;ladi (5.9 (a)-rasm). Agar tashqi magnit maydoni bo&#39;lsa, domenlarda siljish sodir bo&#39;ladi. Bun-da magnit momentlarining yo&#39;nalishlari tashqi maydon yo&#39;nalishiga yaqin bo&#39;lgan domenlar boshqa domenlar hisobiga kattalashadi (5.9 (b)-rasm). Tashqi maydon orttirilsa, domenlar shunday buriladiki, natijada ularning magnit momentlari tashqi maydon bo&#39;ylab yo&#39;naladi (5.9 (v)-rasm). har bir domenlardagi barcha spin magnit momentlarining mutloq bir tomonga yo&#39;nalishi, ya&#39;ni domendagi spontan magnitlanishning maksimal qiymatga erishishi, faqat T=OK dagina sodir bo&#39;ladi. haqiqatan, T= OK dan farqli temperaturalarda issiqlik harakat energiyasi nolga teng bo&#39;lmaydi. Shuning uchun issiqlik harakat energiyasining ta&#39;siri tufayli domenlar ichidagi ba&#39;zi spin magnit momentlari tashqi magnit maydon yo&#39;nalishiga qarama-qarshi (antiparallel) joylashib holadi. Temperatura ortgan sari domenlarning joylashuvida tartibsizlik kuchayib T=Tk (Kyuri nuqtasi) da domenlarning spontan magnitlanishi butunlay yo&#39;holadi, ya&#39;ni har bir domen ichidagi parallel va antiparallel spinlar soni tenglashadi. Magnitlanish jarayonida moddalarning shakli va o&#39;lchamlari o&#39;zgaradi. Bu hodisa magnitostriktsiya deyiladi. Ferromagnitiklarda magnitostriktsiya boshqa magnitiklarga haraganda sezilarli darajada bo&#39;ladi. Jismning nisbiy uzayishi Н Н=0 J m Н v ) b ) а) 5.9 - rasm .    magnitostriktsiya doimiysi deyiladi. Masalan, nikel uchun  = 3 . w -5 ga teng bo &#39; lib , uning qiymati uncha katta emas . 3. Antiferromagnitizm . Ferromagnit xossasiga ega bo&#39;lgan jismlar ichki elektron qovatlari to&#39;ldirlmagan (o&#39;tuvchan va nodir er) metallar hisoblanadi. Bu gurux metallarga temir, kobalt va nikel (3d-qavat to&#39;lmagan) kiradi (o&#39;tuvchan metallar), shuningdek (nodir er) metallar guruxiga godoliniy, disproziy va erbiy kiradi (4f- qavat to&#39;lmagan). Ferromagnitizm - qo’shni atomlarda to&#39;ldirilmagan qavatlardagi elektronlarni o&#39;zaro ta&#39;sir almashuvi tufayli sodir bo&#39;ladi. O&#39;zaro ta&#39;sir sistemaning energiyasini o&#39;zgarishiga olib keladi. Bu xodisa vodorod atomlarining yaqinlashishi misolida ya?hol ko&#39;rinadi. Bunday sistemani o&#39;zaro ta&#39;sir energiyasi 2 0 1 2 S A K E U     (5.8) ko&#39;rinishda yoziladi. Bunda 2 Е 0 - o&#39;zaro ta&#39;sirlashmaydigan ikkita vodorod atomining energiyasi, K - zaryadlarning elektrostatik o&#39;zaro ta&#39;sir energiyasi, 0 S 1 oraliqdagi qiymatlarni qabul qilib, noortoganallik integrali deyiladi, A - almashinuv energiyasi yoki almashinuv integrali deyiladi. (5.8) formula K ning ishorasiga harab ( ê К ê < ê A ê ) elektron almashinuvchi atomlardagi elektronlar spinlarining parallel (minus ishora) yo&#39;nalganligiga mos kelsa, antiparallel hol (5.8) formulada plyus ishora uchun mos keladi. Formuladan ko&#39;rinadiki, A0 (manfiy) da elektronlarning spinlari antiparallel joylashadi, bunda sistemaning energiyasi kamayadi. A>0 (musbat) da spinlar parallel joylashadi, bunda sistemaning energiyasi ortadi. A0 da valent bog’lanish hosil bo&#39;lib, antiferromagnit xossasi namoyon bo&#39;ladi, A>0 da ferromagnit xossasi nomoyon bo&#39;ladi va spontan maganitlanishga olib keladi. A0 da ham elektron spinlarining joylashishi tartibli bo&#39;ladi, lekin spotan magnitlanish xosil bo&#39;lmaydi, chunki qo’shni panjara tugunlaridagi ionlarning spin magnit momentlari qarama-qarshi yo&#39;nalgan bo&#39;lib bir-birlarini kompensatsiyalaydi. Tashqi maydon ta&#39;sirida bir qism spinlar yo&#39;nalishini o&#39;zgartirishi na-tijasida atiferromagnetikning magnitlanishi sodir bo&#39;ladi. Antiferromagnetiklarning xususiyati biror temperaturadan Yuqori temperaturada yo&#39;holadi va u paramagnitga aylanadi. Bu temperaturani antiferromagnetikning Kyuri nuqtasi yoki Neel nuqtasi deyiladi. 4. Ferritlar. Antiferromagnitiklarni kristall panjarasini bir-birining orasiga kirgan ikkita panjaraning yig’indisi deb harash mumkin. Panjaralarning mag-nit momentlari miqdori bo&#39;yicha teng, yo&#39;nalishi esa qarama-qarshi. Shuning uchun ular bir-birini kompensatsiyalaydi. Lekin, shunday hollar ham uchraydiki, bir- birining orasiga kirgan birinchi va ikkinchi panjaralarning magnit momentlari nolga teng bo&#39;lmaydi, chunki bu panjaralardagi atomlarni soni yoki tabiati turlicha bo&#39;lishi mumkin (5.10-rasm). Bu holda kristallda spontan magnitlanish hosil bo&#39;ladi. Shunday ferromagnitiklarni ferrimagnetiklar deyiladi. Ferrimagnetiklar o&#39;zlarini xuddi ferromagnitiklarga o&#39;xshab tutadi, lekin ularning ichki tuzilishlarining farqlanishiga harab, spontan magnitlanishining temperaturaga bog’lanishi turlicha bo&#39;ladi. Ferromagnetiklarda temperatura ortishi bilan magnitlanish jm bir tekis kamaymasdan, Kyuri nuqtasiga etguncha nol orqali o&#39;tadi. Ferrimagnit jismlarga misol qilib, temir magnitonini ( Ғе 0 . Ғе 2 0 3 ) olish mumkin. Bunday moddalarni ferritlar deyiladi. Bunda manfiy kislorod ioni tomonlari markazlangan kub panjara hosil qiladi. har bir Ғе 0 . Ғе 2 0 3 molekulaga bitta ikki valentli ( Ғе 2+ ) va ikkita uch valentli ( Ғе 3+ ) temir ionlari to’qri keladi. 5.10 -rasm . Ikki valentli temir ionlarini boshqa ikki valentli ionlar almashtiri-shi mumkin, ya&#39;ni Mg, Ni, Co, Mu, Cu, Zu va boshqalar. Ferritning murakkab strukturasining bitta panjarasida uch valentli temirning yarimi, ikkinchisida esa ikkinchi yarmi bilan ikki valentli temir ioni yoki uni o&#39;rnini oluvchi boshqa metall ioni joylashadi. Ularni magnit momentlari qarama-qarshi joylashgan. Bunda uch valentli temir ionlarining magnit momentlari kompensatsiyalashsa, spontan magnitlanishni ikki valentli temir ioni vujudga keltiradi (5.11-rasm). Ferritlarning ajoyib xususiyatlari bor. Ular yaxshi magnit xossalarga va katta elektr qarshilikka ega. Ferritlarning bunday xossalridan foydalanib doimiy magnitlar va EXM larning xotira uyachalari yasaladi. Fe 2+ Fe 3+ Fe 3+ I II 5.11 -rasm

Похожие

O’ta o’tkazuvchanlik
Fotoeffekt hodisasi
Radioaktivlik hodisasi
Statsionar rejimda issiqlik o’tkazuvchanlik
Elektromagnit induksiya hodisasi