Мовароуннаҳр ва Хуросон ҳудудида шайбонийлар династияси ҳукмронлиги даврида давлат ва ҳуқуқ - Физика - Рефераты

Мовароуннаҳр ва Хуросон ҳудудида шайбонийлар династияси ҳукмронлиги даврида давлат ва ҳуқуқ

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

80.5 KB

Мовароуннаҳр ва Хуросон ҳудудида ш айбонийлар династияси ҳукмронлиги даврида давлат ва ҳуқуқ Режа: 1. Шайбонийлар давлатининг ташкил топиши ва ижтимоий тузуми. 2. Шайбонийлар давлати марказий ва маҳаллий бошқаруви. 3. Шайбонийлар давлатида ҳарбий қўшин ва солиқ тизими. 4. Шайбонийлар давлати ҳуқуқ тизими.

1. Шайбонийлар давлатининг ташкил топиши ва ижтимоий тузуми Балхаш кўли ва Сирдарёнинг қуйи оқимларидан то Днепр дарёсининг қуйи оқимларигача бўлган улкан ҳудуд XI асрдан бошлаб Дашти қипчоқ деб атала бошланди. Қипчоқлар ва бошқа туркий қабилалар ҳукмронлиги остида бўлган бу ҳудудни 1236 йилда Ботухон ўзининг турк муғул қўшинлари билан эгаллади. Тарихда Олтин Ўрда деб аталган бу давлат XIV аср бошларида икки қисмга бўлиниб кетади. Шарқий қисми Оқ Ўрда тарихий манбаларда “Ўзбеклар мамлакати” деб ҳам юритилган. XV асрнинг ўрталарига келиб, Жўжихоннинг бешинчи ўғли Шайбоний уруғидан бўлган Абулхайрхон (1412-1468) кўчманчи ўзбеклар давлатига асос солади. Бу даврда темурийлар ҳукмронлик қилаётган Мовароуннаҳрда ўзаро урушлар ниҳоятда кучайиб кетган эди. Бундан фойдаланган Абулхайрхон Сирдарёнинг ўрта оқимидаги бир қанча шаҳарларни Хоразмнинг бир қисмини босиб олиб, темурийлар давлатининг ён қўшниси бўлиб қолади. Абулхайрхоннинг вафотидан кейин инқирозга учраган бу давлат XV асрнинг 80 йилларида Муҳаммад Шайбонийхон (1481-1510) томонидан қайта тикланади. Шайбонийлар давлатининг асосчиси Муҳаммад Шохбахт Шай- бонийхон истеъдодли шоир ва замонасининг ўқимишли, билимдон кишиларидан бири эди. У тахтга ўтирмасдан олдин Бухорода яшаб, мадрасада таълим олади. Машҳур илоҳиёт олими Муҳаммад Хитоий унинг устози бўлган. Тарихчи олимлардан Камоли д дин Биноий ва Муҳаммад Солиҳ “Шайбонийнома” асарида Шайбонийлар давлатининг тарихи ҳақида ҳикоя қилади. Мовароуннаҳрдаги темурийлар салтанатини заифлашиб бораётганидан фойдаланган Шайбонийхон 1497 йил Самарқандга юриш қилиб, Бухорони жангсиз эгаллаган. 1500 йил Самарқандни ҳам жангсиз қўлга киритган. Самарқанд ҳокими Султон Алининг онасига уйланади. Аста-секин Қ арши ва Fузор шаҳарлари ҳам шайбонийлар томонидан босиб олинади. Мовароуннаҳрнинг икки йирик шаҳарлари Бухоро ва Самарқандни жангсиз

Шайбонийхонннинг қўлига ўтиши, унинг нафақат тажрибали саркарда балки етук давлат арбоби ва ақлли сиёсатчи эканлигини ҳам кўрсатади. 1501 йил Тошкентга юриш қилиб кўплаб қалъалаларни қўлга киритади. Шу йилларда Шайбонийхон қўшинлари Ўратепа, Шош, Шоҳруҳия, Сайрамни эгаллайди. 1503-1504 йилларда Хоразмга юриш қилиб, 1505 йил да Хоразмни босиб олган. 1507 йил да Хуросонни босиб олади. Шайбонийхон замондошлари томонидан «Ҳалифа ур-Раҳмон» ва «Имом-аз-замон» деб улуғланган. Шайбонийхон Мовароуннаҳр ва Хуросонни ўзбек султонларига “суюрғол” сифатида тақсимлаб берган эди. Кейин Шайбонийхон Эронни забт этишга интилган жангда вафот этади. Тахтга амакиси Кучкунчихон ўтиради (1510- 1529) ундан кейин унинг ўғли Абу Саидхон (1529-1533) ўтиради. Бухоро вилояти ҳукмдори Убайдулла х он ҳокимиятни қўлга олади (1533-1539) . Бухоро вилояти ҳар томонлама ривожланади. Пойтахт Самарқанддан Бухорога кўчирилади. Шундан сўнг Шайбонийхон давлати Бухоро хонлиги деб атала бошлади. Шайбонийлар давлатининг сўнгги вакили Пирмуҳаммад ибн Сулаймон бўлган . 1601 йил да Пирмуҳаммаддан кейин Бухоро тахти Аштархоний (Жонийлар) қўлига ўтади. Шайбонийлар давлатида жамият ҳаётида, давлат бошқарувида тутган ўрнига, мавқеига қараб қуйидаги бир неча ижтимоий табақаларни ажратиш мумкин: 1. Олий табақа, унга хон ва унинг яқинлари, ўзбек султонлари, йирик сарой амалдорлари (вазири-вузаро) кирган. Давлат бошқарувини ана шу ижтимоий табақа амалга оширган. 2. Умаро-ҳарбий-маъмурий амалдорлар, йирик саркардалар, вилоят ҳокимлари, қўшин ва қабила бошлиқлари. Маҳаллий бошқарув улар қўлида бўлган; 3. Уламолар-йирик дин пешволари, шайхлар, хожалар. Улар нафақат диний балки дунёвий бошқарувда ҳам фаол иштирок этганлар.

4. Фузало. Жамият маданий-маънавий ҳаётини акс эттирган ижтимоий табақа олимлар, шоирлар ва бошқалар. 5. Раият. Жамиятда асосий ишлаб чиқарувчи, моддий бойлик яратувчи, хазинага солиқ тўловчи ижтимоий табақа бўлиб, уларга дўкондорлар, ҳунармандлар, ўртаҳол деҳқонлар ва чорвадорлар, ёлланиб ишлайдиган аҳоли кирган. 6. Қуллар. Қуллар асосан ҳарбий талончилик юришлари пайтида асирга туширилган, ўлжа қилиб олинган кишилар ташкил этган. Маълум ҳақ эвазига улар озод бўлиши мумкин бўлган. Қ уллар меҳнатидан саройда, йирик амалдорлар ва уламоларни хўжаликларида фойдаланишган. Хонлик иқтисодининг асосий тармоқлари қишлоқ хўжалиги (деҳқончилик ва чорвачилик) савдо-сотиқ ва ҳунармандчилик ҳисобланган. Шайбонийлар даврида ер эгалигининг асосий тармоқлари мавжуд эди. 1. Мулки султони – давлатга қарашли ерлар. 2. Мулки холис- хусусий шахсларга тегишли. 3. Вақф – диний маҳкамаларга, мадраса ва масжидларга тегишли, қабристонларга қарашли ерлар. 4. Қишлоқ жамоалари эгалик қиладиган ерлар. Меҳнат қиладиган кишиларнинг асосий қисми камбағал қишлоқ аҳолиси бўлиб, улар ижарага олинган ерда деҳқончилик қилиб кун кечирган. Манбаларда келтирилишича, бу даврда буғдойнинг 10 хил нави, арпа, жўхори, мош, нўхот, маккажўхори ва сабзавот, полиз экинлари, шоли, пахта етиштирилган. Деҳқончилик учун қулай бўлган ҳосилдор ер майдонлари беп о ён яйловлар хон ва унинг яқинлари, йирик ҳарбий-маъмурий амалдорларга қарашли эди. Бу даврда иқто, суюрғол ва танҳо каби хусусий ер эгалиги кенг тарқалган. Ҳ арбий-маъмурий амалдорларга йирик дин пешволарига давлат

олдидаги хизматлари учун бериладиган бундай ерларда асосан, ерсиз камбағал деҳқонлар ёлланиб ишлаганлар. Чорвачилик қишлоқ-хўжалигида етакчи тармоқ сифатида катта аҳамиятга эга эди. Йирик ва майда туёқли ҳайвонларни боқиш, йилқичилик, туячилик анча ривожланади. Ярим кўчманчи ҳаёт кечирувчи ўзбек қабилалари бошлиқлари, йирик чорвадор бойлар, шунингдек, хон ва сарой амалдорлари, ҳарбий-маъмурий мансабдорлар, дин пешволари тоғ ва тоғ олди туманларида, даштларда катта-катта яйловларга эга бўлганлар. 2. Шайбонийлар давлати марказий ва маҳаллий бошқаруви Шайбонийлар давлати ўз моҳиятига кўра йирик давлат бўлиб, олий ҳокимият чекланмага н ҳуқуқларга эга бўлган давлат бошлиғи хон томонидан бошқарилган. Хонликнинг сиёсий тизимида, бошқарувида Амир Темур ва темурийлар даврида қарор топган тартиб қоидалар, хусусиятлар билан бирга кўчманчи ўзбеклар давлатига хос анъаналар ҳам мавжуд эди. Давлат бошқарувида исломий шариат ва одат қонун қоидаларига амал қилинган. Давлатни бошқаришда хон саройидаги олий даражадаги амалдорлардан ташкил топган марказий бошқарув ва вилоят ҳокимлари қўлидаги маҳаллий бошқарув асосий ўрин тутиб, улар мамлакатнинг амалдаги ҳақиқий эгалари эдилар. Марказий бошқарув давлатнинг ички ва ташқи ҳаётига боғлиқ барча масалаларни ҳал қиладиган даргоҳ-сарой девонида жамланган эди. Давлатнинг олий даражали амалдорлари аъзо бўлган ва одатда бош вазир томонидан бошқариладиган бу маҳкама мамлакатнинг сиёсий, молиявий, ҳарбий ташкилий ва бошқа масалаларни кўриб чиқар эди. Бу ерда қабул қилинган қарорлар хоннинг тасдиқи билангина кучга кирар ва ҳаётга жорий этиларди.

Кўкалдош, Оталик, Нақиб, вазири аъзам, вазир, девонбеги ва бошқа олий даражали сарой амалдорлари, нўён, туғбеги, кутвол, доруға, қурчибоши ва бошқа ҳарбий амалдорларнинг фикри ва манфаатлари ҳам қарорлар қабул қилинишида катта аҳамиятга эга эди. Давлат бошқарувида ҳарбий-маъмурий амалдорлардан ташқари, уламолар, дин пешволари, шайхлар ва хожаларнинг, айнан Шайх ул-ислом, қози калон, Муфти каби диний мансаб эгаларининг ҳам таъсири катта бўлган. Бу даврда айниқса, Бухоро яқинидаги Жўйбор қишлоғидан чиққан хожаларнинг мавқеи жуда ошиб кетди. Маҳаллий бошқарув вилоят ҳокимлари қўлида бўлиб, улар ҳам ўз бошқарув тизимига эга бўлган. Унга қўшинга бошчилик қиладиган, шариат қонунларининг тўғри бажарилишини назорат қиладиган, аҳолидан солиқларни йиғиб оладиган амалдорлар (раис)лар кирган. Вилоятлар ўз навбатида кичик маъмурий бирликлар: туман, касаба ва мавзеларга бўлиниб идора қилинган. Маҳаллий бошқарувнинг энг қуйи бўғини оқсоқол (калон тарон) томонидан бошқариладиган қишлоқ жамоалари эди. Хонлик вилоят (улус)га бўлиб бошқарилган. Манбаларда Самарқанд, Қарши, Шахрисабз, Хисор, Балх, Термиз, Кармана, Қоракўл, Миёнкол, Шош, Туркистон, Фарғона, Ўратепа, Марв каби вилоятлардан ташкил топганлиги кўрсатилган. Вилоят ҳокимлари хон томонидан тайинланган. Одатда бундай юксак мавқега хоннинг яқин ва ишончли кишилари, қариндошлари, йирик қабила бошлиқлари, ҳарбий юришларда ўзини кўрсатган ўзбек султонлари муяссар бўлган. Хонликни нг чегаралари доимий бўлмай тез-тез ўзгариб, кенгайиб ёки қисқариб турган. 3. Шайбонийлар давлати ҳарбий қўшин ва солиқ тизими Мамлакат сиёсий ҳаётида, давлат бошқарувида йирик саркардалар, қўшин бошлиқларининг ўрни катта эди. Ички ва ташқи хавфни бартараф

этишда, янги ерларни босиб олиш учун қилинадиган истилочилик юришларида қўшинларнинг сони, ҳарбий тайёргарлиги, қўшин бошлиқларининг қўмондонлик маҳорати катта аҳамият касб этарди. Шайбонийлар қўшини асосан отли қ ва пиёда аскарлардан ташкил топган. Қўшин ур у шда ўқ-ёй, узун, найза, қилич, гурзи, узун дастали жанг болтаси (табарзин), чангак каби асосий ҳужум қуролларидан фойдаланган. Абдулла х он II даврида қўшин Хориждан келтирилган пилта милтиқлардан қуроллантирилган. Шайбонийлар қўш и нида навкарлар ҳимоя учун қалқон (сипар)дан фойдаланганлар, ҳамда темир симдан майда қилиб тўқилиб, усти ипак ва бахмал мато билан ёпилган совут-жовшан (форсча бахтар) ёки жиба (жева) – темир ёки пўлатдан ишланган махсус кийим кийиб жанг қилганлар. Абудллаҳон II даврида Европадан келтирилган жовшан (совут) ҳам бўлган. Урушда яроқ ва ўқ ўтмаслиги учун отлар устига махсус ёпинчиқ гежм (кежим) ёпишган. Қўшин таркибида н афтандозлар, манжалиқчилар ва тош отувчилар ҳам бўлиб, улар шаҳар ва мудофаа қўрғонларини эгаллашда катта ўрин тутган. XVI асрнинг 2-ярмидан бошлаб Абдулла х он II қўшинида чет эллардан келтирилган кичик замбараклар пайдо бўлади. Қўшин таркиби, унинг жанговор сафланиши, жанг қилиш тартиби, Чингизхон ва Амир Темур қўшинлари ҳарбий тузилиши, ур у ш тактикасига асосланган бўлиб, унга Шайбонийхон даврида кўчманчи ўзбекларга хос бўлган бир қанча янги жанг услублари киритилди. (Турлама). Шайбонийлар қўшини асосан, қалб (кавл) деб аталувчи марказий қисм, баронғор (ўнг қанот) ва жавонғор (сўл қанот) қисмларидан ҳамда хировул (қўшиннинг орқа қисми)дан ташкил топган. Уларга хоннинг ўзи ва тажрибали ўзбек саркардалари бошчилик қилган. Қўшиннинг қанотларига бошчилик қилган саркарда ўғлон деб юритилган. Қўшин олдида манглай (авангард) деб аталувчи ҳарбий қисм

ярим доира шаклида саф тортиб борган. Унинг олдида эса тез ҳаракатланувчи кичик жанговор қисм - илғор бўлган. Шайбонийлар қўшинида умумий қисм олдида борувчи «қор о вул» деб аталган махсус қисм, қўшинининг ўнг ва сўл қисмлари олдида борувчи «кичик» ғўл деб юритилган бўлинмалар ва ортидан борувчи махсус ёрдамчи бўлинма-чаноҳ бўлган. Қ ўшин таркибида туғчи қисм, яъни байроқ остида турувчи (туғни қўриқловчи) 20-30 минг кишилик жанговор ҳарбий бўлинма ҳамда забонгилари – яъни душман томонидан яшири н равишда “тил” тутиб келувчи махсус бўлинма ва хабарчи-душман тўғрисида умумий маълумот келтирувчи бўлинмалар ҳам бўлган. Ҳарбий юришлар пайтида хон учун расмий қабул маросимлари ўтказиладиган махсус жой-баргоҳ ҳозирлашган. Қўшинда сараланган ўзбек навкарларидан тузилган хоннинг қўриқчилари ҳам катта рол ўйнаган. Шайбонийлар қўшини ҳам Чингизхон ва Амир Темур қўшинларидек 10 минглик корпуслар – туманларга бўлинган. Унга Нуён деб аталувчи ҳарбий саркарда бошчилик қилган. Туманлар ўз навбатида минглик, юзликларга бўлинган. Қўшинни жангга ҳозирлаш, уларнинг маошини тўлаш ва бошқа ташкилий ишлар билан махсус амалдор – тавочи шуғулланган. Қўшинни қурол-яроғ билан таъминлашга маъсул бўлган амалдорлар –жевачи бўлиб, у хоннинг қурол-аслаҳаларига ҳам жавобгар бўлган. Ҳарбий амалдорлар ва навкарларга хазинадан бериладиган йиллик маошдан ташқари ҳарбий юришлар пайтида қўлга киритиладиган ўлжадан ҳам бериб турилган. Шайбонийлар даврида 40 дан ортиқ турли солиқ ва жарималар мавжуд бўлган. Солиқ тўловчи аҳоли фуқаро (раият) деб юритилган ва улардан солиқлардан ташқари жарималар ҳам ундириб олинган.

Ердан олинадиган асосий солиқ хирож бўлиб, у ишлаб чиқарилган маҳсулотнинг 5/1 миқдорида пул ёки маҳсулот билан олинган. Закот солиғи савдогарлар ва чорвадорлардан олиниб, унинг ҳажми 40/1 миқорида бўлган. Шаҳар аҳолиси ҳунармандлар ва дўкондорлар махсус солиқ – тамға тўлаганлар. Йирик бойлар ва с у дхўрларга тегишли савдо растасида дўконларни маълум ҳақ эвазига ижарага олиб, ўз маҳсулотларини сотганлиги учун тахти жой (тагжой) деб аталувчи солиқ тўланган. Бошқа динг а мансуб савдогарлар ўз маҳсулотларининг 5/1 қисмини жузья солиғи тарзида тўлаганлар. Бу даврда яна ихрожот, тоғар, улуфа- кўналға, бегар, мадади лашкар, бож, тансуқот, тухфа ва бошқа солиқлар мавжуд бўлиб, уларнинг кўпчилиги бутун ўрта асрлар даврига хос эди. 4. Шайбонийлар давлати ҳуқуқ тизими Хонликда жиноятни аниқловчи ва жазо берувчи асосий маҳкама исломий шариат қонун-қоидаларига асосланиб тутувчилар қозилик идоралари эди. Давлатдаги Олий судья қозикалон бўлиб, вилоятлардаги жиноятларни жазолаш вилоят қозилари қўлида эди. Олий жазо- ўлим ҳукмини фақат хоннинг махсус фармони билан амалга оширганлар. Айбдорни аниқлашда шариат қонунларига асосан икки киши гувоҳлиги етарли бўлган. Вилоятларда, туманларда жиноят ишларини вилоят ҳокими назоратида маҳаллий қозилар олиб борган. Жиноятчиларга гуноҳига қараб ўлим жазоси, маълум муддатга (кўпчилик ҳолларда умрбод) зиндонга ташлаш, тан жазоси бериш (дарра уриш, бармоқларини кесиб ташлаш), сазоий қилиш, қозиққа ўтказиш каби жазо чоралари ҳам қўлланилган. Айбдорларга жазо бериш кўпинча бозор олдида махсус майдонда – аҳоли кўз ўнгида амалга оширилган. Ҳ арбийлар содир этган жиноятлар ва жазо турлари махсус ҳарбий судьялар қози аскар ва муфти аскар томонидан кўриб чиқилган. Мол-мулк билан боғлиқ жиноятлар, ўғирлик шариат қонунларига риоя қилмаслик учун

бериладиган жазолар тури кўпинча амалдорларнинг хоҳиш-иродасига боғлиқ бўлиб маълум жиноятлар учун аниқ жазо олдиндан белгилаб қўйилмаган. Бу даврга оид ҳужжатларда (Жўйбор шайхлари архиви, Самарқанд қозилик идораси ҳужжатлари) фуқаролик ишлари, ҳуқуқий маъмурий жиноятлар, тартиббузарликлар ва уларга нисбатан қўлланиладиган жазо чоралари ҳақида маълумотлар сақланиб қолган. Масалан: Бухородаги Катта Fозиён ва кичик Fозиён мадрасасига тегишли ҳужжатларда (1535) мадрасада ўқиш ва ҳужрада яшаш тартиб-қоидаларини бузган талабаларга қуйидаги жазо чораларини кўрилиши қайд этилган. Агар талаба дарсларга бир ой сабабсиз қатнашмаса уни ҳужрадан маҳрум қилишган, агар талаба дангасалиги туфайли дарсларни яхши ўзлаштира олмаса ёки бир босқичдан иккинчи босқичга ўта олмаса унга нафақа тўлаш бекор қилиниб, ҳужра тортиб олинган. Р ў збехон Исфа ҳ онийнинг «Меҳмонномаи Бухоро», «Сулук ал-мулук» «Подшоларнинг хулқ атворлари» асари (15 бобдан иборат). Саволларга жавоб тариқасида ёзилган бўлиб, давлат ишларида, мусулмонлар билан ўзаро муносабатларда, доруғалар тайёрлашда, хирож, ушр, жузья каби солиқларни йиғиб олишда нималарга асосланиш лозимлиги ва Шайбонийхонлар давлати ҳақидаги маълумотлар ёритиб берилган.

Тавсия этиладиган адабиётлар рўйхати: 1. Каримов И.А. Амир Темур - фахримиз, ғуруримиз. Маънавий юксалиш йўлида. - Тошкент: Ўзбекистон, 1998. - Б.4. 2. Каримов И.А. Юксак маънавият – енгилмас куч. – Тошкент: Маънавият, 2008. – 176 б. 3. Ўзбекистон тарихи: давлат ва жамият тараққиёти / Сагдуллаев А., Аминов Б., Мавлонов Ў., Норқулов Н. – Тошкент: Академия, 2000. – 271 б. 4. Ў збекистон миллий д авлатчилик назариясининг ҳуқуқий асослари . Иккинчи китоб / М.М.Файзиев, З.Муқимов, Х.Т.Одилқориев ва бошқ; Бош муҳаррир Р.Рўзиев. – Тошкент: Фалсафа ва ҳуқуқ институти, 2005. – 152 б. 5. Саидов А.Х., Тошқулов Ж. Ўзбекистон давлати ва ҳуқуқи тарихи. – Тошкент: ИИВ Академияси, 1995. – 232 б. 6. Ўзбекистон давлатчилиги тарихи очерклари / Масъул муҳаррирлар: Д.А.Алимова, Э.В.Ртвеладзе. – Тошкент: Шарқ, 2001. – 224 б. 7. Муқимов З.Ю. Ўзбекистон давлати ва ҳуқуқи тарихи. – Самарқанд: “Зарафшон”, 1998. – 312 б. 8. Мухаммад Солиҳ. Шайбонийнома. - Тошкент: “Fафур Fулом”, 1989. - 283 б. 9. И сфаҳоний Рўзбехон. Мехмонномаи Бухоро. - М.: Наука, 1976. - 262 с. 10. Хамидова М.А. Ўзбекистон давлати ва ҳуқуқи тарихи. – Тошкент: ТДЮИ, 2010. – 173 б.

Похожие

Умумий ўрта таълимнинг янги тахрирдаги давлат таълим стандартлари, уларнинг мазмуни ва мохияти

Сиёсий партиялар ҳамда нодавлат нотижорат ташкилотларнинг дастурларида қайта тикланадиган энергетикани ривожлантириш масалалари

Оқсиллар ва пептидларнинг учламчи ва тўртламчи тузилиши

АБУ РАЙХОН БЕРУНИЙ ВА УМАР ХАЙЁМ ¡РТА АСРНИНГ БУЮК АСТРОНОМЛАРИ

Чузилиш ва сикилиш