Квант механиканинг математик аппарати - Физика - Рефераты

Квант механиканинг математик аппарати

Загружено в:

14.03.2020

Скачано:

0

Размер:

179 KB

Квант механиканинг математик аппарати Режа: 1. Чизиқли ва ўз-ўзига қўшма операторлар 2. Физик катталикларнинг ўртача қийматлари ва операторлари орасидаги боғланиш 3. Операторларнинг хусусий функциялари ва хусусий қийматлари

Чизиқли ва ўз-ўзига қўшма операторлар Ҳар бир фундаментал физикавий назарияларда ўзига хос математик аппарат қўлланилади. Классик механика дифференциал ва интеграл ҳисоблаш методларининг, электродинамика ва Эйнштейннинг релятивистик механикаси эса, вектор ва тензор анализнинг кенг ҳамда ҳар томонлама тадбиқ этилиши билан боғланган. Квант механикада эса операторлар назарияси кенг қўлланилади. Классик механиканинг асосий масаласи моддий нуқта (жисмлар)нинг ҳаракат траекториясини ифодаловчи функцияларни аниқлаш масаласи ҳисобланади ва классик механикада ўрганиладиган физик катталиклар, яъни импульс, импульс моменти, энергия ва ҳ.к.лар координата ва вақтнинг функцияси сифатида тавсифланади. Квант механикада Гейзенберг ноаниқликлар муносабатига асосан микрозарранинг координатаси ва импульси бир вақтнинг ўзида аниқ қийматлар қабул қила олмайдиган физик катталиклар ҳисобланади. Иккинчи томондан квант назарияси бўлажак воқеаларни аниқ айтиб бера олмайди, балки уларни амалга ошиш эҳтимоллигини кўрсатади. Квант механикада ўрганиладиган физикавий ҳодисаларнинг ҳусусиятларини тўла ифодаловчи математик аппарат сифатида операторлар назарияси қабул қилинган. Квант механикада системанинг ривожланишини ва бу жараёнларда физик катталикларнинг ўзгаришини ифодалаш мақсадида оператор деб аталувчи математик тушунча киритилади. Математикада оператор деб бир функцияни иккинчи функция билан таққослаш усулини ифодаловчи белгига ёки u ( x ) функцияга таъсир этиб янги функцияни ҳосил қилувчи математик амалга айтилади, яъни :

Масалан, L = x бўлсин, у ҳолда υ (х) функцияни олиш учун u(x)функцияни ўзининг х аргументига кўпайтириш керак ёки кўринишида берилса, у ҳолда υ (x) функцияни ҳосил қилиш учун u(x) функцияни x бўйича дифференциаллаш зарур. Операторлар устида бажариладиган математик амалларни ўрганамиз. Иккита ва операторлар берилган бўлсин. Тўлқин функциясига тарзда таъсир этувчи Ĉ операторни Â ва B операторларнинг йиғиндиси дейилади ва бу оператор: C =Α+Β кўринишда ёзилади. Иккала Α ва Β операторларнинг кўпайтмаси эса маънони билдиради, яъни ψ функцияга оператор билан таъсир қилиши керак, сўнгра ҳосил бўлган янги тўлқин функцияга Â оператор билан таъсир этиш лозим. Муҳими операторларнинг кўпайтмаси кўпаювчиларнинг тартибига боғлиқ. Масалан, агар бўлса, у ҳолда деб белгиланади. Агар бўлса, Â ва операторлар ўз-ўзига коммутатив операторлар дейилади, акс ҳолда, яъни бўлса, улар комуттатив бўлмаган (антикоммутатив) операторлар дейилади. Оператор ва операторлар учун коммутатор дейилади. Аввало, чизиқли оператор деган тушунча билан танишиб чиқайлик. Агар оператор қуйидаги шартни қаноатлантирадиган бўлса, у чизиқли оператор деб аталади.

Бу формулада u 1 ва u 2 лар иҳтиёрий функциялар бўлиб c 1 ва c 2 лар эса ихтиёрий комплекс сонлардир. Координатанинг оператори ҳам, импульснинг чизиқли оператор эканлигига ишонч хосил килиш кийин эмас: x ( c 1 u 1 + c 2 u 2 )= c 1 ( xu 1 )+ c 2 ( xu 2 ) p ( c 1 u 1 + c 2 u 2 ) = c 1 ( pu 1 )+ c 2 ( pu 2 ) Агар ва операторлар чизиқли бўлса , уларнинг йиғиндиси ҳам , кўпайтмаси ҳам чизиқли оператор бўлади . Шунга биноан ва p x операторлар чизиқли бўлганлиги сабабли , улар орқали алгебраик ифодаланувчи ҳар қандай физик катталик ҳам чизиқли оператор бўлади . Демак, физик катталикка мос келувчи операторлар чизиқли бўлиши шарт. Чизиқли L оператор ўз-ўзига қўшма ёки эрмит, оператор дейилади, агарда тенглик ўринли бўлса. Бу шартни қаноатлантирувчи операторлар фақат ҳақиқий физик катталикларни ифодалайди. Импульс операторининг ўз-ўзига қўшма эканлигини исботлаймиз: Бу интегрални ҳисоблашда бўлаклаб интеграллаш усулидан фойдаланилди ҳамда тенг эканлиги ҳисобга олинди.

Импульс операторининг қўшмаси эса Шундай қилиб, оператор чизиқли ва ўз-ўзига қўшма оператор экан. Текшириб кўриш мумкинки, оператор чизиқли, аммо ўз-ўзига қўшма эмас. Энди физик катталиклар операторларини тузишда чизиқли ва ўз-ўзига қўшма операторларнинг диққатга сазовор бўлган хусусиятларини кўриб чиқайлик: эрмит оператор дейилади, агар у ўз-ўзига қўшма оператори га тенг бўлса, Айнан шунинг учун эрмит операторларини ўз-ўзига қўшма операторлар деб юритилади. 1. эрмит операторларнинг йиғиндиси ҳам эрмит оператор бўлади. 2. Эрмит операторининг бирор бир ҳақиқий сонга кўпайтмаси ҳам эрмит оператор бўлади. 3. B икки эрмит операторнинг кўпайтмаси эрмит оператор бўлиши учун ва операторлар албатта ўз-ўзига коммутатив бўлиши лозим. Шундай қилиб, физик катталиклар учун операторли ифодани тузишда ўта эҳтиёткорлик талаб қилинади. Физик катталикларнинг ўртача қийматлари ва операторлари орасидаги боғланиш Квант механикасида операторлар қўлланишининг асосий ғояси шундан иборатки, ҳар бир физик катталикка уни тавсифловчи чизиқли ва ўз-ўзига қўшма оператор мослаштирилади, яъни исталган физик катталик бирор оператор ёрдамида ифодаланади:

Масалан, r радиус-векторга уни ифодаловчи ўқи бўйича импульс компонентаси p x га эса оператор мослаштирилади, ёки L = L ( p x , p y , z x , x , y , z ) импульслар ва координаталар функцияси бўлган L классик катталик берилган бўлса, у ҳолда чизиқли ва ўз-ўзига қўшма операторнинг кўриниши бўлади. Исталган физик катталикнинг ўртача қийматини қандай ҳисоблаш учун заррачанинг ҳолатини тавсифловчи тўлқин функция ва шу физик катталикка мос келувчи операторни тўғри танлаб олиш керак. Ўлчанаётган физик катталиклар билан операторлар ўртасидаги боғланишни тўлқин функцияси орқали ифодалаш учун ансамблдаги катталикнинг ўртача қийматини ҳисоблаш формуласидан фойдаланилади Квант механикада ψ тўлқин функция орқали ифодаланган ансамбльдаги чизиқли ва ўз-ўзига қўшма операторга мос келувчи L катталикнинг ўртача қиймати ушбу формула орқали аниқланади. операторнинг (2.4) даги ўз-ўзига қўшмалик хоссасига асосланиб, (2.7) ифодани эквивалент кўринишда ёзиш мумкин, яъни Бу формулани ҳосил қилишда (2.4) да тенг деймиз ҳамда (2.7) ва (2.7’) ни таққослаш натижасида яъни ўз-ўзига қўшма оператор билан ифодаланган катталикнинг ўртача қиймати ҳақиқийдир. Агарда ўртача квадратик оғишни оператор орқали ифодаланса

ва ўртача қийматни ҳисоблаш формуласидан фойдаланилса унинг кўриниши қуйидагича бўлади, яъни натижа олинади. Демак, оператор маълум бўлса, у ҳолда ўртача квадратик оғишни ҳисоблаш мумкин. операторнинг ўз-ўзига қўшмалик шартидан фойдаланилса катталикнинг мусбат ёки нолга тенглигини исботлаш мумкин. Шу мақсадда (5.2.4) формуладан фойдаланилса ва (5.2. 6) да ψ * = u 1 * ва десак, натижага келинади. Маълумки, у ҳолда (5.2. 7) дан келиб чиқади. Шундай қилиб, ўртача квадратик оғиш ҳар доим мусбат катталикга ёки нолга тенг бўлади. Операторларнинг хусусий функциялари ва хусусий қийматлари Юқоридаги формулалар ёрдамида физик катталикнинг ўртача қиймати ва ўртача квадратик оғишини ҳисоблайдиган формулаларни олган эдик. Аммо бу формулалар L катталикнинг алоҳида ўлчашлардаги қийматлари тўғрисида бирор маълумотни бера олмайди. Бу масалани ҳал қилиш мақсадида шундай ψ L ҳолатга мурожаат қилайликки, бу ҳолатда қизиқтирувчи катталик битта L қийматни қабул қилсин. Шундай ҳолатда, ўртача квадратик оғиш бўлади. Маълумки, бу ҳолатлар учун

Интеграл остидаги катталик мусбат бўлганлиги сабабли келиб чиқади. Комплекс соннинг модули нолга тенг бўлиши учун, шу соннинг ўзи нолга тенг бўлиши керак. Шунинг учун бўлади. экани эсланса ва кўрилаётган ҳолатда ҳисобга олинса, (5.3.1.) дан натижага келинади. Шундай қилиб, берилган ҳолатнинг ψ L тўлқин функциясини аниқлаб берувчи чизиқли тенглама ҳосил қилинди, бу ҳолатда оператор билан тавсифланган катталик ягона L қийматни қабул қилади. Кўпчилик ҳолларда оператор дифференциал оператор бўлганлиги сабабли, тенглама ҳам чизиқли, бир жинсли дифференциал тенглама бўлади. Математика курсидан маълумки, фақатгина чегаравий шартлар мавжуд бўлган ҳолдагина дифференциал тенглама ягона ечимга эга бўлиши мумкин. Иккинчи томондан, берилган чегаравий шартларда L ψ L = L ψ L чизиқли дифференциал тенглама L параметрнинг барча қийматларида эмас, балки фақат танланган L = L 1 , L 2 ,...қийматларидагина тривиал бўлмаган ечимга эга бўлади. Ушбу танланган L 1 , L 2 ,... параметрлар хусусий қийматлар дейилади, ва шу қийматларга мос бўлган тегишли ψ 1 , ψ 2 , ψ 3 ,........ ечимлар эса хусусий функциялар номи билан аталади. Мисол: Икки учи бириктирилган торнинг кўндаланг тебраниши тўғрисидаги масалани кўриб чиқамиз. Бу ҳолда ҳаракат тенгламаси

кўринишга эга бўлади. Агарда десак, бўлади. Ечим 0 ≤ x ≤ l соҳада мавжуддир, бунда l - торнинг узунлигини ифодалайди ва тенгламанинг чегаравий шартлари қуйидагича бўлади: агарда x=0 ва x= l бўлса, U=0 бўлади. Физикавий нуқтаи назардан тебраниш жараёнида торнинг икки учи тебранмайди. Бу масаланинг хусусий ечимлари бўлади, хусусий қийматлари эса бўлади ва бунда n = 1,2,3,.... га тенг. Квант механикасида тўлқин функциясининг аргументлари бутун соҳа бўйича ўзгариши билан ажралиб туради, яъни , соҳадa ψ (x,y,z) функция ўзгаради. Шу туфайли квант механикаси масалаларида тўлқин функция учун чегаравий шартларни классик физикадаги тебраниш масалаларидаги каби бевосита ифодалай олмаймиз. Аммо квант механикасида заррачалар сонини сақланишидан фойдаланиб, чегаравий шартларга эквивалент бўлган табиий талабларни келтириб чиқариш мумкин. Маълумки, заррачалар сонини сақланиш талаби соҳанинг бирор нуқтасида заррачани топиш эҳтимоллигини вақтга боғлиқ эмаслигидан келиб чиқади, яъни бу ерда интеграл ψ функция аргументларини ўзгариш соҳаси бўйича олинади, демак бу соҳада заррачани топиш эҳтимоллиги барқарордир. Юқоридаги шарт бажарилиши учун тўлқин функцияси қуйидаги шартларни қаноатлантириши керак. 1. ўзгарувчиларни ўзгариш соҳасида чекли бўлиши; 2. узлуксиз бўлиши;

3. бир қийматли бўлиши. Қисқача айтганда квант механикасида тўлқин функсия чекли, узлуксиз ва бир қийматли бўлиши керак.

Юқорида кўриб чиқилган талаблар асосида (5.3.3.) тенгламанинг ечимлари кўп ҳолатларда барча L қийматлар учун мавжуд эмас балки тенгламанинг ечимлари фақат танланган баъзи-бир қийматлар учун ўринлидир. Шу тариқа заррачаларнинг сонини сақланишидан келиб чиқадиган табиий талаблар асосида тенгламанинг хусусий функциялари ва хусусий қийматлари масаласига келамиз. Квант механикасида қуйидаги постулат ўринлидир: операторнинг хусусий қийматлари бўлган тўплам оператор билан тавсифланган L механик катталикни ўлчаш натижалари тўплами билан таққосланади. L 1, L 2,... L n ...хусусий қийматларга мос бўлган ҳолатлар ψ 1 , ψ 2 , ψ 3 ....... . тўлқин функциялари билан аниқланади. Бу ҳолатларнинг ҳар бирида ( Δ L ) 2 =0 бажарилади ва L катталик дан фақат битта катталикни қабул қилади. Ихтиёрий катталик қийматлари тўпламини шу катталикнинг спектри дейилади. Спектр икки хил бўлиши мумкин: узлукли, яъни дискрет ва узлуксиз. Агар спектрда алоҳида қийматлар мавжуд бўлса, у ҳолда дискрет спектр билан ишланади ва бу ҳолда физик катталик квантланган қийматларни қабул қилади. Агар L барча қийматларни қабул қилса, у ҳолда спектр узлуксиз бўлади. Физик катталикларни тавсифловчи операторларнинг муҳим бир хусусиятини кўришга ўтайлик. Бу хусусиятнинг мавжудлиги, физик катталикларнинг ўртача қийматлари ҳақиқий сонлар билан ифодаланиши кераклиги билан, яъни улар учун шарт бажарилиши билан боғлиқдир.

Фойдаланилган адабиётлар: 1. М.М.Мусаханов, А.С.Рахматов, Квант механикаси – Т.,2011 й. 2. Д.И.Блохинце, Основне квантовой механики – М.1983. 3. Г.Х. Хошимов, Р.Я.Расулов, Н.Х.Хошимов, Квант механика асослари – Т., 1995 й. 4. В.М.Шехтер, А.А.Ансельм, Атом и квантовая механика –М., 1984 г.

Похожие

Квант механиканинг физикавий асослари

Механиканинг физик асослари

Квант кучайтиргичлар

Квант тасaввурлар

Квант тақсимотлар