Координата ва импульсларни аниқлаш эҳтимоллиги - Физика - Рефераты

Координата ва импульсларни аниқлаш эҳтимоллиги

Загружено в:

14.03.2020

Скачано:

0

Размер:

209 KB

Координата ва импульсларни аниқлаш эҳтимоллиги Режа: 1. Координатани аниқлаш эҳтимоллиги 2. Суперпозиция принципи 3. Импульснинг топилиш эҳтимоллиги 4. Физик катталикларнинг ўртача қийматларини ва ўртача квадратик қийматларини ҳисоблаш 5. Гейзенбергнинг ноаниқлик муносабатлари

Координатани аниқлаш эҳтимоллиги икрозаррачанинг r ( x , y , z) координатали нуқта атрофида мавжудлик эҳтимоллиги танланган соҳанинг катталиги билан боғлиқдир. Заррачанинг мавжудлик эҳтимоллигини фақат шу соҳанинг катталигига пропорционал деб ҳисоблаш мумкин. Заррачанинг берилган t вақт моментида қаралаётган нуқта атрофидаги dV э лементар ҳажмда жойлашиш эҳтимоллиги: Заррачанинг чекли ҳажмда топилиш эҳтимоллиги (3.4.2.) ни ҳажм бўйича интеграллаш йўли билан аниқланади. ни нормаллаш шарти қуйидагича топилади ва бу функция нормаллашган функция дейилади. Суперпозиция принципи Оптика курсидан маълумки, дифракция ва интерференция ҳодисалари тўлқинларнинг қўшилиши, яъни уларнинг суперпозицияси билан боғлиқдир. Физикада бу тасдиқ суперпозиция принципи сифатида маълум, яъни табиатда қандайдир ёруғлик тўлқинлари алоҳида ҳолда мавжуд экан, унда албатта уларнинг йиғиндисига мос келувчи тўлқин ҳам мавжуд бўлиши керак. Суперпозиция принципига асосан икки тирқишли экран орқасида ҳосил бўлган тўлқинни ҳар бир тирқишдан алоҳида сочилган тўлқинлар йиғиндиси деб қараш мумкин, лекин тўлқинлар қўшилганида уларнинг интенсивликлари оддий қонуният асосида қўшилмайди.

Буни тўлқинларга ҳос бўлган комплекс ифодани татбиқ этиш орқали аниқ кўрсатиш мумкин. Фараз қилайлик, ψ 1 ( r , t ) ва ψ 2 ( r , t ) тўлқинларнинг йиғиндисидан иборат бўлган ψ( r , t ) тўлқин берилсин: Ушбу тўлкиннинг интенсивлиги, қуйидагича ёзилади Тўлқинлар йиғиндисининг интенсивлиги фақат қўшилувчи иккала тўлқинлар интенсивликларидан иборат бўлмасдан, балки 2Re ψ 1 ( r,t )ψ 2 ( r,t ) кўринишида ифодаланган қўшимча ҳадни ҳам ўз ичига олади ва бу қўшимча ҳад интерференцион ҳад деб аталади. Ушбу интерференцион ҳаднинг мавжудлиги туфайли интерференция ҳодисаси мавжуд бўлади. Квант назариясида суперпозиция принципини қуйидагича ифодаланади. ψ( r , t ) = с 1 ψ 1 ( r , t )+ с 2 ψ 2 ( r , t ) (4.2.3.) Мураккаб ҳолатлар учун суперпозиция принципи эса қуйидагича ёзилади: Импульснинг топилиш эҳтимоллиги Тўлқин пакети ҳаракатини ифодаловчи тўлқин функция қуйидагича ифодаланади: (3.1.6.) формуладаги де-Бройл тўлқинларининг қатор коэффициентларига физикавий маъно бериш учун, тўлқин пакетининг х ўқи бўйлаб тарқалувчи бир ўлчовли ҳаракатини қараймиз:

Фараз қилайлик, тўлқин пакети дифракцион панжарага нормал тушаётган бўлсин. Маълумки, аниқ импульсга эга бўлган де-Бройл тўлқини тўлқин сони ва тўлқин узунлиги билан ҳарактерланади. Тўлқин пакет таркибига кирувчи ҳар бир де-Бройл тўлқини, бир-бирига боғланмаган ҳолда, дифракцион панжарадан, максимумлар шартига кўра, фақат аниқ θ бурчакларга сочилади: Бу йўналишларда сочилган тўлқин интенсивликларига мос келувчи де- Бройл тўлқини эса , яъни тўлқин амплитудаси модулининг квадратига пропорционал бўлади. Натижада тўлқин пакети панжарадан ўтгач , “ елпиғич ” каби ёйилади ва унинг интенсивлигининг бурчак тақсимоти қуйидагича бўлади . Бу ерда (4.3.3) формуладан келиб чиқувчи импульс ва максимал дифракция бурчаги орасидаги боғланишдан фойдаланилди: (4.3.4.) формулага аниқлик киритиш мақсадида , турли тартибдаги максимумлар ўзаро бир - бирини қопламайди , яъни тушаётган тўлқин пакетида импульс тарқоқлиги етарли даражада кичик бўлади , деб тахмин қилайлик . Модомики , p импульсли заррача аниқ θ бурчакка оғар экан , унда тўлқин пакети ҳолида ( яъни тушаётган заррача импульси ноаниқ бўлган ҳолда ) унинг θ бурчакка чекланиш эҳтимоли , I ( θ ) тушаётган тўлқин пакетида шу бурчакка мос келувчи импульсли заррачанинг ҳолатини топиш эҳтимолига пропорционал , деб ҳисоблаш табиийдир . Ваҳолангки , (4.3.4.) формулага

биноан I ( θ )= f ( p ) 2 бўлар экан , у ҳолда , тўлқин пакетида заррачанинг аниқ импульсли ҳолатини топиш маънога эга , деган фикр туғилади . Маълумки , иҳтиёрий силлиқ функцияни Фурье интеграли кўринишида ифодалаш мумкин : Фуръе теоремаси асосида вақтнинг исталган моментида заррачанинг ҳар қандай ҳолати аниқ импульсли ҳолатлар суперпозицияси кўринишида тасаввур этилиши мумкин деган фикрни айтиш мумкин . Ҳақиқатда . маълум формулаларга асосан тўлқин функциясини ҳамма вақт қуйидагича ёзиш мумкин : Заррачанинг маълум импульсли ҳолатда топилиш эҳтимоли қуйидаги формула билан аниқланади. Заррачалар импульсининг қийматли ҳолат атрофида топилиш эҳтимоли кўринишида бўлади. Физик катталикларнинг ўртача қийматларини ва ўртача квадратик қийматларини ҳисоблаш Квант назариясини микрообъектлар иштирокида бўладиган жараёнларни таърифлаш учун татбиқ этиш натижасида квант назарияси тўғрисида қуйидагиларни айтиш мумкин: 1. Заррачанинг ҳолати тўлқин функция орқали аниқланади.

2. Квант механикасида суперпозиция принципи мавжуд, бу эса табиатда физик катталикларни аниқ қийматларга эга бўлмаган ҳолатларнинг борлигини тақозо этади. Бундай ҳолатлар учун физик катталикнинг фақат бирон қийматини топилиш эҳтимоли тўғрисидагина гапириш мумкин. 3. - тўлқин функция, координата бўйича эҳтимоллик тақсимоти импульслар бўйича эҳтимоллик тақсимотини ҳам аниқлашга имкон беради Шуни таъкидлаш лозимки, квант назарияси классик механикадан фарқли равишда, бўлажак воқеаларни аниқ айтиб бера олмасдан, фақат уларнинг амалга ошиш эҳтимоллигини кўрсатади. Бу эса квант назариясида олдиндан айтилган нарсаларни аниқлигини текшириш учун жуда кўп марта тажрибалар ўтказиш лозимлигини билдиради. Аммо битта заррача билан қайта-қайта тажриба ўтказиш реал бўлмаган масаладир, чунки микрообъект устида ўтказилган ҳар бир ўлчов унинг ҳолатини ўзгартиради. Шунга кўра, кўп марта бир хил тажрибалар ўтказиш учун бир хил ҳолатдаги бир-бирига боғлиқ бўлмаган ва бир хил тўлқин функцияси билан тавсифланадиган кўп миқдордаги айнан ўхшаш заррачалар бўлиши керак. Заррачаларнинг бундай тўпламини заррачалар ансамбли дейилади. Ансамбль ёрдамида эҳтимоллик ҳақидаги тушунчага реал маъно бериш мумкин. Масалан, координатали нуқта атрофида заррачани топилиш эҳтимоллиги га тенг. Ν заррачали ансамблдаги эҳтимоллик эса, га тенг бўлиб, заррачалар сони нуқта атрофида ҳажм ичида топилишини англатади.

Агар заррачаларнинг импульси ўлчанаётган бўлса, унда импульс фазонинг нуқтаси атрофидаги элементар ҳажм ичида топиладиган заррачалар сони га тенг бўлади. Шуни айтиш керакки, ушбу формулалардаги Ν қанча катта бўлса, формулаларнинг маъноси шунча тўлиқ аниқликка эга бўлади. Ансамбл ёрдамида ҳолатдаги бирон-бир физик катталикнинг ўртача қийматига ҳам реал маъно бериш мумкин. Масалан, ифодани кўриб чиқайлик. Бу ифоданинг катталиги ансамблнинг ҳамма заррачалар бўйича ўртачалаштирилган координатасига тенг бўлади. Ҳақиқатан ҳам (4.4.5.) формулада биноан (4.4.6.) га асосан га боғлиқ функция билан ифодаланувчи ҳар қандай физик катталикнинг ўртача қиймати қуйидагича ифодаланади: (4.4.7.) биноан импульснинг функцияси бўлувчи ҳар қандай физик катталикнинг ўртача қиймати ҳам шунга ўхшаш формула орқали ҳисобланиши мумкин: Юқоридаги формулаларга асосланиб p x ва p x 2 ларни ҳам аниқлаш мумкин. Гейзенбергнинг ноаниқлик муносабатлари Де-Бройл тўлқинларнинг статистик талқини назарий йўл билан олинган натижаларни тажриба маълумотлари билан боғлаш имконини беради, лекин бу талқин асосида микрообъектларнинг табиати тўғрисидаги масалани

ўрганиш мураккаб. Бир хил микрообъектлар, масалан электронларни қарасак, баъзи тажрибаларда электронлар муайян траекториялар бўйича ҳаракатланувчи заррачалар сифатида қаралади, бошқа тажрибаларда эса улар ўзини суперпозиция принципига бўйсинадиган тўлқинлар каби тутади. Аммо равшанки, бир хил микрообъектларнинг ўзини тавсифлаш учун ҳам тўлқин, ҳам корпускуляр тасаввурдан фойдаланишга мажбур бўлганлигимиз сабабли, бу микрообъектларга заррачаларнинг барча хоссалари ва тўлқинларнинг барча хоссалари тааллуқли бўлади дея олмаймиз. 4-расм. Тўлқин гуруҳи интенсивлигининг тақсимоти Маълумки, классик механикада заррачаларни траекториялари ва бу траектория бўйлаб уларнинг ҳаракати бизни қизиқтиради. Заррачани траектория бўйлаб ҳаракати билан вақтнинг ҳар бир моментидаги аниқ координатаси ва аниқ импульсининг мавжудлиги билан чамбарчас боғланган. Биринчи катталик заррачанинг ҳолатини аниқлаб берса, иккинчиси эса шу катталикнинг чексиз кичик вақт давомида ўзгаришини кўрсатади: Статистик ансамблдаги заррачалар хилма-хил координатага ва импулсларга эга бўлиши мумкин. Агар бу классик ансамбл бўлганида аниқ импульс ва аниқ координатага эга бўлган ансамблларни танлаш мумкин бўларди. Квант ансамбл ҳолида бундай танлаб олиш имконияти бўлмайди, чунки бу ҳолда заррачаларнинг жойлашиши ва уларнинг импульси орасидаги муносабат классик ҳолатдаги муносабатдан мутлақо фарқ қилади.

Квант механикада импульс , бу ерда k катталик Δ k оралиғида ўзгаради ва p импульс оралиқда ўзгаради. Шунга асосан қуйидаги ифодани олиш мумкин. Олинган (4.5.2.) муносабат х координата ва унга мос импульснинг проекцияси p x учун квант механикада Гейзенбергнинг ноаниқлик муносабати дейилади. Бу формулада Δ x ва Δ p x катталиклар мос равишда x координата ва p x импульсни ўлчашдаги ноаниқликларни ифодалайди. Алоҳида ўлчашларнинг аниқланган қийматлари x атрофида ± Δ x ноаниқлик билан олинади. Агарда шу ҳолатнинг ўзида заррачаларнинг, импульси ўлчанса, уларнинг ўртача қиймати га тенг бўлади ва алоҳида ўлчашларнинг қийматлари p 0 қиймат атрофида , ноаниқлик билан топилади. Ноаниқлик муносабатларини математик кўринишда яққол тасвирлаш учун аввал координата ва импульснинг ўртача қийматларидан эҳтимолий четланишини билдирувчи катталикларни аниқлаш керак. Δ p x , Δ p y , Δ p z лар p фазодаги функция жойлашган соҳа катталигини билдиради, эса импульс эҳтимоллиги маъносига эга, у ҳолда равшанки, Δ p x , Δ p y , Δ p z лар импульсни ўртача қийматларидан эҳтимолий четланиш чегарасини аниқлайди. Бошқача айтганда, Δ x , Δ y , Δ z ва Δ p x , Δ p y , Δ p z лар координата ва импульсларни уларнинг ўртача қийматлари атрофида тарқоқлигини, яъни заррача координата ва импульсларининг ноаниқлик даражасини кўрсатади. Шунинг учун квант механикасида Δ x , Δ y , Δ z ва Δ p x , Δ p y , Δ p z ларни координата ва импульс ноаниқликлари деб аташ қабул қилинган.

Статистикада кенг қўлланиладиган ва ўртача квадратик оғишларни ҳисоблаб чиқамиз. Координата ва импульс ноаниқликларини ўртача квадратик оғишлар орқали ҳисоблаймиз ва умумий кўринишдаги ноаниқлик муносабатларини ҳосил қиламиз. (4.5.3.) ифода квант механикасида Гейзенберг ноаниқлик муносабатлари дейилади бу муносабатлардан қуйидаги хулоса келиб чиқади: Микрозаррачанинг ҳолатини тавсифловчи координата ва импульсни бир вақтда аниқ аниқлаб бўлмайди. Мана шу жиҳати билан квант механика, заррача ҳар қандай моментда аниқ координата ва аниқ импульсга эга бўлади деган тасаввурга асосланган классик механикадан тубдан фарқ қилади. Демак, квант назарияси Гейзенберг ноаниқлик муносабатларига асосланиб, бундай имконият бўлишлигини принципиал равишда инкор этади.

Фойдаланилган адабиётлар: 1. М.М.Мусаханов, А.С.Рахматов, Квант механикаси – Т.,2011 й. 2. Д.И.Блохинце, Основне квантовой механики – М.1983. 3. Г.Х. Хошимов, Р.Я.Расулов, Н.Х.Хошимов, Квант механика асослари – Т., 1995 й. 4. В.М.Шехтер, А.А.Ансельм, Атом и квантовая механика –М., 1984 г.

Похожие

Заррачаларнинг координата импульс импульс моменти операторлари

Моддий нукта харакатини ифодалашнинг декарт координата методи

Электродинамик доимийсини аниқлаш

Ўзаро индукция коэффицентини аниқлаш

Кичик қаршиликларни ўлчаш ва ўтказгичларнинг солиштирма қаршилигини аниқлаш