Konvektiv issiqlik almashinuvi - Физика - Рефераты

Konvektiv issiqlik almashinuvi

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

492.5 KB

K onvektiv issiqlik almashinuvi Reja: 1. Asosiy tushunchalar 1.1. Suyuqlik oqimining vujudga kelish sabablari. 1.2. Suyuqlikning oqish tartibi 1.3. Suyuqlikning fizik xossalari 1.4. Suyuqlik yuvib o‘tayotgan sirtning shakli, o‘lchami va holati 2. Konvektiv issiqlik almashinuvining differentsial tenglamalari 3. O ‘ xshashlik nazariyasi asoslari 4 Modellashtirish 5. Tabiiy konvektsiyada issiqlik berilishi 6.Cheklangan fazoda issiqlik berish. 7. Majburiy konvektsiyada issiqlik berilishi 8. Jismning agregat holati o‘zgarishida issiqlik berilishi

1. Asosiy tushunchalar Gaz yoki suyuqlik makrozarralarining bir joydan ikkinchi joyga siljishida issiqlikning uzatilish jarayoni konvektsiya deyiladi. Konvektsiya (lotincha canvectia – keltirish) sochiluvchan, suyuq va gazsimon moddalar qatlamlari zarralarining tartibsiz harakatida namoyon bo‘ladi. Shuning uchun zarralari oson siljiydigan muhitdagina konvektsiya sodir bo‘lishi mumkin. Issiqlikning konvektiv va molekulyar uzatilishining birgalikda ta’sir etishi tufayli bo‘ladigan issiqlik almashinish konvektiv issiqlik almashinish deyiladi. Boshqacha aytganda, konvektiv issiqlik almashinuvi bir vaqtning o‘zida ikki usul: konvektsiya va issiqlik o‘tkazuvchanlik yo‘li bilan amalga oshiriladi. Harakatlanuvchi muhit va uning boshqa (qattiq jism, suyuqlik yoki gaz) bilan chegara sirti orasidagi konvektiv issiqlik almashinuviga issiqlik berish deyiladi. Konvektiv issiqlik berish nazariyasining asosiy vazifasi oqim yuvib o‘tadigan qattiq jism orqali o‘tadigan issiqlik miqdorini aniqlashdir. Issiqlikning yakuniy oqimi doimo temperaturaning pasayish tomoniga yo‘nalgan bo‘ladi. Issiqlik berishni amalda hisoblashda Nyuton qonunidan foydalaniladi.     ) ( Q дев c t t F (1) Bu tenglik 1701 yili I.Nyuton tomonidan olingan bo‘lib, Nyutonning konvektiv issiqlik berish qonuni deb aytiladi. Bu qonunga asosan suyuqlikdan devorga yoki devordan suyuqlikka o‘tadigan issiqlik miqdori Q issiqlik almashinuvida ishtirok etayotgan sirt F ga, temperatura tushishi t c – t dev ga va issiqlik almashinuv vaqti  ga proportsional bo‘ladi. Bu yerda t dev – devor sirtining temperaturasi; t c – devor sirtini yuvib o‘tadigan muhitning temperaturasi. Suyuqlik bilan qattiq jism orasidagi issiqlik almashinuvining konkret shart-sharoitlarini hisobga oluvchi proportsionallik koeffitsienti  issiqlik berish koeffitsienti deyiladi.

(1) formulada F= 1m 2 va  =1 sek deb qabul qilsak, bir kvadrat metr yuzadan o‘tadigan issiqlik oqimining Vatt hisobidagi zichligini olamiz:  dev c t t q   (2) yoki /1 dev c t t q   (3) Issiqlik berish koeffitsientiga teskari bo‘lgan 1/  kattalik issiqlik berishning termik qarshiligi deyiladi. (3) tenglamani  ga nisbatan yechsak quyidagini olamiz: devt tc q    (4) (4) tenglikka ko‘ra, issiqlik berish koeffitsienti  issiqlik oqimining zichligi q ning jism sirtining temperaturasi va tevarak muhit temperaturasi orasidagi farqqa nisbatidan iborat. Temperatura bosimi 1  S ga teng bo‘lganda issiqlik berish koeffitsienti  son jihatidan issiqlik oqimining zichligiga teng bo‘ladi. Konvektiv issiqlik almashinuvi ancha murakkab jarayon. Bu jarayonni hisoblashda asosiy masala issiqlik berish koeffitsienti  ni aniqlashdir. Issiqlik berish koeffitsienti  juda ko‘p faktorlarga bog‘liq bo‘lib, ulardan asosiylari quyidagilar: 1.1. Suyuqlik oqimining vujudga kelish sabablari. Vujudga kelish sabablariga qarab, suyuqlikning harakati erkin va majburiy harakatlanishga bo‘linadi. Erkin harakatlanish yoki tabiiy konvektsiya notekis isitilgan suyuqlikda (gazda) vujudga keladi. Bunda vujudga keladigan temperaturalar zichliklarning farq qilishiga va suyuqlikdagi zichligi kamroq makrozarralarning suyuqlik yuzasiga qalqib chiqishiga olib keladi, bu esa harakatlanishni keltirib chiqaradi. Erkin harakatning jadalligi suyuqlik turiga, makrozarralarining temperaturalari farqiga va jarayon bo‘layotgan hajmga bog‘liq.

Suyuqlikning majburiy harakatlanishi yoki majburiy konvektsiya tashqi qo‘zg‘atuvchilar: ventilyatorlar, nasoslar va shunga o‘xshashlarning ta’sir etishi bilan bog‘liq. Bular yordamida suyuqlikni harakatlanish tezligini keng ko‘lamda o‘zgartirish va shu bilan issiqlik almashinuv tezligini boshqarish mumkin. 1.2. Suyuqlikning oqish tartibi 1884 yilda O. Reynolds o‘zining tajribalari asosida, suyuqlikning harakati laminar yoki turbulent bo‘lishi mumkinligini ko‘rsatib berdi. Laminar oqishda suyuqlikning zarralari aralashmasdan harakatlanadi. Bunda oqish yo‘nalishiga normal bo‘yicha issiqlikning uzatilishi asosan issiqlik o‘tkazuvchanlik yo‘li bilan amalga oshadi. Suyuqlikning issiqlik o‘tkazuvchanligi ancha kichik (suv uchun  =0,60 Vt/(m.K)) bo‘lganligi sababli laminar oqishda issiqlik almashinish tezligi katta bo‘lmaydi. Oqim tezligi muayyan qiymatidan ortishi bilan oqish tavsifi keskin o‘zgaradi. Bunda oqimning to‘g‘ri ipga o‘xshash shakli o‘zgarib, to‘lqinsimon shaklga kiradi va nihoyat butunlay aralashib ketadi. Suyuqlikning harakati tartibsiz bo‘la borib, oqim doimo aralashib turadi. Bunday oqish turbulent oqish deyiladi. Turbulent oqishda issiqlik oqim ichida issiqlik o‘tkazuvchanlik yo‘li bilan, shuningdek suyuqlikning deyarli barcha massasining aralashishi yo‘li bilan tarqaladi. Shuning uchun turbulent oqishda issiqlik almashinish laminar oqimdagiga qaraganda ancha katta bo‘ladi. Reynolds suyuqlikning quvurdagi oqish tartibi wd/ – o‘lchamsiz kompleksning qiymati bilan aniqlanishini ko‘rsatdi. Bu kompleks Reynolds soni deb aytiladi: Re=wd/v, (5) bu yerda w – suyuqlikning o‘rtacha tezligi, m/sek; d – quvur diametri, m; v – kinematik qovushqoqlik koeffitsienti, m 2 /sek.

(5) formula yordamida istalgan kesimdagi oqim uchun Reynolds sonini hisoblab chiqarish mumkin. Reynolds sonini kritik qiymati Re kr =2300 ekanligi tajribadan aniqlangan. Re  2300 bo‘lganda oqim laminar, Re  10000 da esa – turbulent bo‘ladi. Suyuqlikning quvurlardagi harakatida o‘ziga xos xususiyatlari bor. Tezligi w=const bo‘lgan suyuqlikni quvur bo‘ylab harakatini ko‘rib chiqaylik. (1-rasm). Suyuqlik quvur bo‘ylab oqa boshlashi bilan ishqalanish natijasida devorlar yaqinidagi suyuqlik zarralari devorlarga yopishadi, natijada devorlar yaqinida tezlik nolgacha pasayadi. Suyuqlik sarfi o‘zgarmaganligi sababli, tezlik quvur kesimining o‘rtasida tegishlicha ko‘payadi. Bunda quvur devorlarida gidrodinamik chegara qatlam – suyuqlik tezligi w dan nolgacha kamayadigan qatlam hosil bo‘ladi. Bu qatlamning qalinligi  oqim bo‘ylab ortadi (1-rasm). Oqimning tezligi ortishi bilan chegara qatlamning qalinligi kamayadi, suyuqlikning qovushoqligi ortishi bilan esa, qatlam qalinligi ortadi. Gidrodinamik chegara qatlamida oqim laminar 1 va turbulent 2 bo‘lishi mumkin. (2-rasm). Oqim turi Reynolds soni bilan aniqlanadi. Chegara qatlamida oqim turbulent bo‘lsa, u holda devor yaqinida oqish laminar bo‘lgan juda yupqa suyuqlik qatlami hosil bo‘ladi. Bu qatlamni qovushoq yoki laminar qatlamcha 3 deyiladi. Suyuqlik quvurga kirgan paytdan to barqaror oqim qaror topgunga qadar, chegara qatlam qalinligi barcha kesimni to‘ldirguncha quvur uzunligi bo‘ylab asta–sekin ortib boradi. Shu paytdan boshlab tezlikning o‘zgarmas profili yuzaga keladi va oqim barqarorlashadi. 1-rasm 2-rasm

Agar devor va suyuqlik temperaturalari bir xil bo‘lmasa, u holda devor yaqinida issiqlik chegara qatlami hosil bo‘ladi va bu qatlamda suyuqlikning barcha temperatura o‘zgarishlari ro‘y beradi (3-rasm).д 3-rasm 4-rasm Bu chegara qatlamidan tashqarida suyuqlik temperaturasi to o‘zgarmas bo‘ladi. Umumiy holda issiqlik va gidrodinamik qatlamlar qalinligi bir-biriga mos kelmasligi mumkin (4-rasm). Bu qatlamlar qalinliklari nisbati o‘lchamsiz son Pr=  /a bilan aniqlanadi. Issiqlik o‘tkazuvchanligi past (masalan, yog‘lar) qovushoq suyuqliklar uchun Pr  1 va gidrodinamik qatlam qalinligi issiqlik chegara qatlam qalinligidan katta bo‘ladi. Gazlar uchun Pr  1 bo‘lib, ularda bu qatlamlar qalinliklari deyarli bir xil bo‘ladi. Issiqlik uzatishning mexanizmi va tezligi suyuqlikning chegara qatlamidagi harakatining tavsifiga bog‘liq. Agar issiqlikning chegara qatlam ichidagi harakati laminar bo‘lsa, u holda devorga perpendikulyar yo‘nalishda issiqlik, issiqlik o‘tkazuvchanlik yo‘li bilan uzatiladi. Lekin, qatlamning tashqi chegarasida issiqlik asosan konvektsiya bilan uzatiladi. Issiqlik chegara qatlamida oqim turbulent bo‘lsa, issiqlik devor tomon yo‘nalishi bo‘yicha asosan suyuqlikning turbulent aralashishi natijasida uzatiladi. Issiqlikni bunday uzatilishi, issiqlik o‘tkazuvchanlik yo‘li bilan issiqlikni uzatishga qaraganda ancha jadalroqdir. Lekin bevosita devor oldidagi laminar qatlamchada issiqlik devorga issiqlik o‘tkazuvchanlik bilan uzatiladi. 1.3. Suyuqlikning fizik xossalari Issiqlik berish jarayoniga suyuqlikning quyidagi fizik xossalari ta’sir etadi: issiqlik o‘tkazuvchanlik koeffitsienti  , solishtirma issiqlik sig‘imi c, zichligi  , temperatura o‘tkazuvchanlik koeffitsienti a va qovushoqlik

koeffitsienti  . Har qaysi modda uchun bu parametrlarning muayyan qiymatlari bor va odatda, ular temperaturaning, ba’zilari esa bosimning ham funktsiyalari hisoblanadi. 1.4. Suyuqlik yuvib o‘tayotgan sirtning shakli, o‘lchami va holati Issiqlik beruvchi sirtning shakli va o‘lchamlari issiqlik berilishiga katta ta’sir ko‘rsatadi. Jismning har qanday oddiy shakllaridan (quvurlar, plitalar va shunga o‘xashashlardan) xar hil issiqlik beruvchi sirtlar hosil qilish mumkin. Issiqlik berish koeffitsientining tahminiy qiymatlari 4-jadval Konvektiv issiqlik almashinuv jarayoni  , Vt/(m 2  K) Gazlardagi tabiiy konvektsiya 6 – 100 Gazlar quvurda yoki quvur oralig‘ida majburiy harakatlanganda 12 – 120 Suv bug‘ining quvurdagi harakati 110 – 2200 Suvning tabiiy konvektsiyasi 110 – 1100 Suvning quvurdagi harakati 500 – 11000 Qaynayotgan suv 2200 – 11000 Kondensatsiyalanayotgan suv bug‘i 4500 – 22000 Bu sirtlar issiqlik tashuvchining harakatlanish va issiqlik berishning o‘ziga xos sharoitlarini vujudga keltiradi. Shunday qilib issiqlik berish koeffitsienti  juda ko‘p faktorlarga bog‘liq ekanligini ko‘rdik. Shuning uchun  ning qiymati bir xil sharoitda ham keng oraliqda o‘zgarib turadi (4 - jadval). 2. Konvektiv issiqlik almashinuvining differentsial tenglamalari

Konvektiv issiqlik berish nazariyasining asosiy vazifasi yuqim yuvib o‘tadigan qattiq jism sirti orqali o‘tuvchi issiqlik miqdorini aniqlashdir. Umumiy holda statsionar konvektiv issiqlik almashinuv jarayonini quyidagi differentsial tenglamalar tizimi bilan yoritish mumkin. 2.1. Issiqlik almashinuv tenglamasi Issiqlik almashinuv sirtining elementar yuzasi ds orqali suyuqlikning laminar chegara qatlami orqali uzatilayotgan issiqlik oqimi issiqlik o‘tkazuvchanlik yo‘li bilan uzatiladi va Fure qonuniga asosan quyidagi tenglama bilan ifodalanadi:ds dn dt d  Q Nyuton qonuniga asosan esa dQ=  tds. Bu tenglamalarni o‘ng tomonini tenglasak, quyidagini hosil qilamiz: (9.6) yoki dn dt t t dn dt         (6) tenglama konvektiv issiqlik almashinuvining differentsial tenglamasi deyiladi. Bu tenglama qattiq jism va suyuqlik chegarasidagi issiqlik berish jarayonini tasvirlaydi va issiqlik berish koeffitsientini topish uchun temperatura gradientini va demak, suyuqlikda temperatura taqsimotini bilish zarurligini ko‘rsatadi. Temperatura taqsimoti esa energiyaning differentsial tenglamasidan aniqlanadi. 2.2. Energiyani o‘tkazish tenglamasi Bu tenglama issiqlik o‘tkazuvchanlikning differentsial tenglamasi (Fure qonuni) va energiyaning saqlanish qonuni asosida keltirib chiqariladi.

 t/  +w x  t/  x+w y  t/  y+w z  t/  z=a(  2 t/  x 2 +  2 t/  y 2 + 2 t/  z 2 ) (7) (7) tenglama energiya o‘tkazilishini differentsial tenglamasi yoki Fure – Kirxgof tenglamasi deyiladi. Bu tenglama harakatlanayotgan suyuqlikning har qanday nuqtasidagi temperaturaning vaqt va fazoviy o‘zgarishlari orasidagi bog‘liqlikni belgilaydi. Bu tenglamaning chap qismi temperaturaning t=f(  , x, u, z,) vaqt bo‘yicha to‘liq hosilasidir. Bunday hosila harakatlanayotgan materiya yoki substantsiya bilan bog‘liqligi uchun, uni substantsialp hosila deyiladi va D harfi bilan belgilanadi: Dt/  =  t/  +w x  t/  x+w y  t/  y+w z  t/  z va  2 t=  2 t/  t 2 +  2 t/  y 2 +  2 t/  z 2 U holda (7) tenglama quyidagi ko‘rinishda yoziladi: Dt/  =a  2 t (8) (7) tenglamadagi yangi o‘zgaruvchan kattaliklar w x , w y va w z ni borligi harakatlanayotgan suyuqlikda temperatura maydoni tezliklar taqsimotiga bog‘liq ekanligini bildiradi. Bu bog‘lanish suyuqlik harakatining differentsial tenglamasidan aniqlanadi. 2.3. Suyuqlik harakatining differentsial tenglamasi Suyuqlik harakatining differentsial tenglamasi (Nave – Stoks tenglamasi) siqilmaydigan qovushoq suyuqlik uchun quyidagi ko‘rinishga ega:  Dw/d  =  g–  p+   2 w (9) Bu yerda g – tezlanish; p – bosim;  – dinamik qovushoqlik koeffitsienti;

Siqiladigan suyuqliklar (gazlar) uchun, zichlikni temperaturaga bog‘liqligini  =f(t) e’tiborga olib, yuqoridagi tenglamani quyidagicha yozish mumkin:w p t g d Dw 2 р 1 /           (10)  - bu yerda  r – hajmiy kengayishning temperatura koeffitsienti;  – kinematik qovushoqlik koeffitsienti. Bu tenglamaga w x , w y va w z lardan tashqari yana bir o‘zgaruvchan kattalik  =1/  kirishi munosabati bilan, tenglamalar tizimiga yana bir tenglamani kiritish lozim bo‘ladi. Oqim uzluksizligining (yaxlitligining) differentsial tenglamasi – shunday tenglama hisoblanadi. 2.4. Oqim uzluksizligining differentsial tenglamasi Bu tenglama siqiladigan suyuqliklar (gazlar) uchun quyidagi ko‘rinishga ega:  /  +  (rw x )/  x+  (  w y )/  u+  (  w z )/  z=0 (11) Siqilmaydigan suyuqliklar (statsionar holatda) uchun esa:  w x /  x+  w y /  y+  w z /  z=0, yoki diw=0 (12) Shunday qilib, biz konvektiv issiqlik almashinuvini yoritib beradigan to‘rtta differentsial tenglamani ko‘rib chiqdik. Bu differentsial tenglamalar issiqlik berish jarayonini umumiy holda yoritib beradi. Konvektiv issiqlik almashinuvini konkret masalalarini yechishda differentsial tenglamalar tizimiga chegara shartlarini (birxillilik shartlarini) qo‘shish lozim. Bu shartlar quyidagilardan iborat:

1. Jismning shakli va o‘lchamlarini aniqlovchi geometrik shartlar; 2. Jismning fizik xossalarini tavsiflovchi fizik shartlar; 3. Tizim va tashqi muhit chegaralaridagi jarayonning o‘ziga xos tomonlarini yorituvchi chegara shartlari; 4. Tekshirilayotgan jarayonning vaqt bo‘yicha o‘ziga xos kechishini ko‘rsatuvchi vaqt shartlari. Statsionar jarayonlar uchun vaqt shartlari kerak emas. Yuqoridagi shartlar, son qiymatlari, funktsionalp bog‘liqlik jadval shaklida va hokazolar ko‘rinishida beriladi. Bugungi kunda konvektiv issiqlik almashinuvining ko‘pgina masalalari hali o‘zini yechimini topgani yo‘q. Shuning uchun jarayonning matematik ifodasini to‘g‘riligini tajriba orqali tekshirish lozim. 3. O ‘ xshashlik nazariyasi asoslari O‘xshashlik nazariyasi konkret qurilmada olingan tajriba natijalarini shunga o‘xshash hodisalarga qachon tadbiq etish mumkinligini, ya’ni jarayonlarning o‘xshashligini aniqlashga imkon beradi. O‘xshashlik nazariyasi fizik va matematik tajriba natijalarini umumlashtiruvchi vosita sifatida qo‘llaniladi va texnik qurilmalarni modellashtirishning nazariy asosi hisoblanadi. Bundan tashqari, o‘xshashlik nazariyasidan issiqlik almashinish jarayonlarini nazariy jihatdan tahlil qilishda ham foydalanish mumkin. O‘xshashlik uslubi jarayonning matematik bayoni, ya’ni jarayonning differentsial tenglamalari va ularning chegara shartlari ma’lum bo‘lgan hollardagina qo‘llaniladi. Barcha erkin va bog‘liq o‘zgaruvchilarni ularning ba’zi o‘ziga xos qiymatlariga (masshtablariga) bo‘lish yo‘li bilan o‘lchamsiz kattaliklarga o‘tiladi. Natijada jarayonning matematik bayoni o‘lchamsiz holga keladi. Bunda masshtablar, shuningdek, masalaga kiruvchi fizik konstantalar o‘xshashlik sonlari yoki kriteriylari deyiladigan o‘lchamsiz komplekslar holida birlashtiriladi. Ikki hodisani bir –biriga o‘xshash bo‘lishi uchun, birinchi hodisani tavsiflovchi kattaliklar, ikkinchi hodisani shunday kattaliklarini qandaydir bir o‘zgarmas sonlarga (o‘xshashlik sonlariga) ko‘paytirish yo‘li bilan olinishi lozim. Tajriba o‘tkazish uchun haqiqiy qurilmaga har tomondan

o‘xshash bo‘lgan modelni yaratish kerak. Shunday modelni yaratishda esa, geometrik, issiqlik va kinematik o‘xshashliklarga rioya qilish lozim. 3.1. Geometrik o‘xshashlik Konvektiv issiqlik almashinuv jarayoni uchun jiddiy ahamiyatga ega bo‘lgan ob’ekt va uning modeli o‘lchamlari ( va  1 ) quyidagi tenglik bilan bog‘langan bo‘lishi kerak:  `=m l  ya’ni model aslidan m l marta kichik (katta). 3.2. Issiqlik o‘xshashligi Bu ’xshashlik temperatura maydonlari va issiqlik oqimlarining o‘xshashligini bildiradi. O‘xshash hodisalar ta’rifiga asosan, konvektiv issiqlik berish differentsial tenglamasidagi fizik va geometrik kattaliklar (namuna va model uchun) quyidagi nisbat bilan bog‘liq bo‘lishi kerak:  1 =m   ;  1 =m   ;  t 1 =m t  t;  t 1 =m t  t;  1 =m e  , bu yerda m  , m  , m t , m e – o‘xshashlik sonlari. Issiqlik berilishining differentsial tenglamasiga asosan (6 ) model uchun:   9,14       t t m m m x  (6 ) va (14) tenglamalar bilan yoritilgan issiqlik almashinuv jarayonlari uyidagi shart bajarilganda o‘xshash bo‘ladi:   9.15 1 yoki       m m m m m m е 

Yuqoridagi tenglamaga (15) masshtabni tanlash yoki o‘xshash sonlarni tanlash tenglamasi deyiladi. Bu tenglamadan ko‘rinib turibdiki, ikkita har qanday o‘xshash sonlarni har qancha o‘zgartirish mumkin, lekin, uchinchi o‘xshash son, shunday tanlanishi lozimki, natijada (15) shart bajarilishi lozim. Namuna va model uchun bir xil bo‘lgan o‘lchamsiz komplekslarga o‘xshash sonlar deyiladi. Ularga issiqlik uzatish fanining rivojlanishiga katta hissa qo‘shgan olimlar nomi berilgan. O‘xshash sonlar (m  , m l , va m ) qiymatlarini (15) tenglamaga qo‘yib va tenglamani chap tomonidagi namunaga tegishli kattaliklarni va o‘ng tomoniga model uchun kattaliklarni jamlasak quyidagini hosil qilamiz: 1 11 idem l l       (16) Oxirgi ifodaga uning tarkibiga kirgan kattaliklarni birliklarini qo‘ysak,  l /  o‘lchamsiz kattalik ekanligi kelib chiqadi. Hosil bo‘lgan songa Nusselt soni deyiladi. Nusselt soni, qattiq jism bilan suyuqlik chegarasidagi issiqlik almashinuvini tavsiflaydi:   Ol Nu  (17) bu yerda  –issiqlik o‘tkazuvchanlik koeffitsienti, Vt/(m  K);  – issiqlik berish koeffitsienti, Vt / (m 2  K); l o – jismning o‘ziga xos chiziqli o‘lchami, m. 3.3. Kinetik o‘xshashlik Konvektiv issiqlik almashinuvi suyuqlikning harakat tartibiga bog‘liq. Suyuqlikning gidrodinamik harakat tartibi Reynolds soni bilan tavsiflanadi. Reynolds soni inertsiya kuchlari bilan qovushoqlik kuchlari orasidagi nisbatni tavsiflaydi:

Re  O wl (18) bu yerda  –suyuqlikning kinematik qovushoqligi, m 2 /s; w – suyuqlik oqimi tezligi, m/s. Namuna va model uchun Reynolds sonlari bir xil bo‘lsa, u holda ularda suyuqlikning oqimi o‘xshash bo‘ladi. Re 1 11 idem v l w v wl O    (19) Ushbu ko‘rib chiqilgan o‘xshash sonlarni tanlash usulini konvektiv issiqlik almashinuvi differentsial tenglamalariga tadbiq etsak, quyidagi asosiy o‘xshash sonlarni olish mumkin. Pekle soni, issiqlikning konvektsiya va issiqlik o‘tkazuvchanlik yo‘li bilan tarqalish tezliklari nisbatini tavsiflaydi: а l w Pe OO  (20) bu yerda a – suyuqlikning temperatura o‘tkazuvchanlik koeffitsienti, m 2 /s. Eyler soni, bosim kuchlari bilan inertsiya kuchlarining nisbatini tavsiflaydi: 2w p Eu   (21) bu yerda p – bosim, Pa. Grasgof soni, zichliklarning farqi tufayli suyuqlikda paydo bo‘ladigan ko‘tarish kuchlarining qovushoqlik kuchlariga nisbatini tavsiflaydi: 2 30) ( v l t t g Gr c dev    (22)

bu yerda  - suyuqlik hajmiy kengayishining temperatura koeffitsienti, 1/K; tdev – devor sirtining temperaturasi,  S; t c – suyuqlik temperaturasi,  S; g – og‘irlik kuchi tezlanishi, m/s 2 . Arximed soni, muhitning erkin harakatlanish shartini aniqlaydi:      0 30 v дl Ar (23) bu yerda  0 va  – turli fazalarning zichliklari, kg/m 3 . Prandtl soni, suyuqlikning fizik xossalarini tavsiflaydi: а v Рr  (24) Suyuqliklarning Prandtl soni temperaturaga juda bog‘liq bo‘ladi. Masalan, temperatura 0 dan 180  S gacha ko‘tarilganda (to‘yinish chizig‘ida) suv uchun Prandtl soni 13,7 dan 1 gacha o‘zgaradi. Issiqlikni juda yaxshi o‘tkazadigan suyuq metallar uchun Pr  0,005 –0,05 bo‘ladi. Gazlar uchun Pr  1 bo‘ladi. Ma’lumki, Re=Pe  Pr Nave soni, suyuqlik harakat tezligini vaqt bo‘yicha o‘zgarishini tavsiflaydi: 0l w Ho   (25) bu yerda  – vaqt, s. Frud soni, inertsiya kuchlari bilan og‘irlik kuchlarining nisbatini tavsiflaydi: 20 w l g Fr   (26) Fure soni temperatura maydonining o‘zgarish tezligi, jismning fizik parametrlari va o‘lchamlari orasidagi bog‘liqlikni tavsiflaydi:

20 0 l а F  (27) Galiley soni, og‘irlik kuchi va molekulyar ishqalanish kuchlari orasidagi nisbatni tavsiflaydi: 2 30 v l g Ga   (28) Agar o‘lchamsiz sonlarga masalaning faqat bog‘liq o‘zgaruvchilari kiradigan bo‘lsa, ular aniqlanadigan o‘lchamsiz sonlar deyiladi. Agar o‘lchamsiz sonlar ushbu masalaning faqat o‘zgarmas kattaliklari va erkin o‘zgaruvchilaridan iborat bo‘lsa, u holda ular aniqlovchi sonlar deyiladi. Quyidagi shartlar bajarilgandagina fizik kattaliklar o‘xshash bo‘ladi: 1. Jarayonlarning fizik tabiati bir xil bo‘lishi va yozilish shakli jihatdan bir xil bo‘lgan differentsial tenglamalar bilan tavsiflanishi kerak. 2. Muhitning shakli va o‘lchamlarini, uning fizik xossalarini tavsiflovchi shartlar, shuningdek chegara va boshlang‘ich shartlar (ulardagi o‘zgarmas kattaliklarning son qiymatlaridan tashqari) hammasida bir xil bo‘lishi kerak. 3. Ikkita jarayonning o‘lchamsiz bir xil sonlarining son qiymatlari bir xil bo‘lishi lozim. Aniqlanadigan o‘xshash son va aniqlovchi sonlar o‘rtasidagi bog‘lanishga kriterial tenglamalar deyiladi. Issiqlik apparatlarini hisoblashda issiqlik berish koeffitsienti  va gidravlik qarshilik  r aniqlanadigan kattalik hisoblanadi. Konvektiv issiqlik almashinuvi quyidagi beshta o‘xshash sonlar bilan tavsiflanadi: Nu, Eu, Pr, Gr va Pe. Nusselt soni tarkibida noma’lum bo‘lgan issiqlik berish koeffitsienti  turadi. Eyler sonida esa, gidravlik qarshilikni tavsiflovchi  p qatnashadi. Shuning uchun Nu va Eu sonlari aniqlanadigan o‘xshash sonlar va Pr, Gr va Re sonlari aniqlovchi o‘xshash sonlar deyiladi. Konvektiv issiqlik almashinuvi uchun kriterial tenglamani quyidagicha ifodalash mumkin.

Nu =f 1 (Re, Gr, Pr) (29) Eu=f 2 (Re, Gr, Pr) (30) O‘xshash sonlar o‘rtasidagi bog‘liqlik asosan tajriba orqali aniqlanadi. Suyuqlikning majburiy harakatida va jadal turbulent oqimda yuqoridagi kriterial tenglama soddalashadi: Nu=f(Re,Pr) (31) Masalan, havoning quvurda turbulent barqaror harakatidagi issiqlik almashinuvini tajribada o‘rganish asosida quyidagi kriterial bog‘liqlik aniqlangan. Nu=0,018 Re 0,8 (32) Bu tenglamadan texnik hisoblashlarda keng ko‘lamda foydalaniladi. Suyuqlikning erkin harakatida (majburiy konvektsiya bo‘lmasa) Reynolds soni o‘rniga Grasgof soni kiritiladi: Nu=f(Gr, Pr) (33) Kriterial tenglamalarni hisoblashda suyuqlikning fizik parametrlari ma’lumot jadvallaridan aniqlovchi temperatura bo‘yicha olinadi. Odatda bu temperatura sifatida suyuqlikning o‘rtacha temperaturasi olinadi. Doirasimon quvurlar uchun aniqlovchi o‘lcham sifatida uning diametri, murakkab kesimli kanallar uchun ekvivalent diametr va plitani oqim yuvib o‘tayotganda uning uzunligi olinadi. 4 Modellashtirish

Turli xil fizik hodisalarni tadqiqot qilish bevosita ob’ektning o‘zida yoki uning modelida amalga oshirish mumkin. Model va unda kechayotgan jarayon qanoatlantirishi kerak bo‘lgan shartlarni o‘xshashlik teoremasi beradi. O‘xshashlik nazariyasini tajribalarga qo‘llash imkoniyatlari nihoyatda kattadir. Fizik hodisalarning o‘xshashlik nazariyasi asosi uchta o‘xshashlik teoremasidan iborat. Birinchi va ikkinchi teoremalarda o‘xshashliklari oldindan ma’lum bo‘lgan hodisalar haqida gapirilib, shu o‘xshash hodisalarning asosiy xossalariga ta’rif beriladi. Uchinchi teorema esa, hodisalarni bir-biriga o‘xshashligini aniqlashga imkon beruvchi xususiyatlarni belgilaydi. Ikki suyuqlikning o‘xshash oqimi uchun birinchi o‘xshashlik teoremasi I. Nyuton tomonidan 1686 yili aytib o‘tilgan bo‘lsada, ushbu teorema faqat 1848 yili J. Bertran tomonidan isbotlangan. Birinchi teoremaga quyidagicha ta’rif berish mumkin: o‘xshash hodisalarning o‘xshash sonlarining qiymati bir xil. Ikkinchi o‘xshashlik teoremasi 1911 yili rus olimi A. Federman va 1914 yili amerikalik olim Ye. Bukingem tomonidan isbotlangan. Ikkinchi teoremaga quyidagicha ta’rif berish mumkin: agar fizik hodisa differentsial tenglamalar tizimi bilan tavsiflansa, u holda ularning o‘xshashlik (kriterial) tenglamalari bilan ifodalash imkoniyati har doim mavjuddir. Uchinchi o‘xshashlik teoremasiga ta’rif M.V. Kirpichev va A.A. Guxman tomonidan berilgan va 1933 yili M.V. Kirpichev tomonidan isbotlangan. Uchinchi o‘xshashlik teoremasini quyidagicha ta’riflash mumkin: bir xillilik shartlari o‘xshash bo‘lgan hodisalar o‘xshashdir va bir xillilik shartlari asosida tuzilgan o‘xshash sonlar qiymatlari bir xildir. Ma’lumki, birorta tizimdagi o‘xshash hodisalar aynan bir hodisaning turli masshtabdagi ko‘rinishidan iboratdir. Shuning uchun, tizimdagi har qanday hodisani o‘rganish natijasida olingan xulosalarni tizimdagi barcha hodisalarga qo‘llash mumkin. Demak, tizimdagi konkret hodisani o‘rganish, shu tizimdagi har kanday boshqa hodisani o‘rganish bilan barobardir. Shuning uchun, konkret hodisani bevosita ob’ektda tadqiqot qilish texnik yoki iqtisodiy sabablarga ko‘ra qiyin bo‘lsa, u holda modeldagi o‘xshash hodisa o‘rganiladi.

Modellashtirish deb, biron-bir fizik hodisani kichiklashtirilgan modelda o‘rganish ilmiy tadqiqot uslubiga aytiladi. Model namunaga o‘xshash bo‘lishi uchun quyidagi shartlar bajarilishi zarur: fizik tabiati bir xil va bir xil differentsial tenglamalar bilan tavsiflangan jarayonlarni modellashtirish mumkin; Bir xillilik shartlari, ulardagi kattaliklarning son qiymatlaridan tashqari, hammasida bir xil bo‘lishi kerak. Ushbu shartga asosan ob’ekt va model geometrik o‘xshash bo‘lishi, ob’ekt va modelning kirish kesimidagi suyuqlik harakati o‘xshash bo‘lishi, ob’ekt va model mos nuqtalarda fizik parametrlar o‘xshash bo‘lishi kerak. Ob’ekt va model uchun sanab o‘tilgan o‘xshashlik shartlari zaruriy va yetarlidir. Tushunarliki, amalda barcha modellashtirish shartlarini bajarib bo‘lmaydi. Shuning uchun taqribiy modellashtirish usuli ishlab chiqilgan. Bugungi kunda modellashtirish ilmiy tekshirishning asosiy uslublaridan biri bo‘lib, fan va texnikaning barcha sohalarida keng qo‘llanilmoqda. 5. Tabiiy konvektsiyada issiqlik berilishi Issiqlik oqimini aniqlovchi barcha formulalarda suyuqlik temperaturasi qiymati kiradi. Bu temperatura esa, ko‘pincha, kanalning kesimi va uzunligi bo‘ylab notekis taqsimlangan. Shu sababli texnik hisoblashlarda suyuqlik temperaturasi sifatida oqimning o‘rtacha temperaturasi olinadi. Bu temperaturaga aniqlovchi temperatura deyiladi. Devorning o‘rtacha temperaturasini td, suyuqlikning kanalga kirishdagi o‘rtacha temperaturasini t 1 , chiqishdagini esa t II bilan belgilasak, u holda oqimning kanal uzunligi bo‘yicha o‘rtacha temperaturasi ts quyidagi formula bilan aniqlanadi: ln/) ( д II I II I д c t t t t t t t t      (34)

(34) formulada musbat ishora suyuqlik sovitilayotganda, manfiy ishora esa isitilayotganda olinadi. Agar oqim temperaturasi o‘zgarishi unchalik katta bo‘lmasa, o‘rtacha temperaturani quyidagi formuladan aniqlanadi: t c =0,5(t I +t II ) (35) Ma’lumki, tomchi suyuqliklar va gazlarning fizik parametrlari temperatura o‘zgarishi bilan o‘zgarib turadi. Shuning uchun fizik kattaliklar olinadigan aniqlovchi temperatura sifatida oqimning o‘rtacha temperaturasi, yoki devorning o‘rtacha temperaturasi, yoki chegara qatlamining o‘rtacha temperaturasi olinadi: t ch  q =0,5(t d +t s ) (36) Issiqlik berish koeffitsientini aniqlash tenglamalarida har doim suyuqlikning o‘rtacha tezligi olinadi:F V wdF F w F    1 rto' (37) Bazi o‘xshash sonlarga chiziqli o‘lcham kiradi. Yumaloq quvurlar uchun chiziqli o‘lcham sifatida quvurning ichki diametri olinadi. Kesimi yumaloq bo‘lmagan kanallar uchun ekvivalent diametr d ekv =4F/S olinadi, bu yerda F – kanalning ko‘ndalang kesim yuzasi; S – kanalning to‘liq (ho‘llangan) perimetri. Oqim quvurni yoki quvurlar to‘plamini ko‘ndalangiga yuvib o‘tayotganda aniqlovchi o‘lcham sifatida quvurning tashqi diametri olinadi; oqim plitani yuvib o‘tayotganda, oqim yo‘nalishi bo‘yicha uning uzunligi olinadi.

Yuqorida aytib o‘tilganidek, suyuqlikning erkin harakatlanishiga temperaturalar farqi sabab bo‘ladi. Bu erkin harakatlanish faqat issiqlik almashinuv bo‘lgandagina vujudga kelishi va davom etishi mumkin, degan so‘zdir. Bunda issiqlik almashinuvi qanchalik kuchli bo‘lsa, muhit ham shunchalik, tez harakat qiladi. Shunday qilib, tabiiy konvektsiya faqat suyuq (gaz) muhitdagina amalga oshishi mumkin. Tabiiy konvektsiya yo‘li bilan issiqlik almashinuvida qizigan zarralar yuqoridan tushayotgan sovuq zarralarga qarshi, ya’ni pastdan yuqoriga tomon harakat qiladi. Bunda murakkab harakat vujudga kelib, ko‘tariluvchi va tushuvchi oqimlar to‘qnashadi. Tabiiy konvektsiyada issiqlik almashinuv jarayoni ko‘pchilik issiqlik qurilmalaridek uzatiladi. 5-rasmda havoning qizigan vertikal quvur atrofida harakatlanish sxemasi ko‘rsatilgan. Quvurning pastki qismida havoning yupqa qatlami kichikroq tezlik bilan yuqoriga ko‘tarilib, laminar oqim hosil qiladi. Shundan keyin harakatlanish davomida qatlam qalinligi asta-sekin ortib boradi. Bunda tezlik ortadi, laminar oqim tartibi buziladi, harakat o‘ziga xos «gajaksimon» ko‘rinishga ega bo‘ladi. Bu oraliq oqim barqaror bo‘lmaydi, u turbulent oqim bilan almashinadi va quvurning yuqori qismining hammasida oqish tartibi turbulent bo‘ladi. Harakat tartibi o‘zgarishiga qarab issiqlik berish koeffitsienti  ning qiymati ham o‘zgaradi. Quvurning pastki qismida  quvurning balandligi bo‘ylab kamayadi, x 2 qismida (oraliq oqim)  qisman ortib, turbulent oqim qismida o‘zgarmasligicha qoladi. 5-rasm. Havoning vertikal issiq sirt bo‘ylab harakatlanishi:

Qizdirilgan tomoni yuqoriga qaragan gorizontal yassi devor yoki plita atrofida suyuqlikning o‘ziga xos harakati kuzatiladi (6-rasm). Qizdirilayotgan yuza katta bo‘lsa mahalliy ko‘tariluvchi va tushuvchi oqimlar hosil bo‘ladi (6-rasm,a), yuza kichik bo‘lsa, birgina ko‘tariluvchi oqim hosil bo‘ladi (6-rasm,b). Xuddi shu plitalarning qizdirilgan sirti pastga qaragan bo‘lsa, suyuqlikning harakati sirt ostida, yupqa qismida ro‘y beradi (6-rasm, v). Diametri kichik bo‘lgan (1 mm gacha) tayoqchalarda isitish yuzasi kichik bo‘lgani tufayli, laminar oqim temperatura bosimi  t katta bo‘lganda ham saqlanib qoladi.  t ning unchalik katta bo‘lmagan qiymatlarida esa, tayoqcha atrofida deyarli harakatlanmaydigan isitilgan suyuqlik qatlami hosil bo‘ladi. Tajriba natijalari shuni ko‘rsatadiki, chegaralanmagan fazodagi tabiiy konvektsiya asosan muhitning fizik xossalariga va temperatura bosimiga bog‘liq bo‘lar ekan. M.A. Mixeev tabiiy konvektsiyada issiqlik almashinuviga doir ko‘p tajriba natijalarini tahlil qildi va issiqlik almashinuvining turli hollarida issiqlik berilishini topishga imkon beradigan bir qator tenglamalarni taklif etdi. Umumiy holda,  k ni aniqlash uchun M.A. Mixeevning quyidagi kriterial tenglamasidan foydalanish mumkin: Nu=C(Gr  Pr) m ,  k =C (Gr  Pr) m / l (38) (38) tenglamani har qanday shaklli jismlarni (Pr  0,7 bo‘lganda) suyuqlik yoki gaz yuvib o‘tayotganda qo‘llash mumkin. Aniqlovchi temperatura sifatida chegara qatlamining o‘rtacha temperaturasi t=0,5 (t j +t c ) olinadi.6-rasm. Isitilgan gorizontal sirtda

Aniqlovchi geometrik o‘lcham sifatida quvur va shar diametri, yassi devor uchun uning balandligi olinadi. C va m konstantalar argument (Gr, Pr) ning o‘zgarish oralig‘iga bog‘liq. Ularning qiymatlari 5 - jadvalda berilgan. C va m konstantalar qiymatlarining Cr  Pr ga bog‘liqligi 5-jadval. Konstanta 10 -3 - 5  10 2 5  10 2 - 2  10 7 2  10 7 -10 13 C m 1,18 0,125 0,54 0,250 0,135 0,333 Yuqoridagi tenglamani quyidagi konkret hollar uchun quyidagicha yozish mumkin: 1). Gorizontal quvurlar uchun (10 3 <Gr  Pr<10 8 ) Nu=0,5(Gr  Pr) 0,25 (Pr/Pr g ) 0,25 (39) 2). Vertikal sirtlar (quvurlar, yassi qattiq jismlar) uchun: a) laminar oqishda (10 3 <Gr  Pr<10 9 ) Nu=0,76(Gr  Pr) 0,25 (Pr/Pr g ) 0,25 (40) b) turbulent oqishda (Gr  Pr>10 9 ) Nu=0,15(Gr  Pr) 0,33 (Pr/Pr g ) 0,25 (41) Yuqoridagi tenglamadan issiqlik berish koeffitsientini o‘rtacha qiymatini hisoblashda quyidagilarga alohida e’tibor berish zarur: 1. Tenglamalar, Pr  0,7 bo‘lgan suyuqliklar uchun to‘g‘ridir.

2. Kriteriyalar tarkibiga kirgan barcha fizik konstantalar suyuqlikning o‘rtacha temperaturasida olinadi. 3. Pr soni suyuqlikning o‘rtacha temperaturasi bo‘yicha olinadi. Gazlar uchun Pr=const, Pr/Pr g =1 bo‘ladi. 4. Gr  Pr<10 –3 bo‘lsa, Nusselt soni deyarli o‘zgarmaydi va 0,5 ga teng bo‘ladi, ya’ni  =0,5  / l . Demak, bunday sharoitda issiqlik almashinuvi faqat issiqlik o‘tkazuvchanlikka bog‘liq bo‘ladi. Ba’zi hollarda tabiiy konvektsiya chegaralangan fazoda (deraza oynalari oralig‘i, devor qatlami va shunga o‘xshash) ro‘y beradi. 6.Cheklangan fazoda issiqlik berish. Cheklangan fazoda issiqlik berish suyuqlikning tabiatiga, uning temperaturasiga, bosimiga, cheklangan fazoning shakli va o‘lchamlariga hamda sovuq va issiq sirtlarning o‘zaro joylashishiga bog‘liqdir. Cheklangan fazoda suyuqlikning o‘ziga xos erkin xarakati 7-9-rasmlarda tasvir langan. 7-rasm Suyuqlikning vertikal tirqishlardagi tabiiy tsirkulyatsiyasi a -keng tirqish; b-tor tirqish; 8-rasm Suyuqlikning gorizontal tirqishlardagi tabiiy harakati 9-rasm. Suyuq- likning Silindrik tirqishlar-dagi tabiiy ha-rakati

Vertikal tirqishlarda suyuqlikning harakat tavsifi devorlar orasidagi masofa  ga bog‘liq bo‘ladi:  katta bo‘lsa tushayotgan va ko‘tarilayotgan oqimlar bir-biriga xalaqit bermasdan harakatlanadi (7-rasm, a);  kichik bo‘lsa, oqimlar bir-biriga xalaqit berib ichki tsirkulyatsiya konturlari hosil bo‘ladi (7-rasm, b). Gorizontal tirqishlarda suyuqlikning erkin harakati qizigan va sovuq sirtlarning o‘zaro joylashishiga va o‘rtalaridagi masofaga bog‘liq bo‘ladi. Agar yuqori devor temperaturasi pastki devor temperaturasidan katta bo‘lsa, suyuqlikning erkin xarakati kuzatilmaydi. Yuqori devordan pastki devorga issiqlik issiqlik o‘tkazuvchanlik yoki nurlanish orqali uzatiladi (8-rasm, a). Agar pastki devor temperaturasi yuqori bo‘lsa, suyuqlikning pastdagi temperaturasi yuqori va zichligi kam bo‘lgan qismlari yuqoriga ko‘tariladi, sovuq qismlari esa pastga harkatlanadi va tirqishda suyuqlikning ko‘tarilayotgan va tushayotgan oqimlari paydo bo‘ladi (8-rasm, b). Gorizontal Silindrik tirqishlarda (9-rasm) suyuqlik tsirkulyatsiyasi tirqishlar diametri nisbatiga bog‘liq bo‘ladi. Isitilgan sirt pastda joylashgan bo‘lsa, suyuqlik tsirkulyatsiyasi sirtning yuqori qismida (9-rasm, a) kuzatiladi, pastki qismida tsirkulyatsiya kuzatilmaydi. Tashqi Silindrik sirt qizdirilganda (9-rasm, b) suyuqlik tsirkulyatsiyasi yuqoridagi sovuq sirtning ostida ro‘y beradi. Tirqishlar orqali murakkab issiqlik uzatish jarayonini hisoblashda uni ekvivalent issiqlik o‘tkazuvchanlik bilan almashtiriladi. Jism bilan uni yuvib o‘tayotgan suyuqlik o‘rtasidagi issiqlik oqimining o‘rtacha zichligi quyidagi tenglamadan aniqlanadi:) ( ) ( 2 1 2 1 c c к c c ekv t t t t q          bunda  ekv – issiqlik o‘tkazuvchanlikning ekvivalent koeffitsienti; bu kattalik issiqlikni tirqish orqali issiqlik o‘tkazuvchanlik va konvektsiya orqali uzatilishini tavsiflaydi;  – suyuqlikning issiqlik o‘tkazuvchanlik koeffitsienti;  k =  ekv /  - konvektsiya koeffitsienti.

Tushuvchi va ko‘tariluvchi oqimlar tufayli gazlarning harakati murakkab bo‘ladi. Bunday issiqlik almashinuvini hisoblash juda qiyin. Hisoblashni soddalashtirish maqsadida murakkab issiqlik almashinuv jarayonini issiqlik o‘tkazuvchanlik bilan almashtiriladi va ekvivalent issiqlik o‘tkazuvchanlik koeffitsienti degan tushuncha kiritiladi. ekv = Q  / (  t  F ) (42) Bu yerda  – cheklangan fazoning qalinligi ( kengligi ). Ekvivalent issiqlik o ‘ tkazuvchanlikni  ekv , muhitning o ‘ rtacha temperaturasidagi issiqlik o ‘ tkazuvchanligiga  nisbati – konvektsiya koeffitsienti deb aytiladi . e k =  ek /  = f ( Gr  Pr ) (43) Taqribiy hisoblashlarda , ( Gr c  Pr c )>0 holda e k =0,18 (Gr  Pr) 0,25 (44) bo‘ladi. Bundan keyin  ek = e k  va q=  ek  t aniqlanadi. 7. Majburiy konvektsiyada issiqlik berilishi Majburiy harakatlanishda issiqlik berilish jadalligi, asosan muhitning (suyuqlik yoki gazning) harakatlanish tavsifi bilan aniqlanadi. Amalda ko‘pincha turbulent harakat uchraydi, bunda issiqlik berish koeffitsienti laminar harakatdagiga qaraganda ancha katta bo‘ladi. Re soni kattalashganda ya’ni turbulentlik jadalligi ortganda suyuqlik bilan devor orasida issiqlik almashinuvi kuchayadi. Issiqlik almashinuvi muhit yuvib o‘tayotgan sirtning shakliga ham ko‘p jihatdan bog‘liq bo‘ladi. Oqim hech qaerda yuvib o‘tilayotgan sirtdan ajralmasa, bunday oqim uzilmas oqim deyiladi. Agar tizimda keskin o‘zgaradigan egri-bugriliklar yoki kattalashib boradigan kanallar, keskin burilishlar va shunga o‘xshashlar bo‘lsa, u holda ba’zi joylarda oqim sirtdan

ajraladi, ya’ni uzilib oqish paydo bo‘ladi. Bugungi kunda uzilmay oqish jarayoni deyarli to‘liq o‘rganilgan bo‘lib, turli sirtlar uchun har xil hisoblash formulalari mavjud. Uzilib oqish jarayoni esa, sodda hollar (silindr, shar va quvurlar to‘plamini yuvib o‘tishda) uchun o‘rganilgan. Majburiy konvektsiyada laminar oqim ikki xil bo‘lishi mumkin – qovushoqli va qovushoq – gravitatsion. Qovushoqli oqishda, qovushoqlik kuchlari ko‘tarish kuchlaridan ustun turadi. Bu oqishda tabiiy konvektsiya bo‘lmaydi va kanal devorlariga issiqlik faqat issiqlik o‘tkazuvchanlik usuli bilan uzatiladi. Qovushoq–gravitatsion oqishda ko‘tarish kuchlari hisobga olinadi va bu holda suyuqlikning majburiy harakati tabiiy konvektsiya bilan birgalikda ro‘y beradi. Buning natijasida oqimning laminarligi buziladi. Bunday oqishda issiqlik ham issiqlik o‘tkazuvchanlik, ham konvektsiya yo‘li bilan uzatiladi. Re=2  10 3  10 4 bo‘lganda oraliq oqish kuzatiladi va Re>10 4 da oqish turbulent bo‘ladi. Bu ikki harakat bir-biridan, Gr  Pr ko‘paytmaning qiymatiga qarab farqlanadi. Gr  Pr>8  10 5 bo‘lsa, oqish tartibi qovushoq – gravitatsion bo‘lib, bu hol uchun quyidagi formula o‘rinli bo‘ladi: Nu=0,15 Re 0,33  Pr 0,43 (Gr  Pr) 0,1  (Pr/Pr g ) 0,25 (45) Bu tenglamada aniqlovchi o‘lcham sifatida ekvivalent diametr, aniqlovchi temperatura sifatida suyuqlikning o‘rtacha temperaturasi olingan. Tomchi suyuqliklar uchun, ularni devordan isishidagi issiqlik berish koeffitsienti  is , har doim sovishidagi issiqlik berish koeffitsienti  sov dan katta bo‘lishi tajribalardan aniqlangan.  is –  sov ayirma , temperatura bosimi t g – t s ko ‘ payishi bilan ortadi . Bu holat , kriterial tenglamaga ( Pr / Pr g ) 0,25 ko ‘ paytmani kiritish bilan e ’ tiborga olinadi . Yuqorida aytib o‘tilganidek, Rr g devorning o‘rtacha temperaturasida hisoblanadi. Bu kattalik suyuqliklar uchun 0,5 –2 ga, gazlar uchun esa 1 ga teng. (45) formulani, agar quvurning issiqlik barqarorlashgan

qismi uzunligi l  50d bo‘lsa, barcha suyuqliklar uchun qo‘llash mumkin. Uzunligi 50  d dan kichik bo‘lgan kalta quvurlar uchun (45) formuladan aniqlangan  , tuzatish koeffitsienti  l ga ko‘paytiriladi.  l koeffitsientning son qiymati l /d ga quyidagicha bog‘liq. l /d ……… 1 2 5 10 15 20 30 40 50  l ……… 1,9 1,7 1,44 1,28 1,18 1,13 1,05 1,03 1. Issiqlik tashuvchining quvur va kanaldagi oraliq oqimi tartibi (2300<Re<10000) uchun, turli xil tajribalarni umumlashtiruvchi formulalar bugungi kunda yo‘q. Re  10 4 bo‘lgandagina rivojlangan turbulent harakat hosil bo‘ladi. Bunda suyuqlik zarralarining aralashish jarayoni shunchalik jadal kechadiki, natijada turbulent oqim yadrosining kesimi bo‘yicha temperatura deyarli o‘zgarmas bo‘lib turadi. M. A. Mixeev turbulent oqim usulida quvurlardagi issiqlik berilishini hisoblash uchun quyidagi formulani taklif etdi: Nu=0,021 Re 0,8  Pr 0,43  (Pr/Pr g ) 0,25 (46) Bu formulada aniqlovchi o‘lcham sifatida ekvivalent diametr, aniqlovchi temperatura sifatida suyuqlikning o‘rtacha temperaturasi qabul qilingan. Havo uchun, agar Pr=0,7 deb hisoblasak, (46) tenglama quyidagi ko‘rinishga keladi: Nu=0,018 Re 0,8 (46) (47) formula turli xil issiqlik tashuvchilar: suyuqliklar, gazlar, o‘ta qizigan bug‘lar uchun l /d  50 , Re=10 4  5  10 6 va Pr=0,6  250 bo‘lgan hollarda qo‘llaniladi. Agar kanalning uzunligi l < 50d ekv bo‘lsa, (46) formuladan hisoblangan  tuzatish koeffitsienti  l ga ko‘paytiriladi.  l koeffitsientning qiymati 6-jadvaldan olinadi.

Tuzatish koeffitsienti  l ning l /d ga bog‘liqligi. 6 -jadval. Re  l ning  /d quyidagicha bo‘lgandagi qiymati 1 2 5 10 15 20 30 40 50 10 4 1,6 5 1,5 1,34 1,23 1,17 1,1 3 1,0 7 1,03 1 2  1 0 4 1,5 1 1,4 1,27 1,18 1,13 1,1 0 1,0 5 1,02 1 5  1 0 4 1,3 4 1,2 7 1,18 1,13 1,10 1,0 8 1,0 4 1,02 1 10 5 1,2 8 1,2 2 1,15 1,1 1,08 1,0 6 1,0 3 1,02 1 10 6 1,1 4 1,1 1 1,08 1,05 1,04 1,0 3 1,0 2 1,01 1 Issiqlik tashuvchining bukilgan quvurlarda oqishida, issiqlik berish jarayoni markazdan qochirma kuchlarning oqimga ta’siri tufayli murakkablashib ketadi. Uning ta’siri (46) formulaga tuzatish koeffitsienti  R ni kiritish bilan hisobga olinadi. Ilonizisimon quvurlar uchun  R quyidagi nisbatdan aniqlanadi:  R =1+1,77 d/R, Bu yerda R –bukilish radiusi; d – quvur diametri. Ma’lumki, ko‘pgina issiqlik almashinuv apparatlarida (havo isitkich, suv ekonomayzeri va hokazo) quvurlar oqimga nisbatan ko‘ndalang joylashgan bo‘ladi. 10-rasmda suyuqlik quvurni ko‘ndalangiga qamrab olayotgan manzarasi tasvirlangan.

10-rasm. Silindr aylanasi bo‘ylab yuvib o‘tishning tavsifi (a) va issiqlik berishning o‘zgarishi (b) Quvurning ro‘para qismi sirtida chegara qatlami hosil bo‘lib, uning qalinligi oqim yo‘nalishi bo‘ylab ortib boradi. Ba’zi nuqtalarda chegara qatlamini sirtdan uzilishi kuzatiladi va quvur orqasida ikkita simmetrik uyurma paydo bo‘ladi. Chegara qatlamining uzilish nuqtasi o‘rni Re soniga bog‘liq bo‘ladi. Re soni unchalik katta bo‘lmasa va quvurga kelayotgan oqimning turbulentlik darajasi kichik bo‘lsa, chegara qatlami 82 –84  da uzilishi kuzatiladi. Re soni ortgan sari, chegara qatlamidagi harakat turbulent shaklga o‘tadi. Buning natijasida, kinetik energiyaning ortishi hisobiga chegara qatlamining uzilish o‘rni oqim bo‘ylab pastga siljiydi (  120  140  ), bu esa, quvur orqasida uyurma zonasini kamayishiga va qamrashni yaxshilashga olib keladi. Quvurni bunday o‘ziga xos ravishda qamrab olinishi, suyuqlik va quvur sirti o‘rtasidagi issiqlik almashinuviga ta’sir etadi. 10-rasmda (b) mahalliy issiqlik berish koeffitsienti   ning o‘rtacha issiqlik berish koeffitsienti  ga nisbatining  burchakka bog‘liqligi tasvirlangan. Rasmdan ko‘rinib turibdiki, issiqlik berish quvurning to‘g‘risida (  =0  ) jadal ro‘y beradi,  =90  100  da eng kam,  =120  da eng eqori bo‘ladi va keyin  =140  da yana pasayadi. Quvurning  =0  100  li qismida issiqlik berishning kamayishi laminar chegara qatlamining qalinligini ortishi hisobiga bo‘ladi.    f(  ) egri chiziqdagi birinchi eng past nuqta chegara qatlamida laminar oqishni turbulent oqishga (Re kr = 1  10 5  4  10 5 ) o‘tishiga mos keladi. Bundan keyin issiqlik berish keskin ravishda ortib ketadi. Ikkinchi eng past nuqta turbulent chegara qatlamini uzilishiga mos keladi. Suyuqlik yoki gaz, silindrni ko‘ndalangiga yuvib o‘tayotgan hol uchun o‘rtacha issiqlik berishni hisoblash quyidagi formula orqali aniqlanadi:  Nu=(0,43+CRe m Pr 0,38 )  (48)

Aniqlovchi temperatura sifatida quvurga kelayotgan oqim temperaturasi, aniqlovchi o‘lcham esa, silindr diametri bo‘ladi. Tuzatish koeffitsienti  kelayotgan oqimning turbulentlik darajasini hisobga oladi (  =1,0  1,6). C koeffitsient va m ko‘rsatkich Re soniga bog‘liq ravishda quyidagi qiymatlarni oladi: Re=1  4  10 3 , C=0,35, m=0,5; Re=4  10 3  4  10 4 , C=0,20, m=0,62; Re=4  10 4  4  10 5 , C=0,027, m=0,80. Agar oqim silindrni   90  burchak ostida qamrab o‘tsa, (48) tenglama bo‘yicha hisoblangan  ,    1–0,54 cos 2  ga ko‘paytirilishi kerak. Agar ko‘ndalang oqimda bir emas, balki butun quvurlar to‘plami bo‘lsa, issiqlik almashinuv jarayoni yanada murakkablashadi. Bu holda issiqlik berish quvurlarning to‘plamda joylashishiga va quvur joylashgan qator raqamiga bog‘liq. 11-rasmda quvurlar yo‘laksimon va shaxmatsimon joylashganda suyuqlik harakati tavsifi ko‘rsatilgan. To‘plamdagi quvurlarning birinchi qatori qo‘zg‘almagan suyuqlik oqimi bilan yuviladi va shuning uchun shu qatorda  eng kichik bo‘ladi. Keyingi qatorlarda issiqlik berish ancha jadal kechadi va uchinchi hamda keyingi qatorlar uchun  deyarli bir xil bo‘ladi. Quvurlar to‘plami uchun 10 3 <Re < 10 5 va 0,7 < Pr < 500 bo‘lganda issiqlik berish quyidagi tenglamadan aniqlanadi.i S g c r mP C Nu     3/1 3/1 ) Pr Pr( Re (49)

11-rasm. Suyuqlikning quvurlar to‘plamida harakati tavsifi. a – shaxmatsimon joylanish; b – yo‘lakli joylanish Quvurlar shaxmatsimon joylashganda c=0,41, m=0,65; yo‘laksimon joylashganda c=0,26, m=0,65 bo‘ladi. Aniqlovchi chiziqli o‘lcham sifatida quvurning tashqi diametri olinadi. Re soni suyuqlik yoki gazning to‘plamning eng toraygan kesimidagi o‘rtacha tezligi orqali hisoblanadi. Tuzatish koeffitsienti  s , to‘plamning ko‘ndalang S 1 va bo‘ylama qadamini hisobga oladi: Shaxmatsimon to‘plam uchun  s =(S 1 /S 2 ) 1/6 , S 1 /S 2 < 2 da. Yo‘lakli to‘plam uchun  s =1,12, S 1 /S 2  2 da.  I tuzatish koeffitsienti, quvurlarning birinchi va ikkinchi qatoridagi issiqlik berishning kamayishini hisobga oladi. Quvurlarinng birinchi qatori uchun  i =0,7 (shaxmatsimon to‘plam) va  i =0,9 (yo‘lakli to‘plam); uchinchi va keyingi qatorlar uchun  i =1. Barcha quvurlar to‘plami uchun issiqlik berish koeffitsientining o‘rtacha qiymati quyidagi tenglikdan aniqlanadi:     Z i i i Z i i F F 1 1   (50)

bu yerda  i – i – inchi qatorning o‘rtacha issiqlik berish koeffitsienti; F i – i – inchi qator yuzasi; Z – to‘plamdagi quvurlar soni. 8. Jismning agregat holati o‘zgarishida issiqlik berilishi Jismning fazoviy o‘zgarishlari – bug‘lanish, qaynash, kondensatsiya, sublimatsiya – issiqlik almashinuv jarayoniga katta ta’sir etadi. Qaynash jarayonining boshlanishida, issiqlik devordan unga bevosita tutashgan suyuqlik qatlamiga, suyuqlikdan esa, hosil bo‘layotgan bug‘ pufakchalariga uzatiladi. Bug‘ hosil bo‘lishining mexanizmi va issiqlik almashinuv jadalligi, devor va suyuqlik temperaturalari farqi  t=t d –t s bilan belgilanadi. 12-rasmda issiqlik berish koeffitsienti  va issiqlik oqimining zichligini temperatura bosimiga bog‘liqligi tasvirlangan.  t <5  S bo‘lganda, isitilayotgan sirtdan ajralib chiqayotgan pufakchalar ko‘p bo‘lmaydi va ular suyuqlikni aralashishiga sezilarli ta’sir ko‘rsata olmaydi. Bunday sharoitda issiqlik almashinuvining jadalligi suyuqlikning erkin harakati bilan belgilanadi va issiqlik berish koeffitsienti  t ortishi bilan sekin ko‘payadi. Qaynashning bunday usuliga konvektiv qaynash deyiladi. Temperatura bosimi  t ning keyingi ortishi natijasida bug‘ pufakchalari soni ham orta boradi va buning natijasida suyuqlik jadal aralashadi. Qaynashning bunday usuliga pufakchali qaynash deyiladi. Temperatura bosimi  t ning qandaydir bir kritik qiymatida pufakchalar birlashib yaxlit bug‘ plyonkasi hosil bo‘ladi. Bunday qaynashga plyonkali qaynash tartibi deyiladi. Mos ravishda,  k ham, avvalo bir tekis (AB qism) ortadi, keyin pufakchalarning jadal harakati natijasida konvektsiya kuchayishi sababli birdaniga 12-rasm. Issiqlik berish koeffitsienti va solishtirma

ortadi (BC qism). Keyinchalik bug‘ plyonkasi hosil bo‘lishi tufayli termik qarshiliklar ortadi, va natijada  k kamayadi. Plyonka isitish yuzasini to‘liq qoplab olganda, issiqlik almashinuvi barqarorlashadi va  t ning keyinchalik ortishida ham  k deyarli o‘zgarmaydi. Pufakchali qaynashni plyonkali qaynashga o‘tish sohasida, q=f(  t) bog‘lanish eng katta qiymatga ega bo‘ladi. Shu paytga mos kelgan  t, q va  k ning qiymatlariga kritik qiymatlar deyiladi. Suv uchun kritik parametrlar quyidagicha:  t kr =25  S;  kr =46500 Vt/(m 2  K), q kr =1,16  10 6 Vt/(m 2  soat). Plyonkali qaynash usuli issiqlik almashinuv apparatlarining unumdorligini pasaytiradi, ba’zi hollarda esa, issiqlikni olib ketilishi yomonlashgani tufayli, devorning kuyib qolishiga sabab bo‘ladi. Suyuqliklarning kritik parametrlarini bilish, pufakchali qaynash uchun sharoitni ta’minlash imkonini beradi, ya’ni  t<  t kr .  t kr oshishi bilan, uzatilayotgan issiqlik ham ortadi. Suv uchun pufakchali qaynashda va P=1  200 bar da:(9.51) 4, 33 4,3 5,0 33,2 18,0 7,0 s s к p t p q      bu yerda p s – suv bug‘ining to‘yinish bosimi. Kondensantga aylanayotgan bug‘, temperaturasi bug‘ning to‘yinish temperaturasidan past bo‘lgan devorga tegib suyuqlikka aylanadi, hamda devorga yashirin kondensatsiya issiqligini beradi. Kondensat qattiq jism sirtiga yaxlit plyonka va suyuqlikning alohida tomchilari ko‘rinishida tushadi, ya’ni kondensatsiya plyonkali yoki tomchili bo‘lishi mumkin. Ba’zida aralash kondensatsiya ham bo‘ladi, bunda sirtning har xil qismlarida ham plyonkali, ham tomchili kondensatsiya kuzatiladi. Tomchili kondensatsiyada  k katta bo‘ladi, lekin u o‘zgaruvchan bo‘lishi tufayli kam kuzatiladi. Ko‘p qatorli quvurlar to‘plamida kondensat yuqori qatorlardan pastki qatorlarga oqib tushadi va natijada, plyonka qalinroq,  k esa kichikroq bo‘lib boradi (13-rasm).

Bu hodisani oldini olish uchun to‘plamda quvurlarni joylashtirishning turli usullari ishlab chiqilgan. To‘plamning o‘zi  burchakka burilgan, quvurlar esa, 60  burchak ostida rombsimon joylashganda  k ning qiymati eng katta bo‘ladi. Quvurlarning bunday joylashtirish sxemasiga Jinaba sxemasi deyiladi (13- rasm, g). Kondensatga aylanayotgan bug‘ning issiqlik berishiga, uning tarkibidagi gaz katta ta’sir qiladi. Gazlar issiqlik almashinuv yuzalarida to‘planib, issiqlik berish koeffitsientini keskin kamaytirib (ularning issiqlik o‘tkazuvchanligi kichikligi tufayli) yuboradi. Masalan, bug‘ning tarkibida 1% havo bo‘lsa,  k taxminan 60% ga kamayadi. Shuning uchun issiqlik almashinuv apparatlarida, ikki fazali muhitdan gazlarni so‘rib olish ko‘zda tutilgan. Turli xil suyuqliklar bilan olib borilgan tajriba natijalarini umumlashtirib, M.A. Mixeev, kondensatga aylanayogan bug‘ning issiqlik berishini hisoblash uchun quyidagi kriterial tenglamalarni taklif qildi: N u =0,42K o 0,28 (Pr T /Pr d ) 0,25 ; (52) Gorizontal quvurlar uchun Nu=0,72K o 0,25 ( P r T / P r d ) 0,25 ; (53)13-rasm. Bug‘ning plenkali kondensatsiyasida issiqlik berish koeffitsientining plastina

Bu yerda K o =Ga  P r  K – kondensatsiya kriteriyasi. Galiley (Ga) va Kutateladze (K) kriteriyalari mos ravishda quyidagiga teng:), /( ; / 23 t c r K gl Ga T     bu yerda l – aniqlovchi o‘lcham, vertikal sirtlar uchun balandlik h ga, gorizontal quvurlar uchun uning diametri d ga teng; c – suyuqlikning issiqlik sig‘imi; r –bug‘ hosil qilish issiqligi;  t – temperatura bosimi.  t=t T – t D , t T – to‘yinish temperaturasi;  –suyuqlikning kinematik qovushoqlik koeffitsienti. Aniqlovchi temperatura sifatida t T – to‘yingan bug‘ temperaturasi olinadi. Alohida hollarda issiqlik berilishi Gazlarning katta tezlik bilan harakatlanishida issiqlik berilishi, gaz turbinalari, raketalar va maxsus issiqlik almashinuv apparatlarini qurishda muhim ahamiyatga ega. Gazning tezligi ortishi bilan, chegara qatlamning qalinligi kamayadi, oqimning tezlik gradienti oshadi va ishqalanish ortadi. Ishqalanishda ajralib chiqqan issiqlik, gazning temperaturasini ko‘tarishga sarflanadi va natijada gaz kengayadi. Buning natijasida gazning bosimi, zichligi, ancha o‘zgaradi, bu esa, gazning siqilishini e’tiborga olish zarurligini bildiradi. Ma’lumki, gazning siqiluvchanligi Max soni bilan aniqlanadi: M=w/ a , (54) Bu yerda w – gazning mahalliy tezligi; a – tovushning mahalliy tezligi. Bu holni hisoblash uchun adiabatik oqim uchun energiya tenglamasidan foydalaniladi (7.4). q h h w w w      1 2 21 22 )2/ ( )2/ ( Issiqlik balansi tenglamasi esa, quyidagi ko‘rinishda yoziladi: Q (9.55) ) ( 02 01 T T mc p  

bu yerda T 01 va T 02 – oqimning 1 va 2 kesimlardagi tormozlanish temperaturasi. Quyidagi formulalardan foydalanib:  9.56 )2/ ( 0 2 21 1 h h w h    va   9.57 2 T yoki 2 1 2 0 2 0 pc w T w kR k T T       tormozlanish temperaturasi T 0 va termodinamik temperature T orasidagi nisbatni aniqlaymiz: T 0 /T=1+w 2 /(2cr T)=1+(k–1)/2M 2 (58) Bundan ko‘rinib turibdiki, M=1 da T 0 =1,2T; M=3 da T 0 =2,8T; M=5da T 0 =6T bo‘ladi. Gazning adiabatik oqishida uning kinetik energiyasining ortishi, faqat entalpiyaning kamayishi hisobiga bo‘lishi sababli, gazning tezligi oshishi bilan, uning temperaturasi kamayadi. Lekin, bosim tushishi temperatura pasayishidan tezroq bo‘ladi, shu sababli gazning zichligi tezlik ortishi bilan kamayadi. Buning natijasida gaz kengayadi va tezlik yanada ortadi. Ichki qarshilik kuchlari ta’sirida oqim tormozlanadi va uning sirtdagi tezligi nolga teng bo‘lib qoladi. Bunda mexanik energiya issiqlik energiyasiga aylanadi. Bu jarayonda gazning qo‘shni qatlamlari o‘rtasida issiqlik va mexanik energiya almashinib turiladi. Bu hol, qattiq jism izolyatsiyalangan bo‘lib va jism bilan gaz o‘rtasida issiqlik berish bo‘lmasa ham ro‘y beradi. Shuning uchun gazning bevosita sirtga yopishib turgan zarralari temperaturasi, sirtdan uzoqroqda joylashgan zarralar temperaturasidan yuqori bo‘ladi. Lekin bu temperatura tormozlanish temperaturasiga teng bo‘lmaydi. Issiqlik izolyatsiyalangan jismning temperaturasi ham xuddi shunday bo‘ladi. Bu temperaturaga xususiy adiabatik yoki muvozanat temperaturasi deb aytiladi.

T xus =T+r w 2 /(2c p )=T[1+r(k–1)M 2 /2]. (59) Issiqlik oqimining zichligi M.V. Shirokov formulasidan aniqlanadi: q=  k [T+r w 2 /(2c r )–T d ]=  k (t xus –t d ) (60) bu yerda r – yuvilayotgan sirt shakliga, oqish usuliga, suyuqlikning fizik xossalariga bog‘liq bo‘lgan tiklanish koeffitsienti. (60) tenglamadan  k ni aniqlash uchun, agar oqimning tezligi tovush tezligidan past bo‘lsa, siqilmaydigan suyuqliklar uchun kriterial tenglamalardan foydalanish mumkin. M>1 bo‘ladigan tezliklarda, oqimning parametrlari ham kanalning uzunligi bo‘yicha, ham eni bo‘yicha sezilarli o‘zgaradi. Shuning uchun  k ning mahalliy qiymatlarini aniqlash zarur. Shu hol uchun kriterial tenglamaning umumiy ko‘rinishi quyidagicha bo‘ladi:l a nr m u T T P c N ) / ( Re 0  (61) bu yerda T/T 0 gazning siqilishini hisobga oladi,  – quvur uzunligi bo‘yicha issiqlik berishni hisobga oladigan tuzatish koeffitsienti, a – tajribaga bog‘liq koeffitsient. 1. Erigan metallarning issiqlik berishi Erigan metallar o‘zida gaz va suyuq issiqlik tashuvchilarning afzallik tomonlarini o‘zida birlashtiradi. Ular past bosimlarda yuqori qaynash temperaturasiga ega bo‘ladilar (gazlarga o‘xshab) va issiqlik berish koeffitsientlari ham katta bo‘ladi (suvga o‘xshab). Metall issiqlik tashuvchilar orasida eng muvofiqlari natriy va kaliy hisoblanadi. Litiy, vismut va qalay kamroq qo‘llaniladi. Suyuq metallarning zichligi va issiqlik o‘tkazuvchanligi odatdagi issiqlik tashuvchilarnikiga nisbatan ancha katta, c p esa ancha kichik bo‘lgani tufayli,

issiqlik berishni hisoblashda oqish usulining deyarli ahamiyati qolmaydi. Suyuq metallarning quvurlarda oqishi eng katta amaliy ahamiyatga ega. Og‘ir va ishqor hosil qiladigan metallar va ularning qotishmalari majburiy turbulent harakatida  k ning o‘rtacha qiymati quyidagi tenglamadan aniqlanadi.  N u =4,5+0,014(Re m Pr m ) 0,8  l (62) Aniqlovchi parametrlar –erigan metalning o‘rtacha temperaturasi t m va quvur diametric d. Bu tenglama Re m =10 4  10 6 ; Pr m =4  10 -3  3,2  10 -2 bo‘lganda qo‘llaniladi. Tuzatish koeffitsienti  l ning qiymati l /d >0 bo‘lganda  l =1 va l /d<30 bo‘lganda  e =1,72(d/ l ) 0,16 . Issiqlik oqimining yo‘nalishini deyarli ahamiyati yo‘q, shuning uchun Pr m /Pr g =1. Nu=f(Re,Pr) grafigining tahlili shuni ko‘rsatadiki, laminar oqimdan turbulent oqimga o‘tishda grafikda keskin o‘zgarishlar bo‘lmaydi. Bunga sabab shuki, metallarning termik qarshiligi kichik (ya’ni issiqlik o‘tkazuvchanlik yuqori), buning natijasida turbulentlik  k ni biroz oshiradi xolos. Og‘ir va ishqor hosil qiladigan metallar va ularning qotishmalari erkin harakatlanganda hisoblash ishlari uchun quyidagi kriterial tenglamadan foydalaniladi:nм mм м cG Nu Pr  (63) bu yerda n=0,3+0,02/Pr m 0,33 . Gr m =10 2  10 9 bo‘lganda (laminar oqish) c=0,52 va m=0,25; Gr m >10 9 bo‘lganda (turbulent oqish) c=0,105 va m=0,33. Aniqlovchi parametr – chegara qatlamining o‘rtacha temperaturasi t r =0,5(t m +t d ); vertikal yassi devorlar uchun aniqlovchi o‘lcham – balandlik, gorizontal quvurlar uchun – diametr.

Похожие

Issiqlik nurlanishi

Issiqlik nurlanishi

Issiqlik o‘tkazuvchanlik

Issiqlik uzatish issiqlik o’tkazuvchanlikning asosiy qoidalari

Statsionar rejimda issiqlik o’tkazuvchanlik