Fizika fani rivojlanishining kuhna davri qadimgi yunon sivilizatsiyasi va fani - Физика - Рефераты

Fizika fani rivojlanishining kuhna davri qadimgi yunon sivilizatsiyasi va fani

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

64.5 KB

Fizika fani rivojlanishining kuhna davri qadimgi yunon sivilizatsiyasi va fani Reja: 1. Inson sivilizatsiyasining eng erta erishilgan muvaffaqiyatlari 2. Qadimiy gretsiya. antik davr ilm fani 3. Qadimiy grek olimlarining fizika va ilm fanga qo‘shgan hissalari 4. Antik davrdan beri saqlanib kelgan ayrim adabiyotlar.

Inson sivilizatsiyasining eng erta erishilgan muvaffaqiyatlari Insonning yer yuzida paydo bo‘lishi tarixi arxeologlarning ma’lumotlariga ko‘ra 16-12 million yillarga borib taqalsada*, uning madaniyatining rivojlanganlik holati xaqidagi dastlabki ma’lumotlar esa uzog‘i bilan 7-9 ming yilni tashkil etadi halos. U zamonlarda inson atrofidagi tabiiy muhitni o‘z hayotiga va faoliyatiga moslovchi bilimlarni yaratgan va ishlatib kelgan. Insoniyatning u zamondagi eng katta yutuqlaridan biri, albatta, bu olov olish va uni o‘z hayotida ishlatishdir. Bir necha ming yillar davom etgan evolyusion rivojlanishi natijasida insonning ongi, nutqi takomillashtirildi, tabiat va atrof muhit xaqida yangi bilimlar to‘plandi olam va dunyo tuzilishi xaqida ba’zibir tassavurlar shakllandi va atrofda sodir bo‘ladigan hodisalarga o‘ziga mos (ilmiy tilda - antropomorf) tushuntirishlar aniqlandi. Shu bilan birgalikda osmon, osmon yoritgichlari, ularning harakatlari, o‘simlik va hayvonotlar olami (ilmiy tilda flora va fauna), iqlim hodisalari va boshqa ko‘pgina ratsional va amaliy bilimlarni inson toplab kelgan. Bu tuplangan bilimlar va amaliy ko‘nikmalar avloddan-avlodga o‘tkazilib insoniyatning bo‘lajak ilm faniga va rivojlanib kelayotgan barqaror sivilizatsiya uchun dastlabki poydevor bo‘lgan. Yer yuzida bunday rivojlangan markazlar Nil daryosi bo‘ylab, Vavilonda (Tigr va Yefrat ikki daryo oralig‘ida), sharqiy Hitoyda, Hindistonda 4-6 ming yillar ilgari paydo bo‘lgan. Bu hududlarda birinchilar qatorida quldorlik davlatlar paydo bo‘lib qurol va mehnat vositalari yasash texnologiyasi, chorvachilik va suvli-yerlardagi dehqonchilik sistemalari uchun tegishli ayrim texnik masalalarni hal qilishga, shu davlatlarning to‘liq xarbiy ehtiyojlarni qoniqtirishga mo‘ljallangan ijodiy harakatlar va bilimlar vujudga keldi. 1 Ijtimoiy ehtiyoj va o‘zaro savdo qilish jarayonlar davlatlarda o‘zligini, yozuvini va alifbelarini yaratilishiga hamda astronomik va matematik bilimlarni rivojlanishiga olib keldi. Masalan uzunliklarni, doira yuzasini, geometrik shakldagi jismlarni 1 Odamsimon Ramapiteklar 16-12 million yil ilgari yashaganlar, Avstralopiteklar - 6-2 million yil, Xabilislar (Homo abilis-epchil inson) - 2,6- 1,75 million yil, Arxantroplar (Homo erectus-to‘g‘ri qadam bilan yuruvchi inson) - 1,9 million yildan-200 ming yil ilgari, Neandartallar -150-35 ming yil ilgari yashaganlar. Zamonaviy mongoloidlar, afrikaliklar va yevraziyaliklar kabi turli insonlarning – “Homo sapiens”larning (aqlli inson) paydo bo‘lganiga esa tahminan 40 ming yi lo‘tdi

xajmini hisoblash usullari, sonlarni kvadrat va kublarga oshirish formulalar mavjud edi. Qadimiy gretsiya. antik davr ilm fani Ilm fanning dastlabki rivojlanishi va shakllanishi antik davr deb hisoblanadi. 2 Uning markazi esa - qadimgi Gretsiya. Buni sababi nima? Yuqorida aytilganidek insonning va sivilizatsiyaning rivojlanishi ancha oldin boshlangan (4- 6 ming yillar ilgari). Ko‘plab tabiat, osmon jarayonlari, harakat va boshqa turdagi hodisalar xaqida yetarli ma’lumotlar to‘plangan (4 ming yil ilgari qadimiy Vavilonda astronomik kuzatishlar natijasida hatto zilzila bo‘lishi, Oy va Quyoshlarni tutilish vaqtlarini zamoniga yarasha aniqlab berganligi xaqida ma’lumotlar mavjud). Lekin qo‘lga kiritgan bu muvaffaqiyatlar va yutuqlar ilmiy izlanishlar natijasida sodir bo‘lgan emas. Ular asosan hodisalarni sinchiklab qayd etish, kuzatish, eslab qolish natijasida sodir bo‘lgan. Keyinchalik foydalanish davomida yuqori darajali ratsional yondoshuv qo‘llangan va “Shunday bo‘lar ekan” yoki “Shunday ekan” deb ma’lumotlarni qabul qilish ta’minlangan. Hech qanday shubha, hech qanday ortiqcha savollar (“Nimaga?” “Sababi nimada?”), izlanishlar va isbotlarga hojat yo‘q edi. Demak ilmiy faoliyatga tegishli ushbu fazilatlar (shubhalanish, qiziqish, savollar berib ularga javoblar qidirish, izlanishlar o‘tkazish va masalani isbotini topish, jamiyatda ilmiy ijod bilan shug‘ullanuvchi maxsus odamlar va markazlarning mavjudligi) birinchi marta qadimiy Gretsiyada uchraydi. Ana shuning uchun ham fan tarraqiyotini xronologiyasi qadimiy Gretsiyada boshlangan. Dalil sifatida bir necha omillar keltiramiz: -fanlarning aksariyatini vatani Gretsiya deb hisoblanadi, (matematika, mexaniqa, fizika, biologiya, pedagogika, psixologiya, geografiya, androgogika va boshqalar); 2 Eramizdan oldingi eraning VII-VI asrlaridan boshlab - greklar sivilizatsiyasi paydo bo‘lishidan, bizning eramizni V asrgacha – Rim imperiyasini qulashiga qadar (12-11asr davom etgan

- hozirgi zamon ilm fanda (va shu jumladan fizika va astronomiyada) ilmiy terminlarning (massa, atom, elektron, izotop va boshqalar) ko‘plari jahon bo‘yicha grek tilida saqlanib qolingan; - formulalarning grek alifbosida ishlatilishi; -grek olimlari eramizdan oldingi davrda bo‘lsalarda ularning nomlari Fales (640 — 594), Demokrit (463-370), Pifagor, Geraklit (530-470), Aristotel (384-322); Platon (429-348). Arximed (287- 212), Geron (150-100), Ptolemey (87-M5) va boshqalar keng tomonlama o‘rganiladi, ularning fikrlari, model va teoremalari ilmiy adabiyotlarda ko‘pincha uchrab turiladi. Qadimgi Gretsiyada inson o‘z kuchini birinchi o‘rinda uning ongi bilan anglatadi, va fanni jamiyat taraqqiyoti rivojlanishiga qaratganlar; Insoniyat tarixidagi tabiatshunoslik fanining dastlabki shakli naturfalsafa, ya’ni tabiat falsafasi bo‘lgan. O‘sha davrda falsafa insoniyatning barcha bilimlarining yig‘indisi sanalib, tabiiy fanlar uning tarkibiy qismi sifatida qaralgan. XIX asrga qadar tabiatshunoslik kuchsiz differensiallashgan, uning ko‘p tarmoqlari hali yuzaga kelmagan edi. Mustaqil fan sifatida faqat mexanika, matematika, astronomiya, fizika fanlarigina mavjud bo‘lib, ximiya, biologiya, geologiya fanlari endigina fan sifatida shakllanayotgan edi. Ana shunday bir holatda naturfalsafa tabiatning umumiy manzarasini aks ettirib, hali yuzaga kelmagan tabiiy fanlarning o‘rnini bosishga harakat qilardi. Fanning rivojlanish tarixini o‘rganuvchi tadqiqotchilar fikriga ko‘ra, XX asr oxiriga kelib to‘rtinchi bosqichga qadam qo‘yildi. Bu davrda kuzatish tajribadan ustun turgun. Dastlab fan eramizdan avvalgi VI asrda qadimgi Gretsiyada yuzaga kelgan. Fan deganda aniq bir bilimlar sistemasi tushiniladi. Qadimgi grek mutafakkirlari bir vaqtning o‘zida ham faylasuf, ham tabiatshunos olim bo‘lganlar. Ularning matematika, mexanika, astronomiya sohasida erishgan yutuqlari Fan tarixidan abadiy o‘rin oldi. Bu davr tabiatshunoslik rivojlanishining zamonaviy ilm asoslari yaratilguniga qadar bo‘lgan birinchi bosqichdir.

Bu bosqich tabiatshunoslik rivojlanishidagi mukammal bo‘lmagan, vaqtinchalik jarayon bo‘lmasdan, balki tabiatshunoslik va falsafaning biriligi haqidagi g‘oyani ilgari surgan. Qadimgi yunon naturfalsafasi namoyondalaridan biri bo‘lgan Empedokl ta’limotiga ko‘ra, tabiat abadiy mavjud bo‘lib, uning asosi to‘rt element – tuproq, suv, havo va olovdan tashkil topgan, ularning birikishidan tabitning barcha boyliklari hosil bo‘ladi. Olam haqidagi ushbu tasavvurlar o‘rniga o‘sha vaqt uchun ilg‘or ta’limot – atomizm g‘oyasi vujudga keldi va unga Demokrit asos soldi. Atomistik ta’limotning asosiy prinsiplari quyidagilardan iborat: Butun koinot mayda zarralardan – atomlardan tashkil topgan. Atom yo‘qolmaydi va abadiy, shunday ekan, koinot ham abadiydir. Atomlar bo‘linmas va o‘zgarmas zarrachalar bo‘lib, “Olam binosining g‘ishtchalari”dir.Atomlar doimo harakatda va fazodagi vaziyatini o‘zgartirib turadilar. Atomlar shakli va kattaligi bilan farqlanadi. Eng kichik atomlar sferik shaklga ega bo‘lib, Demokrit fikricha, ular “inson ruhi va fikrining atomlari”dir. Moddiy Olam barcha jismlari turli shakl va sondagi atomlardan tashkil topgan. Antik davrning yirik olimlaridan biri Ptolomey matematika, geografiya va astronomiya ilmlari bilan shug‘ullanadi. U o‘zining “Almagest” nomli kitobida Olam tuzilishi haqidagi geotsentrik nazariyasini beradi. Bu nazariyaga ko‘ra Olam markazida Yer, so‘ngra Oy, Merkuriy, Venera, Quyosh, Mars, Yupiter va Saturn turadi. Geotsentrik nazariya juda uzoq, Kopernikning Geliotsentrik nazariyasi yaratilgunga qadar o‘z kuchini yo‘qotmadi. Shuningdek, Aristotel, Arximed, Epikur kabi olimlarning naturfalsafaga qo‘shgan hissalari tabiatshunoslik rivojining keyingi bosqichlari uchun asos bo‘ldi. Tabiatshunoslik rivojlanishining ikkinchi bosqichi eksperimental va nazariy tadqiqotlarning shakllanishi va rivojlanishi bilan bog‘liq bo‘lib, analitik tabiatshunoslik davri deyiladi. Fan tarixini o‘rganuvchilar fikriga ko‘ra, tabiatni

o‘rganishdagi asosiy yutuqlar ikkinchi bosqichda qo‘lga kiritilgan. Tabiat haqidagi dastlabki ma’lumotlar dengizchilar, sayohatchilar, vrachlar, astronomlar, ximik va alximiklar, xunarmand va dehqonlar tomonidan yig‘ilgan. Bu ma’lumotlar asosida fizika, ximiya, biologiya, geografiya va geologiya fanlari dunyoga keldi. Shu sababli bu davr tarixda uyg‘onish davri ham deb yuritiladi. Uyg‘onish davrining ilg‘or namoyondalaridan biri polyak astronomi Nikolay Kopernik bo‘lib, u juda ko‘p kuzatishlar natijasida Olamning Geliotsentrik sistemasiga asos soldi. Uning g‘oyasiga ko‘ra Yer va boshqa planetalar markaziy jism-Quyosh atrofida aylanma orbitalar bo‘ylab harakatlanadi. Geliotsentrik sistemaning yaratilishi insoniyat tarixidagi birinchi ilmiy inqilob bo‘ldi. Ikkinchi davrdagi kashfiyotlar Galiley, Kepler, Nyuton nomlari bilan bog‘liq bo‘lib, bu davr so‘ngida klassik fizikaga asos solindi, Nyuton tomonidan klassik mexanikaning qonunlari yaratildi. Bu qonunlarning yaratilishi tabiatshunoslik tarixida ikkinchi ilmiy inqilobni amalga oshirdi. Bu davrda fizika Fani bilan bilan bir qatorda ximiya, biologiya fanlari ham gurkirab rivojlandi. Lamark, Linney, Byuffonlar tomonidan o‘simlik va hayvonot olami klassifikatsiyasi Hozirgi zamon matematikasida ma’lum bo‘lgan Pifagor soni, Pifagor teoremasi kabi ko‘pgina tushuncha va qoidalar Pifagor yashagan davrdan ming yil ilgari Qadimiy Misr va Vavilonda mavjud edi. (Masalan, Pifagor soni 3,14... o‘rniga barcha hisob- kitoblarni olib borishda unga xaqiqatga juda yaqin son, ya’ni - 3,16 olingan. Arximed esa aylananing uzunligi uni diametridan 22/7 marta katta deb hisoblagan). Astronomiya bo‘yicha katta natijalarga erishildi. Yil 365 kundan tashkil topganligi, 12 oyga bo‘linishi, osmondagi yulduzlarni 12 turkumlarga ajratib osmon Zodiaki turkumlari deb bog‘lash va x.k. Bunday bilimlarga erishish uchun astronomiya bilan bir qatorda matematika ham rivojlanib bordi. Yuqorida qayd etilgan matematik bilimlar aynan shu davrlarda paydo bo‘lgan. Ushbu qadimiy sivilizatsiyada juda katta, hayratda qoldiradigan mashhur inshoatlar qurilgan. Qurilishlarni sifatli darajada olib borish uchun mexanika, statika, harakat sohalariga tegishli ayrim qoidalar ishlab chiqildi (richag, qiya tekslik, qurilish

katoqi va to’sinlar, ko‘tarish mexanizmlar)Tuplangan ratsional va amaliy xarakterga ega bo‘lgan bilimlar qadimiy insonning madaniyati yetarli darajada rivojlanganligini ko‘rsatadi. Qadimiy Sharq sivilizatsiyalarda juda ko‘p empirik bilimlar to‘plangan. Xitoyda ham, Hindistonda ham, Misrda ham va Vavilonda ham tabiat, ayniqsa osmon, hodisalarining qaytarilishi, aniq tartib bilan sodir bo‘lishlarini payqab ularni o‘rganishgan va tegishli ravishda qayd etishgan. Balki shuning uchun ham sharqda ayniqsa matematika, astronomiya, dehqonchilik va boshqa empirik bilimlar asosida olib boriladigan sohalari keng rivojlangan. Bizgacha saqlanib kelgan ma’lumotlardan nazariy darajadagi bilimlar yoki nazariy yondoshishlar xaqida biror bir narsani topib bo‘lmaydi. Hatto, Vavilon va Misrda ishlatilib kelgan (va bizning davrgacha saqlanib qolgan) matematika darsliklari masalalar to‘plamini va ularni hisoblash ketma-ketligini namoyish etuvchi qo‘llanmaga ko‘proq o‘xshaydi (huddi, oshpazlikda u yoki bu ta’omni pishirish uchun qanday ketma-ketlikda harakat qilish zaruriyatini o‘rgatganday). Biror bir qoida yoki isbot berilmagan, nimaga oldin bo‘lish, keyin ayirish kerak ekanligi ko‘rsatilmagan va isbotlanmagan, “Shunday qilsang, kerakli natijani olasan” prinsipida tuzilgan. Qadimiy Sharq sivilizatsiyalarda madaniyatning bir turi bo‘lgan ilm fanning rivojlanishi xaqida juda oz ma’lumotlar mavjud. Shuning uchun ham bu muammo bo‘yicha ma’lum bir batafsil fikrga kelib bo‘lmaydi. Shuning uchun ham insoniyatning ilm fanini rivojlanish tarixi faqatgina 2-3 ming yillar ilgarigina antik davrda qadimiy Gretsiyada boshlangan deb hisoblanadi. Birinchi olimlar, faylasuflar ya’ni "donolik ishqibozlari" deb atalganlar. Donolikni o‘rganishga talab kuchaya bordi, bu esa olim va o‘qituvchi kasbini vujudga keltirdi. O‘sha paytdan ya’ni eramizdan oldingi davrda Platon akademiyasi, Aristotel litseyi tashkil etilgan edi. Bu tashkil etilgan o‘quv maskanlari, tor sohadagi kasb egalari, injinerlar, vrachlar, astronomlar, matematiklar, fiziklar, geograflar va boshqa kasb egalarini shakllantirishda muhim omil bo‘lib xizmat qilgan.

Yagona natural falsafa sifatida tabiat xaqidagi ilm fan Qadimiy Gretsiyada 2,5 ming yil ilgari paydo bo‘lgan. Atrofdagi dunyoni va xayotni sinchkovlik odamlar tomonidan olib borilgan kuzatishlar bu fanni paydo bo‘lishiga va rivojlanishiga tabiiy asos bo‘ldi. Kuzatishlardan hulosalar qilingan, ular umumlashtirilgan va yaratilgan teoremalarga isbot sifatida qo‘llangan. Qadimiy zamonlarda o‘lchov yoki tajriba sinovlar o‘tkazishga deyarli qiziqish bo‘lmaganlik sababli kuzatishlar asosan falsafiy mushohada qilish, hulosa chiqarish, juda deganda - tahlil etish natijasida mantiqiy g‘oyalarni shakllantirish bilan cheklangan halos. Bunga ko‘pgina sabablar bo‘lishi mumkin. Lekin asosiysi - bu iqtisodiy sababdir. Quldorlik jamiyatda madaniy, ruhiy faoliyatni erkin aholi olib borar edi, barcha qora ishlarni bajaruvchilarni esa huquqlari keskin cheklangan, (Tarixda bu holat xaqida Aristotel nomi bilan bog‘lik bir kulgilik afsona saqlanib qolgan. Kunlardan birida Aristotel ayollarda tishlar soni erkaklarnikidan kam bo‘ladi degan g‘oyani nazariy va mantiqiy isbotlab berganmish. Lekin bu g‘oyani isbotlashda hatto o‘zining xotini yoki ayol hizmatkorini ozini ochib tekshirishga jur’at etmagan va umrini ohirigacha g‘oyasini to‘g‘ri deb hisoblagan). Ilmiy eksperiment va sinovlar o‘tkazish erkin odamlarga to‘g‘ri kelmaydi deb hisoblashga ikkinchi sabab - buning uchun tegishli moddiy-texnik baza bo‘lishi, texnikani rivojlangan darajasi yuqori bo‘lishi zarur. Lekin u vaqtda bularni ta’minlab berish imkoni yo‘q edi. Shuning uchun ba’zi bir jiddiy ilmiy eksperimentlar o‘tkazishni o‘rniga oddiy kuzatish va muxokama qilish bilan deyarli barcha tadqiqotlar yakunlangan edi. Bunday holat ko‘p hollarda Olamning tuzilishi bo‘yicha idealistik modellarni kelib chiqishiga sabab bo‘lgan. To‘plangan bilimlar alohida fanlarga ajralmasdan yagona shaklda tabiat xaqidagi fan sifatida saqlanib kelgan. Balki aynan shuning uchun ham (deyarli 1,5-2 ming yil davomida, XVII asrgacha) dastlabki ilm fanning nomi naturfilosofiya bo‘lgan. Bu so‘z tabiat xaqida donishmand muhokama (munozara) qilish degan ma’noga ega. QADIMIY GREK OLIMLARINING FIZIKA VA ILM FANGA QO‘SHGAN HISSALARI

Grek olimlarning fizika sohasiga tegishli ayrim dohiyona g‘oyalarini sharxlab o‘tamiz. Miletlik Fales (625-547 eramizdan oldingi era): Fales fikricha olamda birinchi suv paydo bo‘lgan. Falesning qarashlariga ko‘ra hamma iste’mol qiladigan narsa bu suvdan iborat deydi. Bunga qarama-qarshi Anaksimandr quyidagicha fikrlaydi, uning fikricha birinchi havo paydo bo‘lgan. Geraklit bo‘lsa birinchi olov paydo bo‘lgan degan fikrni to‘ldiradi. - Barcha yulduzlar Yer turkimiga kirgan moddalardan tashkil bulgan. - Birinchilar qatorida masalalarni oddiy hisoblashdan nazariy isbotlashga o‘tgan. Bizga uni 3 ta isbotlangan teoremasi ma’lum: 1. Istagan doirani uning diametri ikki teng yarimlikga bo‘ladi. 2. Diametrga tirkalgan burchak –to‘g‘ri burchakdir. 3. Tengyonli uchburchakning yon burchaklari bir biriga teng. Anaksimandir (610-547 eramizdan oldingi era ): - Dunyolar doimo paydo bo‘lishadi va keyinchalik buzilishadi. Epikur (341-270 eramizdan oldingi era): - Bizning Yerga o‘hshash odam yashaydigan ko‘plab dunyolar mavjud. - Demokritning atomistik g‘oyalari qayta ko‘rib chiqadi va tuldirdi (uning asosida uchta prinsip yotadi: materiyani saqlanishi, shakllarning saqlanishi hamda bo‘shliqni mavjudligi). Mitrodor (eramizdan oldingi eradagi III-II asrlar): - Yerni qamrab olgan bepoyon fazoda u yagona odam yashaydigan joy deb hisoblash bug‘doy ekilgan katta maydonda yagona bug‘doy boshog‘i o‘sib chiqadi degan g‘azablantiruvchi bema’nilik bilan teng. Geraklit Efesskiy (eramizdan oldingi eradagi V asr): - Materiya butun mavjudotning bosh negizidir. Aristarx Samosskiy (eramizdan oldingi eradagi IV-III asrlar ):

- Olamning geliotsentrik tuzilishi hamda barcha osmon jismlarini Quyosh atrofida harakati xaqida g‘oya kiritdi. Aristotel (384-322 eramizdan oldingi era): Antik davr fani taraqqiyotida muxim iz qoldirgan shaxslardan yana biri Aristoteldir . Aristotel tomonidan birinchi bo‘lib o‘zigacha bo‘lgan davr va o‘zi yashab turgan davr tabiat hodisalariga nisbatan ilmiy qarashlarni bir tizimga solishga urinish kuzatiladi. U Platonning o‘quvchisi bo‘lgan. 343 – 340 yillarda Filipp Makedonskiy (Aleksandr Makedonskiyning otasi) saroyida uning o‘g‘liga tarbiyachi sifatida faoliyat yuritgan. 335 yil u Afinaga qaytib “Litsey” deb atalgan maktab tashkil qildi va unga 12 yil davomida rahbarlik qildi. Unga tegishli bo‘lgan asarlarning aksariyati yaratilishi shu davr bilan bog‘liq. Bular:“Fizika”, “Osmon haqida”, “Yaratilish va yo‘qotish, “Meteorologiya”,“Muammolar”, “Mexanika” va oxirgi ikkitasi savol-javoblar ko‘rinishida yozilgan. Bularda o‘sha davrda ma’lum bo‘lgan barcha fizik olimlar jamlangan edi. Ularda ba’zi ma’lumotlar oddiy bayon qilingan bo‘lsa, ayrimlar inkor qilingan. Pifagorchilar va Platonchilarga qarshi fizikani kuzatuv va tajribalar asosida yaratish fikrini qo‘ydi. E’tiborlisi, uning harakat haqidagi ta’limoti ahamiyatlidir. Uning nazarida hodisaning yuzaga kelishiga sabab bo‘luvchi xar qanday miqdoriy va sifatiy o‘zgarishlar harakat deb tushuniladi. Vaqt o‘tishi bilan jism holatining o‘zgarishi bilan bog‘liq harakatni Aristotel lokal harakat deb atagan va bu harakat turini tabiiy va majburiy harakat deb atagan. 1 Osmon jismlarining harakati haqida barcha yulduzlar harakatsiz Yer atrofida aylanma harakatda bo‘ladi deb qaragan. Yuqoriga otilgan jism harakatini tushuntirishda Aristotel shunday bir nazariyani o‘ylab topadi, ya’ni jism yuqoriga harakati u bo‘shatgan joyga kirgan havoning muntazam turtishi bilan, xuddi shamolning yelkanli kemani harakatga keltirgani kabi yuz beradi Aristotel asarlarida musiqaga, meteorologiyaga, fizikaga, tadbiqiy mexanikaga tegishli ma’lumotlar uchraydi. 1 Xayot davomida Aristotel ilm fanning xar xil sohalari bo‘ycha 61 kitob yozib qoldirgan. Bizgacha 4 tasi saqlanib qolgan: “Fizika”, “Osmon xaqida”, “Paydo bo‘lish va yo‘q qilish xaqida” va “Meteorologika”.

Aristotel qarashlarida kuzatuvlardan olingan natijalarga kritik qarash, analitik qayta ishlash va umulashtirilayotganda ehtiyotkorlik yetishmasdi. - Olam (Koinot) miqyosida tabiatni kelib chiqish, uyushtirilish, tashkil etilish muammolari (ya’ni tabiatshunoslik muammolari), kosmologiya va kosmogoniyalar bilan shug‘ullanuvchi barcha olimlarni fizika sohasini o‘rganuvchilari degan. Bu ma’noda Aristotelni o‘zini shartli ravishda birinchi fizik deb aytsa bo‘ladi*. - Kontinual dasturining (konsepsiyasining) negizida dunyo materiyadan tashkil topgan yoki boshqacha aytganda barcha material dunyo uzluksiz harakatdagi substansiyadan tashkil topgan. - Tabiatda mavjud barcha narsa o‘zidan-o‘zi paydo bo‘lmaydi va yuqolmaydi. U abadiy yashaydi va ushbu substansiyaning hilmaxil shakllarida o‘zini namoyish etadi (bir shakldan ikkinchisiga o‘zgarish oqibatida). Zamonaviy ilmiy tilda bu elementar zarralardan tashkil topgan moddaning tuzilish nazariyasining asosidir. - Olam - bu doimiy aylangan Kosmosdir va uning harakati (qandaydir bir kichik fazo xajmidan) dastlabki bir turtkidan boshlangan (zamonaviy Katta Portlash va kengayuvchi Olam nazariyasini o‘zi!). Kosmos esa - bu qandaydir bir cheklangan va markazada Yer joylashgan sfera. Fazo va vaqt shu Kosmos chegarasidagina mavjud va doimiy harakatdagi “dastlabki materiya - substansiya” bilan toldirilgan. “Dastlabki materiya” bir necha “dastlabki kuchlar yoki dastlabki elementlar” (to‘rta kuch: havo, suv, olov, va yer) ta’sirida va to‘rta stixiya-tabiat hodisalari (sovuq, issiq, namlik, quruqlik) yordamida biridan biriga o‘tadi (issiqlik va quruqlik birlashib, olov yaratiladi; issiqlik va namlik birlashib, havo yaratiladi; sovuqlik va namlik birlashib, suv yaratiladi; sovuqlik va quruqlik birlashib, yer yaratiladi. Bu elementlar va stixiyalar o‘z navbatida biridan biriga o‘tishlari mumkin hamda xilma xil birlashmalar va yangi moddalarni hosil qilishlari mumkin (tosh, metall, go‘sht, loy, jun va boshqalar). - Jismlarning tabiiy va g‘ayri tabiiy harakati xaqidagi tushunchalar kiritildi. (Yer yuzida tabiiy harakat tepaga (yengil jismlar) yoki pastga (og‘ir jismlar) og‘irlik kuchi ta’sirida yo‘naltirilgan va harakat hussusiyatlari jismning tabiatiga bog‘likdir. G‘ayri tabiiy harakat esa faqat kuch ta’sir qilsa bor, kuch to‘xtasa-

harakat ham to‘xtaydi. (Aristotelni bu harakat xaqidagi ta’rifi hatto XVII asrgacha G.Galiley davrigachan saqlanib keldi) Pifagor(eramizdan oldingi eraning V asri): Har xil adabiyotlarda keltirilishi bo‘yicha birinchi amaliy ish Pifagor maktabida o‘tkazilgan. Ularning birinchi amaliy ishlari shundan iborat bo‘lganki, “Har xil uzunlikdagi tor tebranganda har xil tovush chiqarishini”o‘rganish bo‘lgan. Shu amaliy ishni o‘tkazish uchun ularni maxsus uskunalari bo‘lgan va bu “monoxordon” deb atalgan. Tovush chastotasining o‘lchov birligini Pifagor kiritgan. Pifagorni shogirdi Gippos quyidagicha amaliyot o‘tkazgan: 4 ta bir xil metaldan yasalgan doiracha olib (har xil qalinlikda) bolg‘acha bilan urib tovush chastotalarini o‘rgangan. Bu asbobning asosi bir jinsli oktava,kvite, kvart va tovushli liradan iborat bo‘lib, qadimiy musiqa asboblaridan biri hisoblanadi. Pifagor kashfiyoti tovush chastotalarining shakllanishiga sabab bo‘ldi. Keyin ularni massalari orasidagi bog‘liqlikdan foydalanib musiqaviy tonga ega bo‘lgan disk massalari bilan bog‘ladi va musiqa qurilmasini yaratdi. Pifagor olamdan o‘tgandan keyin Pifagor maktabini 218 ta erkak va 17 ta ayol bitirgan. Ular Pifagorni boshlagan eksperimentlari bilan shug‘ullanishdi Pifagor amaliy ishlarni fizika bo‘yicha o‘tkazganligi uchun uni fizikaning otasi deyishadi - Torning uzunligiga ko‘ra har xil tovushlarni paydo bo‘lishi birinchilar qatorida o‘rgangan va bu haqdagi o‘z fikrlarni yozib qoldirgan. - Ular antik ilm fanga miqdoriy kattaliklar kiritildi, sonlarni real obyektlar bilan moslashtirildi. Lekin bu yo‘nalishda ularning ishlari abstrakt matematik sohaga o‘tib ketdi. Demokrit (460-370 eramizdan oldingi era): Demokrit xozirgi Bulg‘oriya hududida yashab ijod etgan. Uning yashab o‘tgan davri taxminan eramizdan avvalgi 460-370 yillarga to‘g‘ri keladi. Ma’lumki, Demokrit atomistik nazariyaning ijodkori hisoblanadi. Uning fikricha tabiatda umumiy o‘zgarishlar bo‘lishi bilan birga,ularda qandaydir bir ko‘zga ko‘rinmas substrat mavjud. Demokrit bu substratni mayda zarrachalar, ya’ni atomlar yig‘indisidan iborat deb tushundi va tabiatda barcha organizmlarda yuz

beradigan hodisa va holatlar ana shu atomlarning joylashishidagi o‘zgarishlar bilan davom etadi. Qattiq jismlarning erishi va bug‘lanishi hodisasini ana shu atomlarning kuchli yoki kuchsiz o‘zaro bog‘lanishi bilan bog‘langan degan fikrni bildirdi. Biroq shu narsani e’tiborda tutish kerakki, bu davrdagi atom haqidagi fikrlar bilvosita sifatga ega. Sababi moddalarning atomlardan tashkil topganligi haqidagi nazariya melodiy XX asrga kelib o‘zining amliy tasdiqini topdi. - Moddani belgilovchi va uni tashkil etuvchi eng kichik va bo‘linmas zarra tushunchasini kiritdi va uni atom deb nomladi. - Saqlanish prinsipini dastlabki ta’rifini berdi: hech nima hech narsadan yaratilmaydi va hamma mavjud narsa o‘zidan-o‘zi yo‘qolmaydi. Mavjudodning negizida o‘zgarmas va bo‘linmas, bo‘sh fazoda harakatlanuvchi zarralar – atomlar yotadi. Ularning soni cheksiz, bir biridan shakli bilan, kataligi, atomlarni o‘zaro joylashganligi va birbiriga nisbatan qanday burchakda bo‘lishiga hamda boshqa ichki strukturasi yo‘qligi bilan farklanadi. Moddalarning xilma-xilligi ularni tashkil etuvchi atomlarini xilma-xilligidan kelib chiqadi. Demak, olamni birligi va uni tashkil etgan obyektlarni ko‘pligi va hilma-xilligi bilan bog‘liqligi atom tushunchasini kiritish natijasida hal qilindi. Platon (428 (427) – 348 (yoki 347) eramizdan oldingi era): O‘z zamonini astronomiya va tabiiy fanlarini yutuqlarini umumlashtirgan, bir g‘oyaga keltirgan. Dunyo materiyadan tashkil topganligiga tan bersada, lekin uni tashkil etuvchi zarralar va elementlarga ayrim matematik sonlar, figuralar va g‘oyalarni mos keltirgan (masalan, olovga - tetraedrni qarama qarshi qo‘ygan, havoga -oktaedrni, suvga - ikosaedrni, yerga – kubni, ya’ni abstrakt topologik tushunchalar bilan materiya elementlarini bog‘lagan). Natijada, mu’ayyan materiya, materialik borlik, inson g‘oyalari va uning tasavvurlari bilan almashtirildi, real mavjud materiya inson ongida aks ettirilgan idealistik tasvir qanday bo‘lishiga bog‘liq bo‘lib qoladi. Materiya yo‘q, faqat uni inson ongida yaratilgan va o‘ziga moslashtirilgan tasviri bor halos.

Sirakuzalik Arximed (287 – 212 eramizdan oldingi era): - Uning asosiy ilmiy ishlari "Statika" elementlarini ifoda etadi, injenerlik sohasida ko‘p ixtirolar yaratgan (ekin sug‘oradigan vintlari), jismlarning suzishi xaqida uni nomi bilan atalgan qonuni yaratgan. - Quyosh atrofida Yer aylanishi mumkin deb hisoblagan. - Fizika sohasiga qoshgan hissalari: tekis figuralarning muvozanatlik shartlari; jismlarning massa markazlarini aniqlash usuli, kuch momenti; kuchning yelkaga nisbatan teskari proporsionalligi; og‘irlik va uzunlik to‘g‘risidagi tushuncha; yerning tortishish kuchini yenguvchi kuch haqida; suyuqlik tomchisining sharsimon bo‘lishiga sabab yerning tortish kuchi ekanligi haqida; gaz va cyyuqliklar uchun Arximed qonuni; Arximed kuchi; jismlarning suyuqliqlarni suzish qonuni; optika va astronomiya bo‘yicha quyosh nurini bir nuqtaga yiqib, uni harbiy ishlirda foydalanishni ko‘rsatgan; turli muhitlardan o‘tgan yorug‘lik nurining sinishi va yo‘nalishi o‘zgartirilishi; Olam tuzilishi to‘g‘risida ikki sistema, geomarkaz va geliomarkaz tushunchasini kiritdi . ANTIK DAVRDAN BERI SAQLANIB KELGAN AYRIM ADABIYOTLAR . Lukretsiy Kar (99 – 55 eramizdan oldingi era. Antik davr haqidagi bizlarga yetib kelgan ko‘pgina ma’lumotlarni faqat rimlik shoir Lukretsiy Kar orqali bildik. Lukretsiy Karning 6 ta kitobda yozilgan “Narsalar tabiati haqida - De rerun nature”degan sher to‘plamlarida antik davrdagi barcha olimlarning ishlari, g‘oyalari, yutuqlari, yozgan asarlari va ishlari haqida batafsil ma’lumotlar keltirilgan. Antik davrda yozilgan yoki aytilgan ilmiy ma’lumotlarning aksariyati yo‘qolgan va bizning davrgacha yomon foydalanib bo‘lmaydigan holatda yetib kelgan. Lukretsiy Karning “Narsalar tabiati haqida - De rerun nature” nomli asar qadimiy Sharq davlatlarda saqlanib, u arab tiliga o‘girilib insoniyat uchun antik davrni sharhlab beruvchi deyarli

yagona bir kitob bo‘lib qolgan. Faqat u orqali yevropaliklar qadimiy Gretsiya madaniyati bilan tanishdilar desak ham bo‘ladi . Quyida Lukretsiy Karning “Narsalar tabiati haqida”gi asardan boshqa antik davrdan saqlanib kelgan ayrim adabiyotlar ro‘yhati keltirilgan:  Demokrit asarlarining ayrim fragmentlari,  Epikur asarlarining ayrim fragmentlari,  Aristotel yozgan “Fizika”, “Osmon haqida”, “Mexanika”, “Meteorologika”, “Paydo bo‘lish va yo‘q bo‘lib ketish haqida” gi asarlar saqlangan.  Platonning “Timey” nomli asari,  Platonning “Timey” va Aristotelning “Fizika”asarlarga yozgan sharhlari,  Arximedning “Yassi figuralarning muvozanati haqida”, “Suzadigan jismlar haqida”-arab tilida.  Evklidning geometriya bo‘yicha “Boshlanishlar”, “Optika”, “Katoptrika”,  Aleksandriyalik Geronning mexanika, pnevmatika, harbiy texnika fanlari bo‘yicha o‘quv qo‘llanmalar,  Klavdiy Ptolomeyning arab tilidagi “Almagesta – yoki - 13 kitobdagi astronomiyaning buyuk matematik qurilmalari”, “Optika” asarlari . Ro‘yhatning juda kichikligi ko‘rinib turibdi. Bunga sabab: to‘xtovsiz urushlar olib borish, diniy fanatizm, yong‘inlar. O‘rta asrdagi Sharq davlatlarning madaniy siyosati yuqori bo‘lganligi sababli insoniyat uchun juda katta boylik bo‘lgan antik davr asarlarini arab, fors tillariga o‘girib hozirgizamongacha yetib keldi.

Похожие

Radioelektronika fani va uning vazifalari

Nazariy mexanika fani, maqsadi va vazifalari

Fizika tarixining umumiy masalalari

Molekulyar fizika va termodinamika

Molekulyar fizika va termodinamikaning asoslari