Energiya va ish - Физика - Рефераты

Energiya va ish

Загружено в:

23.10.2023

Скачано:

0

Размер:

21.626953125 KB

Energiya va ish Reja: 1 . Ish va energiya 2. Molekulalararo ta’sir kuchlari va potentsial energiyasi. Van-der- Vaal ь s tenglamasi 3. Elektrostatik maydon uchun Gauss teoremasi va uning sodda elektr maydonlarni xisoblashga tadbiqlari. 4. Termoelektronemissiya. 5.Yorug’lik kuchi birligi etalonini amalga oshirish.

Ish 1) umumiy maʼnoda — muayyan narsani yasash, tayyorlash yoki biror yumushni bajarish uchun sarf qilinadigan mehnat, faoliyat; I.ning turlari ko’p: aqliy mehnat, jismoniy mehnat, ilmiy I., amaliy I., nazariy I. va h. k. U topshiriq, vazifa maʼnolarida ham qo’llanadi (mas, uy vazifa-si, yozma I. va h. k.). Mehnat, faoliyat natijasida yaratilgan mahsulot, nar-sa ham I., deb ataladi; 2) sud va maʼ-muriy organlarda ko’rilayotgan jarayon (mas, jinoiy I., janjalli I. va b.); 3) fizikada — energiyaning bir turdan ikkinchi turga aylanishini miqdor jihatdan ifodalovchi fizik kattalik; 4) mexanikada — kuchning taʼsir o’lchovi; u kuchning katta-kichikligiga, yo’nalishiga va kuch qo’yilgan nuqtaning qancha siljiganligiga bog’liq. Moddiy nuqtaga taʼsir etadigan kuchning bajargan ishi kuch G’ proyeksiyasining o’tilgan yo’l S ga ko’paytmasi bilan o’lchanadi, yaʼni A = G’ S cos f, bunda S= M[IMI nuqtaning Mo dan M, ga siljish yo’li, a — kuch yo’nalishi bilan yo’l orasidagi burchak (rasmga q.). Umuman, coscp noldan katta (cos f > 0) yoki kichik (cos f < 0) bo’lishiga qarab, bajarilgan ish mus-bat yoki manfiy bo’ladi. Moddiy nuq-taga bir vaqtning o’zida bir nechta kuch taʼsir etayotgan bo’lsa, bajarilgan ish kuchlarning teng taʼsir etuvchisi bajargan ishga teng bo’ladi. Nyutonning harakat tenglamasiga asosan moddiy nuqtaga taʼsir etuvchi hamma kuchlarning bajargan umumiy ishi kinetik energiya o’zgarishiga teng: l _ tx? _ mvo l ~ 2 2 ‘ bunda: v, i0 — moddiy nuqtaning boshlang’ich va oxirgi tezliklari. Mexanik I. bajarilishi natijasida kinetik energiya, u bilan bog’liq holda esa harakatning mexanik shakli ham o’zgaradi. Fizik jarayonlarda energiya o’zgarishining miqdoriy ko’rsatkichining o’zi jarayonning turiga bog’liq. Agar sistema energiya bersa, sistemaning I.i musbat (ijobiy), agar energiya olsa, manfiy (salbiy) bo’ladi. "I." tushunchasi fizika va texnikaning boshqa sohalarida ham qo’llaniladi. 5) termodinamikada — termodinamik sistema holati o’zgarganda tashqi muhitga uzatilgan yoki sistema qabul qilgan energiya. Termodinamik sistema tashqi muhit bilan taʼsirlashgandagina I.ni miqdor jihatdan ifodalash mumkin. Bajarilgan I.

kattaligi jismning termodinamik muvozanatda bo’lish-bo’lmasligiga bog’liq. Mexanik I.ning umumlashtirilgan ifodasidan termo-dinamikada ham foydalaniladi. I.ning o’lchov birliklari SGS tizimida erg, SI tizimida Joul (J), texnik ti-zimda — kilogrammometr (KG m). ISH O’Z NAVBATIDA 3 GA BO’LINADI a. Dinamika b. Impuls d. Kilogramm-kuch-metr a; Dinamika (yun. dynamis — kuch) — mexanikannng jismlar mexanik harakatini ularga taʼsir qiladigan kuchlar bilan bog’lab o’rganadigan bo’limi. D.da statikaning murakkab kuchlar sistemasini sodda holga keltirish qonuniyatlaridan va kinematikadagi harakatni ifodalash usullaridan keng foydalaniladi. D.ning bevosita vazifasi berilgan (qo’yilgan) kuchlar bo’yicha harakatni aniqlash, agar harakat maʼlum bo’lsa, jismga qo’yilgan kuchlarni topishdan iborat. Odatda, D. deganda yoruglik tezligidan ancha kichik tezlikda harakatlanayotgan har qanday moddiy jismning harakatini o’rganadigan anʼanaviy (klassik) D. tushuniladi. O’rganiladigan obʼyektning xossalariga qarab: 1) moddiy nuqta va moddiy nuqtalar sistemasi D.si; 2) qattiq jism D.si; 3) uzgaruvchan massali jism D.si; 4) elastik yoki plastik deformatsiyalanadigan jism D.si; 5) suyuqlik va gaz D.si (mas, gidrodinamika, aerodinamika, gaz dinamikasi) buladi. D.da avval moddiy nuqtaning harakat qonunlari aniqlanadi, so’ngra moddiy nuqtalar sistemasi uchun bu qonunlar umumlashtiriladi, massa jismlarning moddiy ifodasi sifatida qaraladi. D. asosini Nyutonning mexanika qonunlari tashkil qiladi. D.da ikkita birliklar sistemasi ishlatiladi: 1) fizik sistema [uzunlik birligi (1 metr), vaqt birligi (1 sekund), massa birligi

(1 kilogramm-massa) olinadi]; 2) texnik sistema [uzunlik, vaqt birligi va kuch birligi (1 kilogramm-kuch)]. D.da moddiy nuqtalar va sistemalarning harakati Nyutonning qonunlari asosida tuzilgan differensial tenglamalar asosida aniklanadi. D.da moddiy nuqta tebranma harakatini tekshirish uchun differensial tenglamalardan foydalaniladi va harakat qonunlari keltirib chiqariladi. Bundan tashqari dinamikada harakatni tekshirish uchun nisbatan soddalashtirilgan uch xil usul ham keltiriladi. Bular D.ning umumiy teoremalari degan nom bilan kiritilgan. Amalda D.ning quyidagi umumiy teoremalari juda keng tatbiq qilinadi: 1) sistema harakat miqdorining o’zgarishi haqidagi teorema: sistema harakat miqdori differensiali tashqi kuchlar elementar impulslarining geometrik yigindisiga teng . Bu teorema suyukliklar harakatini tekshirishda, zarba nazariyasida, reaktiv harakatlar nazariyasida keng tatbiq qilinadi; 2) sistema kinetik momentining o’zgarishi haqidagi teorema: sistemaning biror O markaziga nisbatan kinetik momentining vektori uchining tezligi sistemaga qo’yilgan tashki kuchlarning shu nuqtaga nisbatan bosh momentiga teng . Bu teorema giroskoplar nazariyasida, zarba nazariyasida, sayyoralar harakatini tekshirishda, turbinalar nazariyasida keng tatbiq qilinadi; 3) sistema kinetik energiyasining o’zgarishi haqidagi teorema: sistemaning ixtiyoriy siljishidagi kinetik energiyasi o’zgarishi ichki va tashqi kuchlarning shu siljishda bajargan ishlari yig’indisiga teng . Sistemaga potensial kuchlar qo’yilsa, sistema kinetik va potensial energiyalarining yigindisi o’zgarmay qoladi. Kinetik energiyaning o’zgarish tezligi barcha ichki va tashki kuchlar quvvatlari yig’indisiga teng . D.da umumlashgan koordinatalar va umumlashgan kuchlar tushunchalari kiritilib, kinetik energiyani bu yangi koordinatalarda ifodalash uchun Lagranj ikkinchi tur tenglamalari keltirib chiqariladi. Harakatni tadqiq qilishning umumiy usullaridan tashqari D.da bir qator xususiy masalalar: giroskoplar nazariyasi, mexanik tebranishlar nazariyasi va b. ham o’rganiladi. D. usullarining ayrim sohalarga tatbiq qilinishi tufayli osmon mexanikasi,

tashqi ballistika, samolyotlar dinamikasi, raketalar dinamikasi kabi sohalar paydo bo’ldi. b; Impuls (lot. impulsus — zarba, turt-ki) — 1) mexanikada — mexanik harakat o’lchovi; moddiy nuqta deb hisoblanishi mumkin bo’lgan jism massasi t ni uning harakat tezligi v ga ko’paytmasiga teng bo’lgan kattalik: R= mv. Har qanday qattiq jismni N ta moddiy nuqtadan iborat deb qaraladi. Qattiq jismning I.i uni tashkil etuvchi moddiy nuqtalar I.larining vektor yig’indisiga teng . Tashqaridan G’kuch taʼsir etayotganida jism I. i ham son qiymati bo’yicha, ham yo’nalishi bo’yicha o’zgarishi mumkin. 2) To’lqin I. — elektromagnit to’lqinlari ham I.ga ega ekanligi, mas, yorug’lik nurlarining to’siqqa bosim ko’rsatishi orqali namoyon bo’ladi. Yorug’lik zarrasi — fotonning tinchlikdagi massasi ty bo’lmaydi, yaʼni u tinch holatda mavjud bo’la olmaydi, paydo bo’lgan ondayoq tezlik s bilan harakatlana boshlaydi. 3) Kuch I.i — kuchning biror vakt ichidagi taʼsir o’lchami; kuchning o’rtacha qiymati G’.r ni shu kuch taʼsir etgan vaqt t ga ko’paytmasiga teng . 4) Elektr I.i — tok kuchi yoki kuchlanishining qisqa vaqtli o’zgarishi. d; Kilogramm-kuch-metr (kilo grammometr) — MKGSS birliklar tizimida ish va energiya o’lchov birligi. kgk-m bilan belgilanadi. 1 kg kuchning shu kuch yo’nalishidagi 1 m yo’lda bajargan ishiga teng . 1 kgk-m = 9,80665 J. Energiya (qadimgi yunoncha: ἐνέργεια [1]) fizik tizimning boshqa fizik tizimlarga nisbatan ish bajara olish qobiliyati miqdoridir. [2] [3] Yashin natiasida 500 megajoul elektromagnit maydon energiyasi jami 500 megajoul yorug’lik energiyasi, tovush energiyasi, issiqlik energiyasi va hokazolarga aylanadi. Energiya (yun.— harakat, faoliyat) — har qanday ko’rinishdagi materiya, xususan, jism yoki jismlar tizimini tashkil etuvchi zarralar harakatining hamda bu zarralarning o’zaro va boshqalar zarralar bilan taʼsirlarining miqdoriy o’lchovi. Xalqaro birliklar

tizimida energiya xuddi ish kabi joulda; atom fizikasi, yadro fizikasi va elementar zarralar fizikasida esa elektronvolt on o’lchanadi. Energiya yo’qdan bor bo’lmaydi va mavjud energiya yo’qolmaydi, faqat u bir turdan ikkinchi turga o’tadi (qarang Energiyaning saqlanish va aylanish qonuni). Fizika materiya o’zaro bog’langan modda va maydon shaklida o’rganiladi. Materiyaning harakatlariga mos holda energiya shartli ravishda mexanik, ichki, elektromagnit, kimyoviy va boshqalar turlarga ajratib tekshiriladi. Masalan, kimyoviy energiya elektronlarning kinetik energiyasi hamda elektronlarning bir-biri va atom yadrolari bilan o’zaro taʼsirlari natijasida vujudga kelgan energiyalar yig’indisiga teng . Muayyan tizimning holatini ifodalovchi parametrlarga bog’liq bo’lib, tizimning har bir holatiga aniq bir energiya qiymati to’g’ri keladi. Tizim1shng istalgan holatidagi energiya qiymati tizim bu holatga qanday usul bilan kelganligiga bog’liq emas. Binobarin, energiya tizim holatining funksiyasidir. Tutash muhit yoki maydon uchun energiya zichligi va energiya oqimi tushunchalari qo’llaniladi. Birlik hajmdagi energiya energiya zichligi va energiya zichligining uning tarqalish tezligiga ko’paytmasiga teng kattalik esa energiya oqimi deb ataladi. Tartibsiz harakatlanuvchi juda ko’p zarralardan iborat tizimlarning , yaʼni makroskopik jismlarning o’zaro taʼsirida issiklik miqdori muhim rol o’ynaydi. Tizimning mexanik harakatlanishi uchun tashqi kinetik energiyasini, boshqa tizimlar bilan maydonlarning o’zaro taʼsiri tashqi potensial energiyasini hosil qiladi. Tizimning tashqi energiyasi tashqi kinetik va tashqi potensial energiyalari yig’indisiga teng . Makroskopik harakatsiz, boshqa tizimlar va maydonlar bilan o’zaro taʼsir qilmagan tizim energiyasi uning ichki energiyasi bo’ladi. Tizimning har qanday holatidagi ichki energiyasi aniq qiymatga ega, yaʼni ichki energiya holat funksiyasidir. Tizimni tashkil qilgan atomlar va molekulalarning energiyalari, ular tarkibidagi elektronlar, yadrolarning o’zaro taʼsir energiyalari va h.k. ichki energiya tarkibiga kiradi. Termodinamikada erkin energiya va bog’langan energiya tushunchalari qam

keng qo’llaniladi. Baʼzan energiya turlari ichida issiqlik energiyasi ham mavjud. Tizim zarralarining betartib harakat energiyasi issiqlik energiyasi deb ataladi. Har qanday jism yoki elementar zarra energiyaga ega ekan, u massaga ham ega. Ammo shunday zarralar ham mavjudki, ularning tinch holatdagi massasi nolga teng , binobarin tinch holatdagi energiyalar ham nolga teng . Fotonlar va neytronlar shular jumlasiga kiradi. Atom yadrosi nuklonlardan tashkil topgan. Yadroning tinch holatdagi massasi nuklonlarning tinch holatdagi massalari yig’indisiga teng emas Bu ikki massa ayirmasi AM yadroning massa defekti deyiladi. Klassik fizika tushunchalariga asosan har qanday tizimning holatlari uzluksiz ravishda o’zgarib, energiyasi uzluksiz qiymatlarga ega bo’lishi mumkin. Ammo kvant nazariyasiga asosan harakatlari chegaralangan hajmdagi fazoda sodir bo’layotgan mikrozarralar har qanday holatlarda bo’la olmaydi, u faqat maxsus holatlardagina bo’lishi mumkin, binobarin bu holatlarga tegishli energiya uzlukli qiymatlarga ega bo’ladi. Tashqaridan energiya kvantini qabul qilgan tizim ko’proq energiyali holatga o’tadi. Energiya kvantini tashqariga chiqarish natijasida tizim kamroq energiyali holatga qaytadi. Barcha tabiat hodisalari, insonning butun hayoti va faoliyati energiya bilan bog’liq. Keng ko’lamli energetika sohasi energiya tushunchasiga asoslangan. Energiya shakll arini o’zaro almashtirish, energiyani uzoq masofalarga uzatish, uning maʼlum manbalaridan foydalanish, yangi energiya manbalarini qidirish kabi masalalar fan va texnika uchun asosiy muammolardan biri hisoblanadi. Suv, shamol, o’rmon, ko’mir, neft, gaz kabi cheklangan yer boyliklaridan katta surʼatlar bilan foydalanilishi natijasida ular tobora kamayib bormoqda, binobarin kishilik jamiyati oldida turgan dolzarb masala yangi energiya manbalarini qidirib topish. Hozirgi kunda diqqatga sazovor bo’lgan yangi energiya manbalari Quyosh (qarang Geliotexnika, Geliofizika) va atom yadrosi hisoblanadi. Og’ir element yadrolarining parchalanishidan hosil bo’ladigan energiyadan xalq xo’jaligida tobora keng foydalanilmoqda (qarang Atom reaktori, Atom elektr stansiyasi). Yengil element yadrolari qo’shilishidan og’irroq

element yadrolari paydo bo’lishida ajralib chiqadigan energiyadan foydalanish eng muhim masalalardan biri hisoblanadi.

Похожие

Ish va mexanik energiya

Mexanik ish. Quvvat. Energiya

Turbinaning ish rеjimlari

Ish va issiqlik miqdori. Termodinamikaning I-qonuni

Impuls. Impulsning saqlanish qonuni. Mеxanik ish va enеrgiya