logo
  1. Главная страница
  2. Рефераты
  3. Физика
  4. Ish va mexanik energiya

Ish va mexanik energiya

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

333 KB
Скачать
Ish va mexanik energiya Reja: 1. Kuchning ishi. 2. Kinetik energiya. Potensial energiya. 4. Mexanik energiyaning o&#39;zgarish qonuni. 5. Uzluksizlik va Bernulli tenglamalari . 1-§. Kuchning ishi. 1. Materiya harakatining har xil shakllari va ularga mos keluvchi o&#39;zaro ta&#39;sirlarning birdan-bir o&#39;lchovi sifatida fizikada energiya deb ataluvchi skalyar kattalik kiritiladi. harakat-materiyaning ajralmas xossasidir. Shuning uchun har qanday jism, har qanday jismlar sistemasi va maydon energiyaga ega, yoki ko&#39;pincha aytilgandek energiya zaxirasiga ega. Sistema energiyasi shu sistemaga nisbatan mumkin bo&#39;lgan undagi harakatni aylanishini miqdoriy xarakterlaydi. Bu aylanish sistema qismlari orasidagi, shuningdek sistema va tashqi muxit orasidagi o&#39;zaro ta&#39;sirlar oqibatida yuzaga keladi. harakatning turli shakl va ularga mos o&#39;zaro ta&#39;sirlari uchun fizikada mexanik, ichki, elektromagnit, yadro va hakozo - turli ko&#39;rinish (shakl) dagi energiya kiritiladi. Bu bobda biz harayotgan sistema mexanik xarakatining o&#39;lchovi bo&#39;lgan mexanik jnergiya, shuningdek sistema jismlarining bir-biri bilan va tashqi jismlar bilan o&#39;zaro mexanik ta&#39;sirlarini harab chihamiz. 2. Jismning mexanik xarakatining o&#39;zgarishi va ko&#39;rilayotgan jismga boshqa jism tomonidan ta&#39;sir etish jarayonida uning mexanik energiyasi namoyon bo&#39;ladi. Bu ta&#39;sining o&#39;lchovi bo&#39;lib unga mos keluvchi kuch xizmat qiladi. Shuning uchun bundan buyon biz unga qo&#39;yilgan kuch ta&#39;siri ostidagi jism mexanik energiyasining o&#39;zgarishi to’g’risida gapiramiz. Bunday jism energiyasini o&#39;zgarish jarayonini miqdoriy tasvirlash uchun mexanikada kuchning ishi tushunchasi kiritiladi. F kuchning elementar ishi d A deb, M nuqtaga qo&#39;yilgan kuch ta&#39;sirida uning dr ko&#39;chishi, ya&#39;ni F ni dr ga skalyar ko&#39;paytmasi aytiladi:FVdt Fdr А   d (1) bu yerda r va dt dr V  - lar M nuqtaning radius vektori va tezligi; dt - kichik vaqt oraligi, ya&#39;ni bu vaqt o&#39;tishi bilan F kuch d A ish bajaradi. Xuddi shunday ikkita vektorning skalyar ko&#39;paytmasi uning modulini ular orasidagi burchak kosinusiga ko&#39;paytmasiga teng, u holda ds F Fds dr F A    d    cos cos| | (2) bu yerda ds=|dr|-kichik dt vaqtdagi M nuqta bosib o&#39;tgan yo&#39;l;  - kuch F bilan M nuqtaning elementar dr (yoki tezligi V) orasidagi burchak; F  =F c о s  - kuch F ning dr (yoki V) yo&#39;nalishiga proektsiyasi. (1) va (2) dan ko&#39;rinadiki, kuch ikkita holda ish bajarmaydi: a) kuch qo&#39;yilgan nuqta qo&#39;zg’almas (r=c о nst, dr=0); b) burchak  = ± p /2 , ya&#39;ni kuch F u qo&#39;yilgan trayektoriya nuqtasining normali bo&#39;yicha yo&#39;nalgan (F ^ V). Agar F  >0 bo&#39;lsa, ya&#39;ni burchak o&#39;tkir, u holda d A>0 bo&#39;ladi. Bunday kuch harakatlantiruvchi kuch deyiladi (masalan, raketaning tortish kuchi). Agar F  <0 bo&#39;lsa  burchak o&#39;tmas, u holda d А <0 bo&#39;ladi. Bunday kuch tormozlovchi kuch deyiladi (masalan, sirpanishdagi ishqalanish kuchi). To’g’ri burchakli dekart koordinatasida k F j F i F F z y x    v а .k d j d i d dr z y x    Shuning uchun, vektorlarni skalyar ko&#39;paytirish qoidasiga asosan F kuchining elementar ishi quyidagiga teng dz F dy F dx F A z y x    d (3) Bu yerda x, y, z - kuch quyilgan nuqta koordinatalari; F x , F y , F z - kuch F ning koordinata o&#39;qiga proektsiyalari. M moddiy nuqtasiga ta&#39;sir etuvchi F kuchi qoidaga asosan, sanoq sistemasiga nisbatan M nuqtaning ko&#39;chish ko&#39;lamidka o&#39;zgaradi. Buning bilan F kuchi M nuqtaning x, y, z - koordinatalariga (masalan, jismning og’irlik kuchi jism turgan erning geografik kengligiga va dengiz sathidan balandligiga bog’liq), va shuningdek, M nuqtaning tezligiga (masalan, havoda uchayotgan samolyotga ta&#39;sir etuvchi aerodinamik kuch) bog’liq bo&#39;lishi mumkin. Boshqacha aytganda, umumiy holda F kuchi - bir qancha o&#39;zgaruvchilarning funksiyasidir. Shuning uchun, matematikada ko&#39;rsatilgandek, F kuchining elementar ishi (3) umuman aytganda, M nuqta koordinatasining qandaydir funksiyasi to&#39;liq differensial bo&#39;la olmaydi. Matematikala df simvoli ko&#39;pgina o&#39;zgaruvchilarning f funksiyasini to&#39;liq differensialini umumiy qabul qilingan belgisi; biz bu yerda va hamma joyda bundan buyon kuchning elementar ishini dA bilan emas, balki A bilan belgilaymiz. 4. M nuqtani 1 holatdan 2 holatga chekli ko&#39;chirishda qo&#39;yilgan F kuchning bajargan A 1-2 ishi M nuqtaning 1 dan 2 gacha oraliqdagi trayektoriyasining hamma kichik qismlaridagi F kuchning elementar ishlari yig’indisiga teng. Bu yig’indi integralga keltiriladi:ds F Fdr A S S     2 1 2 1 21  (4) bu yerda S - trayektoriya bo&#39;ylab ?isoblanadigan M nuqtaning yoysimon koordinatasi; S 1 va S 2 - lar 1 va 2 nuqtalardagi S ning belgilari; D S =S 2 - S 1 - bu 1 va 2 nuqta orasidagi yoysimon trayektoriyaning uzunligi, ya&#39;ni M nuqtaning 1 boshlang’ich holatdan oxirgi 2 holatgacha o&#39;tgan yo&#39;li. Matematikada bu integralni egri chiziqli integral deyiladi. Uni hisoblash aniq integralni topishga keltiriladi: buning uchun F  ni S yoysimoe koordinataga bog’liqligini bilish kerak. Agar bu bog’liqlik (1-rasm) grafikda berilsa, u holda F kuchning M nuqta 1 – rasm. trayektoriyasining S+dS kichik qismidagi d A elementar ishi 1-rasmda kengligi ds<<(S 2 -S 1 ) va balandligi F  (S) bo&#39;lgan ensiz to’g’ri burchakning shtrixlangan yuzasi bilan o&#39;lchanadi. F  ning S ga bog’lanish grafigida F kuchning 1-2 trayektoriyani hamma qismidagi A 1-2 bajargan ishi abstsisa o&#39;qi bilan, S 1 1 va S 2 2 vertikal to’g’ri chiziqlar bilan, va 12 egri chiziq bilan chegarlangan yuza bilan ya&#39;ni S 1 12 S 2 egri chiziqli trapetsiya yuzasi bilan o&#39;lchanadi. 5. Agar M nuqtaga ta&#39;sir etayotgan kuchning ishi faqat uning boshlang’ich va oxirgi holatlarigagina bog’liq bo&#39;lsa, M moddiy nuqtaga ta&#39;sir etayotgan bunday F kuchni potensial kuch deyiladi. Potensial kuchning ishi na M nuqta trayektoriyasining ko&#39;rinishiga, na uning (1)boshlang’ich va (2) oxirgi holatlarining oraligiga, na M nuqtaning trayektoriya bo&#39;ylab harakat qonuniga bog’liq emas:21 21 2 1      A A A b a bu yerda А 1- а -2 v а А 1-b-2 - lar 1- a -2 va 1- b -2 trayektoriya bo&#39;ylab M nuqtaning 1 dan 2 gacha ko&#39;chishdagi (2-rasm) potensial kuchning bajargan ishining ?iymati. Trayektoriyaning kichik qismi bo&#39;ylab M nuqta harakati yo&#39;nalishini teskari tomonga o&#39;zgarishi F  potensial kuch proektsiyasi belgisini va uning elementar ishi d А =Fdr ning belgisini o&#39;zgarishiga olib keladi. Shunday qilib, А 2-b-1 = - А 1-b-2 . Shuning uchun potensial kuchning 1- a -2-b-1 yopiq trayektoriya bo&#39;ylab bajargan ishi nolga teng: 0 2 1 2 1 1 2 2 1 1 2 1           b a b a b a A A A A A (5) 2 – rasm. 1 va 2 nuqtalarni shuningdek, berk trayektoriyaning 1- a -2 va 2-b-1 qismlarini mutlaqo ixtiyoriy tanlashimiz mumkin. Shunday qilib, nuqtaning ixtiyoriy berk trayektoriyasida unga qo&#39;yilgan potensial kuchning bajaragan ishi nolga teng:0 )(  L Fdr (6) Bu formulaning integral belgisidagi doira integrallash L berk kontur bo&#39;yicha olinayotganligi ko&#39;rsatadi. Sistema qismlarining (moddiy nuqtalarining) o&#39;zaro ta&#39;sir kuchi agar ular butun sistemaning hamma qismlarini faqat o&#39;zaro joylashuviga bog’liq bo&#39;lsagina bunday sistema potensial sistema bo&#39;ladi. Bunday kuchga misol qilib, tortish kuchi va zaryadlangan zarrachalarning o&#39;zaro elektrostatik ta&#39;sir kuchlarini ko&#39;rsatishimiz mumkin. 6. Agar F kuchi potensial kuch bo&#39;lsa, ya&#39;ni (6) ni qondirsa F kuch bilan moddiy nuqtaga ta&#39;sir etuvchi vaqt o&#39;tishi bilan o&#39;zgarmaydigan (turg’un) maydon potensial maydon deyiladi. Lekin, qoidaga asosan ko&#39;rilayotgan moddiy nuqta yoki nuqtalar sistemasi harakatini tavsiflashdan foydalanilsa, tashqi jism inersial sanoq sistemasiga nisbatan ko&#39;chadi. Bunda tashqi jism bilan bog’langan maydon (nostatsionar) noturg’un bo&#39;ladi. Agar M nuqtaning holati sanoq sistemasiga nisbatan to&#39;liq saqlansa (nostatsionar) noturg’un maydon tomondan M moddiy nuqtaga ta&#39;sir etuvchi F kuch t vaqt o&#39;tishi bilan o&#39;zgaradi. Bunday holatda F kuch vaqtga aniq bog’langan deyiladi. Boshqacha so&#39;z blan (nostatsionar) noturg’un maydon uchun 0    t F . Masalan, qo&#39;zg’almas zaryadlangan jismga harakatlanuvchi xaryadlangan jism tomonidan ta&#39;sir etuvchi elektr tortish va itarish kuchi, ikkinchi jismning birinchisiga yag’inlashishi bilan ortadi. Nostatsioanr va shuningdek statsionar maydonni potensial maydon deyiladi, lekin buning uchun (6) shart bajarilishi kerak, u yerdagi F kuchning qiymatini L konturning har xil nuqtasida integralni hisoblashda bir va o&#39;sha vaqt momentida olish kerak, ya&#39;ni integrallashni bajarishda t ni belgilab kattalik deb olish kerak. 7. (5) va (6) munosabatlarni qanoatlantirgani bilan potensial kuch deb qabul qilinmagan kuch mavjud. Bu kuch moddiy nuqtaga ta&#39;sir etadi va uning tezligiga bog’liq va bu tezlikka perpendikulyar yo&#39;nalgan. Ko&#39;pincha gigroskopik kuch deb aytiluvchi bunday kuchning ishi u qo&#39;yilgan kuch ta&#39;sirida moddiy nuqta qanday harakatlanadi, unga bog’lanmagani uchun u doimo nolga teng. Gigroskopik kuchga misol bo&#39;lib, magnit maydoni tomonidan bu maydonda harakatlanuvchi zaryadli zarrachaga ta&#39;sir etuvchi Lorents magnit kuchi xizmat qiladi. Nopotensial kuchga odatdagi (tipik) misol qilib, dissipativ kuchni olishimiz mumkin. Dissipativ kuch deb, mexanik sistema nuqtasining tezligiga bog’liq va berk sistemaning har qanday ko&#39;chishda yig’indi manfiy ish hosil qiluvchi kuchga aytiladi. Bu kuchning ta&#39;siri berk sistemaning mexanik energiyasini kamayishiga olib keladi. Bunga misol, suyuqlik va gazlarda jismni sirpanishdagi ishqalanish kuchi va jism harakatiga harshilik kuchi. harakatlanuvchi jismga harakatlanmayotgani tomonidan ta&#39;sir etuvchi sirpanish ishqlanish kuchi doimo jism aharakatiga teskari tomonga yo&#39;nalgan, ya&#39;ni cos a = -1 bo&#39;lganda F  = - F<0. Shuning uchun bunday kuchning ishi nuqtani har qanday berk trayektoriyasi bo&#39;ylab unga qo&#39;yilishi doimo manfiy va xech qachon nolga teng bo&#39;lmaydi. 8. Agar moddiy nuqtaga kichik dt vaqtda bir qancha F 1 , F 2 , …., F l kuchlar bir vaqtda ta&#39;sir etsa, umumiy ularning bajargan ishi A har bir ayrim-ayrim bo&#39;lakchalarga ta&#39;sir etayotgan kuchlar ishining algebraik yig’indisiga teng:Fdr dr F A A l j j l j j        1 1 d d (7) bu yerda dr - nuqtaning radius - vektorini dt vaqtdgi ortirmasi,   l j jF F 1 . Endi n ta moddiy nuqtadan tashkil topgan ixtiyoriy mexanik sistemani harab chiqaylik. Sistemaning i nchi nuqtasiga ta&#39;sir etuvchi hamma (tashqi va ichki) kuchlarning yig’indisini F i bilan belgilaymiz, uning radius-vektori dt vaqtda dr i ga o&#39;zgaradi. Sistema ustida barcha kuchlarning dt vaqtdagi bajargan umumiy elementar d A ishi,i i n i dr F A   1 d (8) ga teng . Qattiq jism harakatlanganda ichki kuchlarning umumiy ishi nolga tengligini ko&#39;rsatamiz. Buning uchun bu jismning ikkita tanlab olingan ixtiyoriy nuqtasi (i nchi va k nchi) ga ta&#39;sir etuvchi F ik va F ki kuchlarning yig’indi ishlari d A ik va d A ki nolga tengligini isbotlash etarli. Nyutonning uchinchi qonuni bo&#39;yicha F ki = - F ik . . Shuning uchun ik ik k i ik k ki i ik ki ik dr F dr dr F dr F dr F A A       ) ( d d bu yyerda k i ik r r r   - bu k-nchi nuqtadan i-nchiga o&#39;tkazilgan radius - vektor (3- rasm). Shunga o&#39;xshash qattiq jism nuqtalari orasidagi masofa o&#39;zgarmaydi, u holda |r ik |=cоnst vа dr ik vektori r ik vektoriga perpendikulyar, shuningdek F ik kuchi nuqtalarni birlashtiruvchi to’g’ri chiziq bo&#39;ylab yo&#39;nalgan (misol sifatida 3-rasmda ko&#39;rsatilgan F ik -itarishish kuchini yo&#39;nalishi rik vektoriniki bilan mos tushadi). Shunday qilib, 0  ki ik A A d d va qattiq jism uchun (8) munosabatni quyidagi ko&#39;rinishda qayta yozishimiz mumkin. i n i ташкi dr F A   1 d (8`) Agar jism ilgarilanma harakat qilsa , dt vaqtda uning hamma nuqtalari bir xilda ko &#39; chadi , ya &#39; ni dr i = dr k = dr c . Bu yerda r c - jism massa markazining radius - vektori. Bu holda 3 – rasm. c ташк с n i ташкi dr F dr F A   1 d (8``) bunda F tashq - jismga ta&#39;sir etayotgan tashqi kuchlarning bosh vektori. 9. Vaqt birligi ichida kuchning bajargan ishini xarakterlash uchun mexanikada quvvat tushunchasi kiritiladi. Kuchning quvvati N deb, kichik vaqt oraligida F kuchning bajargan d А elementar ishini dt vaqt oraligiga nisbatiga aytiladi: FV dt dr F dt A N   d (9) bu yerda V - kuch qo&#39;yilgan nuqtaning ko&#39;chish tezligi. Shunday qilib, kuchning quvvati nuqtaga qo&#39;yilgan shu kuchning tezlikka skalyar ko&#39;paytmasiga teng. Xulosa qilib shuni takidlash kerakki, kuchning ishi ham quvvati ham sanoq sistemasining tanlanishiga bog’liq. Bu (9) formuladan aniq ko&#39;rinadiki, bir-biriga nisbatan harakatlanuvchi, ikkita sanoq sistemasiga nisbatan bu yerdagi tezlik har xil. 2-§. Kinetik energiya. 1. Mexanikada mexanik energiya ikki turga: kinetik va potensial energiyalarga bo&#39;linadi. Mexanik sistemaning kinetik energiyasi deb, shu sistema mexanik harakatining energiyasiga aytiladi. Moddiy nuqta kinetik energiyasining o&#39;zgarishi unga qo&#39;yilgan F kuchning ta&#39;siri ostida o&#39;tadi va shu kuch bajargan ishga teng bo&#39;ladi: dW к = Fdr=Fvdt, (10) Bunda V - moddiy nuqtaning tezligi. (2.6) dan Fdt ni qiymatini qo&#39;ysak, quyidagini olamiz:, 1 dр р m Vd р dW к   (11) bu yerda P=mV - moddiy nuqta impulsi, m - uning massasi. Xuddi shunday     , 2 1 2 1 2 dр р р d рр d dр р    u holda  . 2 1 2р d m m dр р dW к   (11 ) Nyuton mexanikasida moddiy nuqta massasi uning tezligi va impulsiga bog’liq. Shuning uchun (11) ni integrallab va Р =m J =0 da tegishlicha W k =0, moddiy nuqta kinetik energiyasi uchun quyidagi munosabatni olamiz: 2 2 2 2 mV m р W к   (12) 2. Mexanik sistemaning kinetik energiyasi shu sistema qismlari kinetik energiyalarining yig’indisiga teng. Masalan, n ta moddiy nuqtadan iborat sistemaning kinetik energiyasi , 2 1 2   n i ii к V m W (13) bu yerda V i - bu i-nchi moddiy nuqtaning tezligi, mi - uning massasi. Xususan V tezlik bilan ilgarilanma harakatlanayotgan qattiq jismning kinetik energiyasini (12) formuladan topish mumkin, unda m - umumiy hamma jism massasi. Sistemaning kinetik energiyasi unga kiruvchi moddiy nuqtalarning massa va tezliklarining qiymatlari bilan to&#39;la aniqlanadi. U sistemaning &#34;tarixiga&#34; ya&#39;ni sistema qismlarining qanday qilib bu tezlikka erishganligiga bog’liq emas. qisqacha bu muhim fikrni quyidagicha ifodalaymiz: sistemaning kinetik energiyasi uning mexanik harakatining holat funksiyasidir. Shuningdek bilamizki, impulsdan farqli sistemaning kinetik energiyasi uning qismlari qaysi yo&#39;nalishda harakatlanishiga bog’liq emas. Biz (12) formulani keltirib chiqarishda Nyutonning ikkinchi (2.6) qonunidan foydalandik, ya&#39;ni alohida takidlamasdan inersial sanoq sistemasidan foydalandik deb faraz qildik. Lekin moddiy nuqta kinetik energiyasi uchun (12) formulaning o&#39;zi sistema inersialmi yoki yo&#39;qmi unga bog’liq bo&#39;lmagan holda har qanday sanoq sistemasi uchun to’g’ridir. Tezlik va kinetik energiyaning qiymati bir va o&#39;sha moddiy nuqta uchun bir-biriga nisbatan harakatlanuvchi ikkita sanoq sistemasida har xil. Ikkita sanoq sistemasini: K inersial sanoq sistemasini va V tezlik bilan K ga nisbatan ilgarilanma harakatlanuvchi K ¢ sanoq sistemasini ko&#39;ramiz V tezlik doimiy (u holda K ¢ sanoq sistemasi ham inersial), shuningdek vaqtga bog’langan (K ¢ sanoq sistemasi noinersial) bo&#39;lishi mumkin. 4-rasmdan ko&#39;rinadiki, К (r i ) ва К ¢ (r ¢ i ) sanoq sistemasida i-nchi moddiy nuqtaning radius-vektori r i = r ¢ i +r о ¢ (14) 4 – rasm. munosabat bilan bog’langan. Bu yerda r о ¢ - bu K koordinata boshlanishi O ¢ - nuqtaning К ¢ sanoq sistemasidagi radius vektori. Bundan kelib chiqadiki, i-nchi nuqtaning tezliklari dt dr V i i va dt rd Vi ¢ ¢ orasida quyidagi bog’lanish mavjud: V V dt dr V V i о i i ¢  ¢  ¢ (14 ¢ )     . 2 2 2 2 2 2 2 2 2 V VV V VV V V V V i i i i i i i ¢  ¢  ¢   ¢   J J 2iJ ning bu qiymatini mexanik sistemaning К ¢ sanoq sistemasiga nisbatan W k kinetik energiyasi formulasi (13) ga qo&#39;yib,       ¢  ¢  n i n i n i i ii ii к m V V m V m W 1 1 1 2 2 2 2 J yoki 2 2 mV рV W W к к ¢ ¢  (15) Bu yerda m - hamma sistemaning massasi (sanoq sistemasining tanlanishiga bog’liq emas);  ¢ ¢ n i iV m р 1 v а     ¢ ¢ n i iiк mW 1 2 21 J - К ¢ sanoq sistemasida o&#39;lchangan, ko&#39;rilayotgan mexanik sistemaning impulsi va kinetik energiyasini qiymati. Impuls р ¢ =mV ¢ с , bunda V ¢ с – бу К ¢ sistemadagi massa markazining tezligi. Shuning uchun agar К ¢ sifatida ko&#39;rilayotgan mexanik sistemaning massa markazi olinsa, u holda V=V c , V ¢ с =0, р ¢ =0 va 2 2с к к m W W J ¢  (16) Bu tenglik Kyonig teoremasini ifodalaydi: mexanik sistemaning kinetik energiyasi massa markaziga nisbatan harakatdagi uning kinetik energiyasi va massa markazining tezligi bilan qilayotgan ilgarilanma harakatida erishishi mumkin bo&#39;lgan kinetik energiyalari yig’indisiga teng. Kyonig teoremasidan kelib chiqadiki, qattiq jism kinetik energiyasi bu jismning massa markazi atrofida aylanishidagi kinetik energiyasi va uning massa markazining tezligi bilan ilgarilanma harakat qilayotgan kinetik energiyalari yig’indisiga teng. 3-§. Potensial energiya. 1. Sistema konfiguratsiyasini o&#39;zgarishi bilan potensial kuchning bajargan А i-2 ishi, ya&#39;ni sanoq sistemasiga nisbatan uning hamma qismlarining (moddiy nuqtalarining) joylashuvi sistema konfiguratsiyasining boshlang’ich 1 dan oxirgi 2 ga o&#39;tish jarayoni qanday qilib aniq amalga oshadi, unga bog’liq bo&#39;lmaydi. А i-2 ish konfiguratsiyaning boshlanishi va oxiri bilan to&#39;liq aniqlanadi. Shunday qilib, uni sistemaning potensial energiyasi W п deb ataluvchi sistema konfiguratsiyasining ba&#39;zi bir funksiyasi qiymatlarini farqi ko&#39;rinishida taqdim qilish mumkin: А i-2 = W п (1) - W п (2). (17) Sistema konfiguratsiyasining kichik o&#39;zgarishlarida potensial kuchning elementar ishi mos ravishda d А = -dW п . (17`) Agar tashqi potensial kuch nostatsionar (turg’unmas) bo&#39;lsa, u holda sistema potensial energiyasi faqat sistema konfiguratsiyasigagina bog’liq bo&#39;lmay, shuningdek t vaqtga ham bog’liq bo&#39;ladi. Shunga haramay bu kuchning ishi sistema faqat ko&#39;chganda ro&#39;y beradi. Shuning uchun (17`) munosabat tashqi potensial kuch faqat statsionar bo&#39;lgan shartdagina to’g’ri. Umumiy holda dt t W dW dt t W dW А п п п п           d (18) Sistema konfiguratsiyasi bir xil va o&#39;sha sharoitda qolishi uchun sistema potensial energiyasining kichik dt vaqtda qanday o&#39;zgarishini dt t W п   q ad ko&#39;rsatadi. 2. (17) va (18) munosabatlardan ko&#39;rinadiki, sistemaga qo&#39;yilgan potensial kuchlarning ishini o&#39;lchab bu sistemaning ikkita: boshlang’ich va oxirgi holatdagi potensial energiya qiymatini faqat farqini topish mumkin. Boshqacha aytganda, sistema potensial energiyasini doimiy qo&#39;shiluvchisini faqat ixtiyoriy aniqlikda topish mumkin. har bir aniq masalada ko&#39;rilayotgan sistemaning potensial energiyasini bir qiymatli bog’lanishini olish uchun unda sistema potensial enegiyasi nolga teng bo&#39;lishi lozim bo&#39;lgani uning konfiguratsiyasidan nol konfiguratsiya tanlanadi. Shunday qilib, mexanik sistemaning potensial energiyai deb, sistemaga ta&#39;sir etayotgan barcha potensial kuchlarning sistemani ko&#39;rilayotgan holatidan uning nol holatiga mos keluvchi konfiguratsiyasiga o&#39;tkazishda bajarilgan ishga teng kattalikka aytiladi. Birgina moddiy nuqtadan tashkil topgan va unga F potensial kuch ta&#39;sir etayotgan oddiy mexanik sistemani ko&#39;rib chihamiz. (18) dan ko&#39;rinadi,             dz z W dy y W dx x W Fdr А п п п d yoki (9) ga asosan,              dz z W y W dx x W dz F dy F dx F п п z y x Shu kabi nuqta koordinatalari x, u, z-lar bog’lanmagan o&#39;zgaruvchilar, u holda oxirgi tenglama juftiga o&#39;ng va chapdan dx, dy va dz bo&#39;lgandagi koeffitsientlarga teng bo&#39;lishi kerak. Shunday qilib, moddiy nuqta potensial energiyasi orasidagi bog’lanish va unga mos keluvchi potensial kuch F quyidagi ko&#39;rinishga keladi. z W F y W F x W F п z п y п x       , , (19) yoki             k z W j y W i x W F п п п (19 ) (19 ) ni o&#39;ng tomonidagi kvadrat qavs ichida turgan vektor va skalyar funksiya W п yordamida qurilgan W п ni funksiya gradiyenti deyiladi va grad W п bilan belgilanadi. Shunday qilib, potensial maydonda moddiy nuqtaga ta&#39;sir etuvchi kuch ko&#39;rilayotgan maydonda teskari ishora bilan olingan shu nuqtaning potensial energiyasi gradientiga teng: F = - grad W п . (20) Ba&#39;zan bu formula quyidagi ko&#39;rinishda ham yoziladi F = - Ñ W п , (20`) Bu yerda kz j y ix          Ñ - nabla operatori. 4. Potensial energiyani hisoblashga doir bir necha misollarni ko&#39;rib chihamiz. 1-misol. Bir jinsli maydonda moddiy nuqtaning potensial energiyasi. Agar maydon tomonidan moddiy nuqtaga ta&#39;sir etuvchi F kuchi maydonning hamma nuqtalari uchun bir xil bo&#39;lsa, bunday maydonni bir jinsli maydon deyiladi. Bu kuch OZ o&#39;qi bo&#39;ylab yo&#39;nalgan bo&#39;lsin: F = F z k, bu yerda F z moddiy nuqta koordinatasiga bog’liq emas. hammasidan ko&#39;ra, bir jinsli maydon potensial maydon ekanligini isbotlash, ya&#39;ni (6) shartni qanoatlantiradi:        L z z L dz F dz F dr F 0  Moddiy nuqtaning potensial energiyasini topamiz:               z z z П z П Z F dz F W z W dz F A dW 0 0 , d (21) yoki    . 0 П z П W Z F z W    Masalan, tortish kuchining bir jinsli maydoni Yer sirtida turgan m massali jism uchun, F z = - mg (oz o&#39;qi vertikal yuqoriga yo&#39;nalgan), g - erkin tushish tezlanishi va W П = mgh (22) Bunda h - jismning Yer yuzasidan ko&#39;tarilish balandligi, sanoq boshlanishidagi energiya W П shunday tanlanganki, Yer yuzida W П = 0. 2-misol. Markaziy kuch maydonidagi moddiy nuqtaning potensial energiyasi. Agar moddiy nuqtaga ta&#39;sir etuvchi kuch faqat moddiy nuqta orasidagi masofaga bog’liq bo&#39;lsa va ayrim qo&#39;zg’almas nuqta - kuch markazi va hamma markazdan yoki hamma markazga tomon yo&#39;nalgan kuchlar bilan bog’liq bo&#39;lsa bunday kuch markaziy deyiladi. Agar koordinata boshini kuch markazi deb olsak, u holda markaziy kuchr r r F F r  (23) bunda r - kuch markazidan maydonning ko&#39;rilayotgan nuqtasiga o&#39;tkazilgan radius-vektor; r - nuqtadan kuch markazigacha bo&#39;lgan masofa; F r (r) - kuch F ning r radius vektorga proektsiyasi. Itarishish kuchi uchun F r (r)>0, shuningdek tortishish kuchi uchun F r (r)<0. Markaziy kuch maydoni potensial ekanligini isbotlaymiz: shu kabi rr=r 2 , u holda rdr=r,  dr r F r drrr F drF А r r    d va        L r L r F drF .0  Moddiy nuqtaning potensial energiyasini topamiz:   , dr r F А dW r П     d            r r П П dr r F W r W . (24) Odatga ko&#39;ra W п (  )= 0. U holda               r r r r П dr r F dr r F r W . . (24`) Markaziy kuch maydoni masalasida undagi kuchning proeksiyasi kuch markazigacha bo&#39;lgan masofa kvadratiga teskari proporsional:  2r r Fr   (25) bunda  = с onst, moddiy nu й ta va bir jinsli sharning elektr maydoni, shuningdek nuqtaviy elektr zaryadning va bir tekis zaryadlangan sfera yoki sharning elektr maydoni bo&#39;lib xizmat qiladi. Bu maydonlar uchun  r r dr r W r П       2 (26) Nyutonning butun olam tortishish qonunidan,  r r dr r W r П       2 (27) bunda G = 6,67.10-11 - gravitatsion doimiy; M - gravitatsion maydonni yuzaga keltiruvchi moddiy nuqta (yoki bir jinsli shar) massasi; m - ko&#39;rilayotgan maydondagi moddiy nuqtamassasi. Shunday qilib,  = - G Mm va   r Mm G r W П   (28) Kulon qonuniga asosan  20 0 4 1 r qq r Fr p   (29) bunda  0 = 8,85 . 10-12 F/m - elektr doimiysi; q - bu q 0 nuqtaviy elektr zaryadi turgan markaziy elektrostatik maydondagi nuqtaviy elektr zaryadi. Bu hol uchun  0 0 4p  qq  va .  r qq r W П 0 0 4 1 p   (30) 3-misol. Markaziy kuch qonuniga asosan o&#39;zaro ta&#39;sir etuvchi ikkita moddiy nuqtadan tarkib topgan sistemaning, ya&#39;ni bir-birini tortuvchi yoki bir-biridan qochuvchi kuchlar bilan faqat bu nuqtalar orasidagi masofaga bog’liq bo&#39;lgan potensial energiya. 5-rasmda o&#39;zaro itarishuvchi kuchlar ko&#39;rsatilgan 12 21 12 F F ва F      , shu bilan birga        F F  21 , (31) bunda 1 2 r r    - bu 1 nuqtadan 2 -nchisiga o&#39;tkazilgan radius vektor; F  (  ) - nuqtalar orasidagi faqat masofa  ga bog’liq bo&#39;lgan 21F kuchning  vektorning yo&#39;nalishiga proeksiyasi. 21 12 F ва F   kuchlar potensial ekanligini isbotlaymiz:    1 2 21 1 2 21 2 21 1 12 rd r d F rd rd F rd F rd F А                 d , ya&#39;ni      .0 , 21    L d F d F d F A      d     Sistemaning potensial energiyasini topamiz:        . ,        П П П W d F W d F dW         5 – rasm W п (  )=0 ekanligidan,              d F W П (32) ni olamiz. Tortishish va o&#39;zaro itarishish Vander-Vaals kuchi yordamida ya&#39;ni bir-biri bilan o&#39;zaro ta&#39;sirlashuvchi real gazning ikkita molekulasi ko&#39;rilayotgan sistemaga misol bo&#39;lib xizmat qiladi (§ 12.1 ga qarang). 4-misol. Elastik deformatsiyalanuvchi jism potensial energiyasi. Elastik jism deformatsiyasida jism deformatsiyasiga qarshilik ko&#39;rsatuvchi va elastiklik kuchi deb ataluvchi ichki kuch yuzaga keladi. Bo&#39;yiga cho&#39;zilish va qisilishdagi (misol, prujinaning OX o&#39;qi bo&#39;ylab) elastiklik kuchi Guk qonuniga bo&#39;ysunadi: F = - kxi, (33) Bunda k - jismning elastiklik xususiyatini xarakterlovchi doimiy musbat koeffitsient; xi - deformatsiya vektori (i - OX o&#39;qining orti, x=0 koordinata deformatsiyalanmagan holatga mos keladi). (33) elastiklik kuchi - potensial kuch, shu kabi    0        dxx k dx F dr F L L x L  . Elastikmas jismning potensial energiyasi nolga teng ya&#39;ni, x=0 bo&#39;lganda, elastik jismning potensial energiyasini topamiz: 2 , 2 0 kx dxx k W kxdx dW x П П     . (34) 4-§. Mexanik energiyaning o&#39;zgarish qonuni. 1. n ta moddiy nuqtadan tashkil topgan ixtiyoriy mexanik sistemani ko&#39;ramiz. Uning kinetik energiyasi W k ni (13) formula bilan ifodalanadi, sistemaning kichik ko&#39;chishida bu energiyaning o&#39;zgarishi hamma tashqi va ichki kuchlar sodir qilgan ishlarning yig’indisiga teng:   n i i к A dW 1 d . (35) Sistemaning i-nchi moddiy nuqtasiga qo’yilgan hamma kuchlarning d А i elementar ishlarining yig’indisini ikki qismga ajratish qulay: НПКi ПКi i A A А d d d   , bunda ПKiAd va НПКiAd - i-nchi moddiy nuqtadagi mos ravishda hamma potensial va hamma nopotensial kuchlarning bajargan elementar ishlarining yig’indisi. U holda НПК iПК in iк AAW d d d    1 , (36) bunda НПКi n i НПК A A d d   1 - sistemaga ta&#39;sir etuvchi hamma nopotensial kuchlarning natijaviy ishi. 2. Sistema potensial energiyasi W п ni aniqlashdan (18) ga muvofiq, dt t W dW A П П n i ПKi      1 d . Bu munosabatni (36) ga qo’yib, dt t W А dW dW П НПК П к     d yoki dt t W А dW П НПК    d , (37) bunda W = Wk + Wp . (38) W kattalik sistema potensial va kinetik energiyalarining yig’indisiga teng bo&#39;lib, uni stistemaning mexanik (to&#39;liq mexanik) energiyasi deyiladi. (37) tenglama mexanik energiyaning o&#39;zgarish qonunini ifodalaydi: sistemaning mexanik energiyasining o&#39;zgarishi sistemaga ta&#39;sir etayotgan hamma nopotensial kuchlarning ishlarini algebraik yig’indisiga va ko&#39;rilayotgan vaqt oralig’ida sistema potensial energiyasining o&#39;zgarishiga, o&#39;zaro bog’liq noturg’un tashqi potensial kuchga teng. Agar sistema berk bo&#39;lsa, u holda uning mexanik energiyasini o&#39;zgarishi faqat unga ta&#39;sir etuvchi nopotensial kuchlarga bog’liq bo&#39;ladi: dW = d A НПК . (39) Xususan dissipativ kuchning ishi doimo manfiy (masalan, ishqalanish kuchining harakatida). Shuning uchun berk sistemaga birdan-bir faqat dissipativ kuch ta&#39;sir etsa bu sistemaning mexanik energiyasini sekin-asta kamayishiga olib keladi. Bunday jarayonni energiya dissipatsiyasi deyiladi, dissipativ kuch ta&#39;sir etayotgan sistemani o&#39;zini, dissipativ sistema deyiladi. Energiya dissipatsiyasida sistemaning mexanik energiyasi boshqa ko&#39;rinishda energiyalarga aylanishi ro&#39;y beradi (masalan, sistemani tashkil qilgan molekulalarning tartibsiz issiqlik harakati energiyasi). 5-§. Uzluksizlik va Bernulli tenglamalari. 1. Mexanikaning suyuq muhit harakatining qonunlarini va uning shu oqayotgan muhitdagi bo&#39;limi gidrodinamika deyiladi. Suyuqlikning harakatini oqish deyilib, harakatlanuvchi suyuqlikning o&#39;zini oqim deyiladi. Gidrodinamikada suyuqlikning molekulyar tuzilishidan boshqacharoq, uni oqim chegarasida to&#39;xtovsiz taqsimlanuvchi xuddi uzluksiz muhit deb qaraladi. Bunda muhitning zarrasi sifatida o&#39;lchami molekulalararo masofadan ko&#39;p marta katta bo&#39;lgan muxitning fizik jihatdan kichik hajm elementi tushuniladi. Biroq bu element chegarasida oqimning barcha parametrlari (oqim tezligi, bosim va boshqalar) hamma joyda bir xil deb hisoblash mumkin. Molekulalar orasidagi masofa shunchalar kichikki (10-10 m tartibida), suyuq muhitning jismlarini taxminan nuqtaviy deb qaraladi. Odatda suyuqlik zichligi bosimga bog’liq emas. Shuning uchun gidrodinamikada suyuqlikni siqilmas muhit deb qisoblanadi, uning zichligi esa bir xil temperaturada oqimning barcha nuqtalarida bir xil deb olinadi, umuman aytganda suyuqliklardan farqli gazlarni siqilmas deb bo&#39;lmaydi, chunki gazlarda o&#39;zgarmas temperaturada uning zichligi bosimga proporsional. Lekin, hisoblashlar ko&#39;rsatadiki, gazning siqiluvchanligini uncha katta bo&#39;lmagan oqim tezliklarilda hisobga olmaslik mumkin (masalan, tezlik J £ 100 m/s da havoning siqiluvchanligini e&#39;tiborga olmaslik 5% dan ortmaydigan xatolikka olib keladi). Suyuqlik oqimini kinematik tavsiflash uchun ko&#39;proq Eyler usulidan : berilgan suyuqlikning V tezlik maydoni tushunchasidan foydalanamiz, ya&#39;ni V ning oqimdagi ko&#39;rilayotgan nu?taning r radius-vektoriga va vaqtga bog’liqligi:V=V(r, t). Oqimning barqarorlashgan (statsionar) holatida V tezlik aniq vaqtga bog’liq emas, ya&#39;ni 0    t V . Oqim chizig’i deb, suyulik ichidagi shunday xayoliy chiziqqa aytiladiki, uning har bir nuqtasiga o&#39;tkazilgan urinma chiziq urinish nuqtasi orqali o&#39;tayotgan suyuqlik tezlik vektori V ning yo&#39;nalishiga mos tushadi. Oqim chiziqlari tashkil qilgan berk konturning hamma nuqtalari orqali o&#39;tkazilgan sirt oqim nayi deyiladi. Oqim nayi bilan chegaralangan oqim nayi ichidagi suyuqlik sharra deyiladi. Vaqt o&#39;tishi bilan barqarorlashgan holatida suyuqlikning oqim nayidagi harakati o&#39;zgarmaydi va suyuqlik zarralari o&#39;taolmaydigan to’siq atrofida zarralar tezliklari unga urinma bo&#39;ylab yo&#39;nalgan bo&#39;ladi. Shunday qilib, barqarorlashgan oqimda suyuqlik zarralari shunday harakatlanadiki, ular har doim aniq bir sharra chegarasida qoladi. 2. Real suyuqliklardagi oqim murakkablashadi, alohida olingan suyuqlik qatlamlari orasida ichki ishqalanish yuzaga keladi. Lekin ko&#39;p hollarda ichki ishqalanishta&#39;siri kichik bo&#39;lgani uchun uni hisobga olmasa ham bo&#39;ladi. Ichki ishqalanish kuchi bo&#39;lmagan suyuqlikni ideal suyuqlik deyiladi. Tajribalar ko&#39;rsatadiki, qisqa va etarlicha keng quvur va kanallardagi suyuqlikning oqimi, shuningdek, yaxshi (suyri) oquvchanlik shakliga ega bo&#39;lgan (masalan, samolyot qanoti) qattiq jismning suyuqliklardagi harakatida, bevosita truba, kanal va suyri jism yuzalariga tegib turuvchi ichki ishqalanishta&#39;siri faqat suyuqlikning yupqa chegara qatlamiga nisbatan ro&#39;y beradi. Real suyuqlikning chegara qatlamda bo&#39;lmagan oqimi ideal suyuqlik oqimidan hech qanday farq qilmaydi. Shuning uchun ideal suyuqlik harakatini o&#39;rganib real suyuqlik oqimiga qo&#39;llaniladigan ma&#39;lum yaqinlashuvdan ko&#39;pgina qonuniyatlarni keltirib chiqarish mumkin. Yopishqoqligi kichik suyuqliklar uchun bu yaqinlashuv yanada ham aniqroqdir. Ko&#39;p suyuqliklar yopishqoqligi (masalan, suv, spirt va boshqalar) oddiy sharoitda nisbatan katta emas, gazning yopishqoqligini umuman hisobga olmasa ham bo&#39;ladi. Yuzasi ds 1 va ds 2 bo&#39;lgan ikkita 1 va 2 normal kesim bilan chegaralangan ixtiyoriy tanlab olingan suyuqlikning elementar qismidagi sharrani ko&#39;ramiz (6- rasm). bu kesimlardagi suyuqlik tezliklarini V 1 va V 2 lar bilan belgilaymiz (tezliklar 6-rasmda ko&#39;rsatilmagan). Barqarorlashgan oqimda 1 va 2 kesim oraligidagi suyuqlik sharrasi qismining massasi vaqt o&#39;tishi bilan o&#39;zgarmaydi. Shunday qilib, massaning saqlanish qonuniga asosan kesim 1 orqali sharraning ko&#39;rilayotgan qismidan 1 sekundda o&#39;tuvchi suyuqlik massasi dm 1 = J 1 ds 1 kesim 2 orqali 1 sekundda o&#39;sha qismdan o&#39;tuvchi suyuqlik massasi dm 2 =  J 2 ds 2 ga teng:  J 1 ds 1 =  J 2 ds 2 . (40) 1 va 2 kesimlarni mutlaqo ixtiyoriy tanlash mumkin. Shuning uchun 6 - rasm  J ds = dm сек = со nst (41) bu yyerda  va J - lar ds yuzali ixtiyoriy ko&#39;ndalang kesimdagi suyuqlikning zichligi va tezligi; dm sek - butun oqim bo&#39;ylab doimiy, 1 s davomidagi suyuqlik massasining sarfi. (41) munosabatni uzluksizlik tenglamasi deyiladi. Bu munosabat faqat siqilmas yaxlit muhit-suyuqlik uchungina to&#39;g’ri bo&#39;lmay, shuningdek oqim bo&#39;ylab zichligi o&#39;zgarib boruvchi gazlar uchun ham to&#39;g’ridir. dV sek = ds - kattalikni 1 sekunddagi hajmiy sarf deyiladi. dm sek va dV sek - 1 sekunddagi sarflarni kichik ko&#39;ndalanng ds kesimli elementar sharracha uchun topganimiz. Oxirgi o&#39;lchamdagi sharra uchun massa va hajmiy sarfni sharra ko&#39;ndalang kesimining butun yuzasi bo&#39;yicha dm sek va dV sek larni integrallash yo&#39;li bilan topiladi:     s сек s сек ds V ва ds m 0 0 J J (42) Agar  va J - lar sharraning ko&#39;ndalang kesimini hamma nuqtalarida bir xil bo&#39;lsa, u holda m sek =  J s va V sek = J s . 4. Endi barqarorlashgan oqimdagi ideal suyuqlik uchun moslab mexanik energiya o&#39;zgarishi qonunining formulasini topamiz. Farazan suyuqlikni qismlarga ajratamiz, ya&#39;ni t vaqt momentida 1 ¢ va 2 ¢ normal kesimlar bilan chegaralangan elementar sharra qsmi suyuqlik bilan to&#39;lsin (6-rasm). t + dt vaqtda suyuqlikning bu qismi sharra bo&#39;ylab, oqim yo&#39;nalishida joylashadi, u 6-rasmda strelka bilan ko&#39;rsatilgan va 1 va 2 kesim oraligida bo&#39;ladi. Suyuqlikka faqat og’irlik kuchi va bosim ta&#39;sir qiladi. Shuning uchun mexanik energiyaning o&#39;zgarish qonuni(37) ga asosan dW к + dW П = d A (43) ga ega bo&#39;lamiz. Bu yyerda A - bosim kuchining ishi; dW k va dW п - suyuqlikning ko&#39;rilayotgan qismida kinetik va potensial energiyaning o&#39;zgarishi. Sharraning yon sirtiga qo’yilgan bosim kuchi nolga teng, chunki bu kuchlar suyuqlik oqim yo&#39;nalishiga tik yo&#39;nalgan. Shuning uchun d A ish ko&#39;ndlang kesim yuzalari mos holda ds 1 va ds 2 bo&#39;lgan yuzalarga ta&#39;sir etuvchi dF1 va dF2 bosim kuchlari ishining farqiga teng:   dt dS P P dt dS P dt dSP A 1 1 2 1 2 2 2 1 1   d     , (44) bu yerda P 1 va P 2 - 1 va 2 kesimlardagi bosimlar; 1 va 2 - suyuqlikning bu kesimlardagi oqim tezligi, vaholanki, siqilmaydigan suyuqliklar uchun (41) uzluksizlik tenglamasidan J 1 ds 1 = J 2 ds 2 bo&#39;lishi kelib chiqadi. Suyuqlik oqimi barqarorlashgan, shuning uchun 1 ¢ va 2 kesimlar orasidagi sharra hajmida hech qanday o&#39;zgarish yuz bermaydi deyish mumkin. Bu sohada suyuqlik energiyasi ham oldingidek qoladi. Bunda dastlab 1 va 1 ¢ kesimlar orasida bo&#39;lgan dm suyuqlik massasi go&#39;yoki, 2 va 2 ¢ kesimlar orasiga yangi holatga olib kelinganday bo&#39;ladi. Shuning uchun suyuqlikni 1 - 2 holatdan, yangi 1 ¢ - 2 ¢ holatga siljishida butun suyuqlikning kinetik va potensial energiyasining o&#39;zgarishi 21 22 2 J J   dm dW к ,  1 2 h h dmg dW П   , (45) bo&#39;ladi. Bu yerda dm=  J 1 ds 1 =  J 2 ds 2 ; h 1 va h 2 - qandaydir shartli gorizontal sathdan sharraning 1, 1` va 2, 2` kesimlari orasidagi suyuqlik hajm elementi og’irlik markazigacha bo&#39;lgan vertikal masofalar. Bu elementlarning kichikligi tufayli, h 1 va h 2 - balandliklarni shartli sathdan kesimlar o&#39;zining og’irlik markazi balanliklari deb hisoblash mumkin. d A, dW к , va dW п kattaliklarning (44) formuladagi qiymatlarini (43) formulaga qo’yib       dt ds P P dm h h g dm 1 1 2 1 1 2 21 22 2/1 J J J      Natijani, yoki J 1 ds 1 dt = dm/  ga qisqartirib va sodda almashtirishlardan so&#39;ng 2 2 22 1 1 21 2/ 2/ gh P gh P  J  J      (46) formulani olamiz. 1 va 2 kesimlar mutlaqo ixtiyoriy tanlangan. Demak, (46) tenglamani quyidagi shaklda yozish mumkin: соnst gh P     J 2 2 (47) Bu tenglama Bernulli tenglamasi deyiladi. Bu tenglama, uning keltirib chiqarilishidan ko&#39;rinadiki, siqilmaydigan ideal suyuqlikning barqarorlashgan oqimi uchun mexanik energiyaning o&#39;zgarish qonuni ifodasidir. Gorizontal sharra holida (masalan, suyuqlik gorizontal quvurda oqqanda) h kattalik o&#39;zgarmas bo&#39;ladi va Bernulli tenglamasi yanada sodda ko&#39;rinishni oladi:  J 2 /2 + Р = со nst (48) P kattalik statik bosim, J 2 /2 - tezlikli bosim, Р +  J 2 /2 - to&#39;liq bosim deyiladi. Statik bosim suyuqlikni uvur devorlariga bergan bosimiga teng.

Похожие

Mexanik ish. Quvvat. Energiya
Energiya va ish
Mexanik tebranishlar va to‘lqinlar
Mexanik energiyaning saqlanish qonuni va uning qo’llanishi
Yuritmaning mexanik qismidagi isroflar