Elektromagnit induksiya hodisasi. O’zaro induksiya - Физика - Рефераты

Elektromagnit induksiya hodisasi. O’zaro induksiya

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

451 KB

Elektromagnit induksiya hodisasi. O’zaro induksiya Reja: 1. Magnit oqimi. 2. Elektro magnit induksiyasida Faradey tajribasi . Faradey qonuni. 3 . Lens qoidasi . 4 . O'zinduksiya. Induktivlik. 5 . O’zaro induksiya. 6. Magnit maydon energiyasi va uning zichligi .

Magnit oqimi. Magnit maydon induksiyasining shu induksiya chiziqlari o`tayotgan yuzaga ko`paytmasi magnit oqimi deyiladi . d Ф В = В n . dS =B . dS B n = В . sos  bo`lib, normal n bo`yicha yo`nalgan B vektorning proyeksiyasi.  - B va n orasidagi burchak. Tokli kontur hosil qilgan magnit induksiya oqimi doimo musbat bo`ladi. Ixtiyoriy S yuza orqali o`tuvchi magnit induksiya oqimi       S S n B dS B dS B Ф  bo`ladi. Bir jinsli magnit maydon uchun magnit oqimi Ф В = BSsos  bo`yicha magnit oqimi Veberda o`lchanishi kelib chiqadi. Bir Veber magnit induksiyasi 1 Tesla (Tl) bo`lgan bir jinsli magnit maydoniga tik bo`lgan 1m 2 yuzadan o`tayotgan magnit oqimni bildiradi. Magnit maydon induksiyasi B uchun Gauss teoremasi quyidagicha ta`riflanadi: Teorema: H ar qanday berk yuzadan o`tuvchi magnit induksiya oqimi nolga tengdir:      S S n dS B S d B 0   Gauss teoremasi tabiatda magnit zaryadlarining mavjud emasligini va induksiya chiziqlari doimo berk bo`lishini ko`rsatadi. Bundan kontur yuzasiga qancha induksiya chiziqlari kirsa, shunchasi chiqishi kelib chiqadi.

2. Elektro induksiyasida Faradey tajribasi . Elektromagnit induksiya hodisasini 1831-yili Faradey kashf qilgan. Hodisa shundan iboratki, har qanday berk o`tkazgich konturi bilan chegaralangan yuz orqali o`tayotgan magnit induksiya oqimi o`zgargan vaqtda shu konturda elektr tok paydo bo`ladi . Bu tokka induksion tok deyiladi. U shbu induksion toklarning yo’nalishini aniqlash qoidasini 1831-yilda italiyalik fizik Nobili Leopardo taklif qildi. Nemis fizigi N eyman esa 1846 - yilda induksiya qonuninig matematik tenglamasini berdi. Galv a nometrga ulangan A solenoidning bir uchiga o`zgarmas magnitni yaqinlashtirsak, solenoidda elektr toki paydo bo`ladi. S - solenoidni k - kalit orqali B tok manbaga ulasak, A solenoidda qisqa muddatli tok paydo bo`ladi. Induksion tokning hosil bo’lishi Faradey qonuni. Tajribalarni tahlil qilsak, birinchi tajribada shu narsa xarakterlidirki, A solenoidda tok magnit unga yaqinlashayotgan yoki undan uzoqlashayotgan paytdagina, ya`ni solenoid yaqinida magnit maydon o`zgargan vaqtda yoki solenoidning o`zi magnit maydonida ko`chgan vaqtda paydo bo`ladi

xolos. Magnitning solenoidga nisbatan harakati yoki solenoidning magnitga nisbatan xarakati to`xtashi bilan solenoid yaqinidagi magnit maydon o`zgarmas bo`lib qoladi va solenoiddan tok o`tmaydi. Ikkinchi tajribadagi hodisa ham birinchidagiga o`xshashdir - bunda o`zgaruvchan magnit maydonni S solenoidda hosil bo`lgan yoki yo`qolayotgan tok hosil qiladi. Ikkala holda ham o`tkazgich konturi yaqinidagi magnit maydonning kattaligi o`zgaradi, demak, kontur bilan chegaralangan sirt orqali o`tuvchi magnit induksiya oqimi ham o`zgaradi. Peterburg universitetining professori Lens induksion tokning yo`nalishi uchun quyidagi qoidani topdi: berk konturda hosil bo`lgan tok shunday yo`nalganki, bu tok kontur bilan chegaralangan yuz orqali o`tuvchi va uning o`zini hosil qiluvchi magnit oqimi induksiyasining o`zgarishini kompensatsiyalovchi xususiy magnit induksiya oqimini yaratadi Birinchi tajribada solenoidga magnitning shimoliy qutbini yaqinlashtirganimizda soleniodda soat strelkasiga teskari yo`nalgan tok paydo bo`ladi. Bu holda magnit hosil qilayotgan induksiya oqimi soleniodning ichiga qarab yo`nalgan bo`lib, magnit yaqinlashgan sari orta boradi. Solenoiddagi induksion tokning magnit maydoni tashqi magnit maydonni o`sishini kompensatsiyalaydi. Magnitning shimoliy qutbi uzoqlashtirilganda solenoidda soat strelkasi yo`nalishidagi tok paydo bo`ladi. Tashqi maydonda magnit induksiya oqimi kamaya boradi. Solenoiddagi induksion tokning magnit maydoni solenoid ichiga qarab yo`nalgan bo`ladi demak, magnit maydonni kamayishini kompensatsiyalaydi.

3 . Lens qoidasi Ma`lumki o`zgaruvchan magnit induksiya oqimi ochiq konturda o`zgaruvchan E.YU.K. hosil qiladi. E.YU.K kattaligi bilan magnit induksiya oqimining o`zgarish tezligi orasidagi bog’lanishni ener- giyaning saqlanish qonuniga asosan aniqlash mumkin. Agar qo`zg’aluvchan AC qismga ega bo`lgan berk konturga E.YU.K. i  ga teng bo`lgan B galvanik element ulangan bo`lsa, bu manbani dt vaqt ichida bajargan ishi A =  Idt ga teng bo`ladi. Agar kontur magnit maydondan tashqarida turgan bo`lsa, bajarilgan butun ish Joul - Lens issiqligiga sarflanadi. A 1 = Q = I 2 Rdt Agar kontur bir jinsli magnit maydoniga joylashtirilsa, konturni AC qismiga o`ng tomonga qarab unga tik yo`nalgan F kuch ta`sir etadi va uni A  C  holatga siljitadi. Bunda bajarilgan mexanik ish A 2 = I . dF bo`ladi. dF - konturning shtrixlangan ACA C qismi orqali o`tayotgan magnit induksiya oqimi, I esa kontur harakat qilgan vaqtda shu konturda oqadigan tokning kuchi. E nergiyaning saqlanish qonuniga asosan B galvanik elementni bajargan ishi: A = A 1 + A 2 yoki  Idt = I 2 Rdt + IdF tenglikni har ikkala tomonini Idt ga bo`lamiz.  = IR + dF/dt bu tenglikdan R dt dФ I    dF/dt ifoda kontur yuzi (shtrixlangan) orqali o`tuvchi induksiya oqimining o`zgarishi tufayli hosil bo`lgan qo`shimcha E.YU.K. ni ifodalaydi.

dt dФ Еi  E lektromagnit induksiya qonunini (Faradey qonuni) ifodalaydi. Bu tenglikdagi manfiy ishoraning ma`nosi quyidagicha: induksiya oqimining ortishi (d Ф /dt>0) konturni aylanib chiqishdagi manfiy yo`nalish bo`ylab ta`sir etuvchi E.YU.K. ni, induksiya oqimining kamayishi (d Ф /dt<0) esa konturni aylanib chiqishdagi musbat yo`nalish bo`ylab ta`sir etuvchi E.YU.K. ni hosil qiladi. Induksiya E.YU.K. ning SI tizimidagi birligini ko`raylik: E i = - d Ф /dt = Vb/S = Tl . M 2 /S, lekin Tl=N . M/A . M 2 = J/A . M 2 =A . VS/A . M 2 =V . S/M 2 . Shuning uchun [E i ] = V . S/M 2 . M 2 /S = V kelib chiqadi. Demak, kontur yuzi orqali o`tuvchi magnit oqim 1 Vb/S tezlik bilan o`zgarsa, konturda vujudga kelayotgan E.Yu.K. 1 V ga teng bo`ladi. 4. O'zinduksiya. Elektromagnit induksiya hodisasining asosiy qonuniga asosan, kontur yuzi orqali o`tayotgan magnit oqimi o`zgarayotgan barcha hollarda induksiya E.YU.K. si hosil bo`ladi. Shuning uchun konturdan oqayotgan tok kuchining o`zgarishi natijasida xuddi shu konturning o`zida induksion E.YU.K. ni hosil qiladi. Bu hodisani o`zinduksiya hodisasi deyiladi. Masalan, konturni (g’altakni) o`zgarmas tok manbaiga ulash yoki uzish vaqtida shu konturning o`zida o`zinduksiya hodisasi kuzatiladi. Kalit K ulanganda, g’altakdan o`tayotgan tok o`zining to`liq qiymatiga birdaniga erishmaydi. Binobarin, g’altak atrofida hosil bo`layotgan magnit oqimi ham o`zining to`liq qiymatiga birdaniga erishmaydi. Lens qoidasiga binoan, hosil bo`layotgan induksion tok induksiya oqimini hosil qiladi, bu oqim dastlabki magnit oqimini ortishiga qarshilik qiladi. Hosil bo`lgan induksion tok ulanayotgan tokka teskari yo`nalgan bo`ladi ( tok yo`nalishi punktir chiziqli strelka bilan ko`rsatilgan). Bu tokni ulanish ekstra toki deyiladi. Ulanish ekstra toki konturdagi tokni kamaytiradi.

Zanjirni uzganimizda ham shunga o`xshash hodisa ro`y beradi. Agar konturda tok kuchi kamayotgan bo`lsa, konturni yuzi orqali o`tuvchi magnit induksiya oqimi ham kamayadi. Bunday holda asosiy tok bilan bir tomonga yo`nalgan tok induksiyalanadi. Bu induksion tok uzilish ekstra toki deyiladi. Bu tok asosiy tok bilan bir tomonga yo`nalgan bo`ladi. Konturning kuchli yoki kuchsizroq o`zinduksiya hodisasini namoyon qilishi o`zinduksiya koeffitsiyenti deb ataladigan fizik kattalik bilan xarakterlanadi. Konturdan o`tayotgan tok tufayli vujudga kelayotgan magnit oqim tok kuchiga proporsional, ya`ni: Ф = LI, bu yerda L - konturning induktivligi bo`lib SI tizimda Genrida o`lchanadi. [L] = [ Ф /I] = Vb/A = Gn Demak, 1 Gn shunday elektr zanjirining induktivligiki, zanjirdan 1 A o`zgarmas tok o`tkanda vujudga keladigan magnit oqim. Induktivlik. Bio – Savar – Laplas qonuniga binoan, berk kontur bo’ylab oqadigan elektr toki hosil qiladigan magnit oqimi tok kuchiga proporsional bo’ladi, ya’ni: LIФ  bu yerda L – proporsionallik koeffitsiyenti bo’lib, konturning induktivligi deyiladi. Induktivlik deganda, konturdan bir birlik tok oqib o’tganda yuzaga keladigan magnit oqimi tushuniladi va u konturning shakli, o’lchamlari va kontur joylashgan muhitning magnit singdirvchanligiga bog’liq. SI sistemasida induktivlikning o’lchov birligi A Vb Gn 1 1 1  5. O’zaro induksiya. O`zaro induksiya hodisasi shundan iboratki, biror konturdagi tokning kuchi o`zgarganda bu tokning o`zgaruvchan magnit maydoni qo`shni konturlarda E.YU.K. ni hosil qiladi. Ikkita (1 va 2) konturlarni olaylik.

Konturdagi tok kuchi I 1 bo`lsin. Bu tok hosil qilayotgan magnit induksiya oqimi F tok kuchi I 1 ga proporsional bo`ladi. Ф oqimning 2 konturni kesib o`tayotgan qismini Ф 21 bilan belgilasak, u vaqtda Ф 21 = L 21 . I 1 1-konturdagi tok kuchi I 1 o`zgarsa, F 21 ham o`zgarib 2-konturda  2 E.YU.K hosil bo`ladi. Bu kattalik:  2 = - d Ф 21 /dt Agar konturning o`lchamlari, bir-birlariga nisbatan vaziyatlari o`zgarmasa, L 21 koeffitsiyent o`zgarmas bo`ladi va d Ф 21 /dt = L 21 (dI 1 /dt), bo`ladi  2 = - L 21 (dI 1 /dt) L 21 koeffitsent 2 kontur bilan 1 konturning o`zaro induksiya koeffitsiyenti deyiladi. 6. Magnit maydon energiyasi va uning zichligi. Tok o q ayotgan o`tkazgichlar atrofida doimo magnit maydon hosil bo`ladi va tok o`tishi to`xtashi bilan magnit maydoni ham yo` q oladi. Demak, tok energiyasining ma`lum bir qismi o`tkazgich atrofida magnit maydonni hosil qilishga sarflanadi.

Induktivligi L bo`lgan konturdan I tok kuchi oqayotgan bo`lsin. O`tkazgich atrofidagi oqim tokka proporsional bo`ladi, ya`ni d Ф =L . dI. Magnit oqimi d Ф ga ortishi uchun dA = Id Ф = LIdI ish bajariladi. U holda Ф magnit oqimini hosil qilishda bajarilgan ish quyidagicha bo`ladi: A L IdI L I    2 01 2 . Kontur bilan bog’liq bo`lgan magnit maydonning energiyasi W L I   2 2 . Solenoid ichida hosil bo`lgan magnit maydon energiyasi W B H V   2 bu yerda Sl = V solenoid hajmi. Solenoid hosil qilgan magnit maydon bir jinsli bo`lib, solenoid o`rtasida yig’ilgani uchun maydonning hajmiy zichligi 2 0 2 1 2 H BH     kattalik bilan ifodalanadi.

Adabiyotlar: 1. I.V.Savelyev. "Umumiy fizika kursi." I-qism. Toshkent: O’qituvchi,1973 y. 2. I.V.Savelyev. "Umumiy fizika kursi." II-qism. Toshkent: O’qituvchi,1973 y. 3. I.V.Savelyev. "Umumiy fizika kursi." III-qism. Toshkent: O’qituvchi,1973 y. 4. S.X. Astanov, M.Z. Sharipov, N.N. Dalmuradova, M.Sh.Ivayev "Fizik kattaliklar va ularning o'lchov biriliklari" elektron o'qitish kursi EHM uchun yaratilgan dastur. O'zbekiston Respublikasi davlat patent idorasi GUVOHNOMA № DGU 00975 Toshkent, 12 iyul 2005 y. 5. A.G.G’aniev, A.K.Avliyoqulov, G.A.Almardonova “Fizika” I qism Toshkent 2007 y. 6. S.X.Astanov, M.Z.Sharipov, N.N.Dalmuradova, R.V.Metanidze “Umumiy fizika kursining elektr bo’limidan” elektron darslik.

Похожие

Elektromagnit induksiya hodisasi

Elektromagnit induksiya hodisasi

Elektromagnit induksiya

Elektromagnit induksiya hodisasi va uning qo`llanilishi

Elektromagnit maydonning o’tkazgichlar bilan o’zaro ta’siri