Электр ток ва кучланишларни ўлчаш - Физика - Рефераты

Электр ток ва кучланишларни ўлчаш

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

118.7236328125 KB

Э лектр ток ва кучланишларни ўлчаш Режа: 1. Ток ва кучланишни ўлчаш. 2. Электр занжирларида қувват ва энергияни ўлчаш. 3. Электр занжири элементларининг параметрларини ўлчаш. 4. Ноэлектрик катталикларни ўлчаш.

Т ок ва кучланишни ўлчаш Токни ўлчаш учун амперметр занжирга кетма – кет уланади. Ўзгармас ток занжирларида магнитоэлектрик асбоблар ёки электромагнит асбоблар ишлатилади. Ўзгарувчан ток занжирларида электромагнит системадаги амперметрлардан фойдаланилади. Ўлчаш хатолигини камайтириш учун амперметрнинг ички қаршилиги занжирда иштирок этаётган ҳар қандай элементни қаршилигидан икки тартибда кичик бўлиши керак. 11.1 – расм. Амперметрнинг ўлчаш чегараларини кенгайтириш учун (К баробар) ўзгармас ток занжирларида шунт-резисторлар амперметрга параллел уланади (11.1 – расм, а). Текширилаётган занжирдаги токнинг қиймати қуйидаги муносабатлар орқали аниқланади: IaRa=(I−Ia)Rш , I Ia=Imax Iа.н=Ra+Rш Rш =К , I=KIa , (11.1) бу ерда Imax - амперметрнинг шунт уланган ҳолатидаги энг юқори ўлчаш чегараси; Iа.н - шунт йўқ ҳолатда амперметрнинг энг юқори (номинал) ўлчаш чегараси; Iа - амперметрнинг кўрсатиши. Кўп ҳолатларда амперметрнинг шкаласи уланган шунтнинг қийматини ҳисобга олган ҳолда градиуровка қилинади, шу сабабли токнинг қиймати тўғридан–тўғри шкаладан олинади. Ўзгарувчан ток занжирларида амперметрнинг ўлчаш чегарасини кенгайтириши учун ўлчаш трансформаторларидан фойдаланилади. Ўлчаш трансформаторларининг уланиш схемалари 9 – маърузада кўрилган.

Кучланишни ўлчаш. Электр занжирнинг элементларида кучланишни ўлчаш учун (генераторда, трансформаторда, юкламада) элементнинг кириш ва чиқиш қисмаларига вольтметр уланади. Ўлчаш хатолигини камайтириш учун вольтметрнинг тўлиқ қаршилиги занжирда иштирок этаётган ихтиёрий элемент қаршилидан икки тартибга юқори бўлиши керак. Ўзгармас ток занжирларида бирдан, бир неча юз вольтгача бўлган кучланишни ўлчаш учун магнитоэлектрик электромагнит ва электродинамик системадаги вольтметрлардан фойдаланилади. Бир неча киловольт кучланишларни ўлчашда электростатик вольтметрлар ва бошқа вольтметрлар билан эса кучланишни тақсимлагичлар орқали ўлчанади. Ўлчаш чегарасини (К баробар) кенгайтириш учун кучланишлари 500 В гача бўлган электр занжирларида қўшимча қаршилик резисторлари R қ вол p тметр чул-ғамларига кетма – кет равишда уланади (11.1 – расм, б). Ўлчанаётган кучланиш U нинг қиймати қуйидаги муносабатдан аниқланади: U U B = U max U B . H = R К + R B R B = K ; U = KU B , (11.2) бу ерда U B - вольтметрнинг кўрсатиши; U max - асбобнинг қўшимча қаршилик уланган ҳолатидаги энг юқори ўлчаш чегараси; U B . H - қўшимча қаршилик йўқ ҳолатидаги вольтметрнинг энг юқори ўлчаш чегараси. Вольтметрнинг шкаласи қўшимча қаршиликнинг қийматини ҳисобга олган ҳолда градуировка қилинади. Ўзгарувчан ток занжирларида электромагнит ва электродинамик системадаги асбоблардан, шунингдек ўзгарувчан ток потенциометрларидан фойдаланилади. Рақамли вол p тметрлар ўзгарувчан ва ўзгармас ток занжирларида кенг қўлланилади. Юқори кучланишли ток занжирлари вол p т-метрларининг ўлчаш чегараси ўлчаш трансформаторлари ёрдамида кенгайтирилади. Кичик кучланиш ва ЭЮК ларнинг қиймати компенсациялаш усули, яҳни номаълум катталикни маълум катталик билан таққослашга асосланган усул билан 11.2 – расм.

аниқланади. Улар идеал кучланишли ўзгармас ток занжирларида вольтнинг бир бўлагидан бир неча вольтгача бўлган кучланишни занжирнинг иш режимига таҳсир қилмаган ҳолда юқори даражада аниқлик билан амалга оширади. Бу ҳолатда ўлчаш занжиридан қувват истеъмол қилиш деярли нолга тенг бўлади. Ўзгармас ток занжирларида компенсаторлар билан ўлчанган катталикнинг аниқлиги ўзгарувчан ток занжирларидагига қараганда каттароқ бўлади. Чунки компенсацион ишчи ток ўзгармас ток потенциометрларида нормал элемент ўлчови билан ўрнатилади. Ўзгарувчан ток потенциометрларида эса ишчи токнинг қиймати юқори даражали аниқликдаги амперметр билан ўрнатилади. Лекин амперметрда маълум миқдорда жуда оз бўлса ҳам хатолик мавжуд. 11.2 – расмда ўзгармас ток потенциометрининг схемаси берилган. Бунда R бошқ қаршилиги ёрдамида улагичнинг 1 ҳолатида ишчи ток ўрнатилади. Ўлчаш эса улагичнинг 2 ҳолатида кучланиш бирлигида градиуировкаланган R к қаршиликлар магазини ёрдамида ўтказилади. Потенциометрларнинг максимал бевосита ўлчаш чегараси 2,12111 В бўлиб, 0,0005  0,5 аниқлик синфида ишлаб чиқарилади. Э лектр занжирларида қувват ва энергия ўлчаш Қувватни ўлчаш бевосита (тўғридан-тўғри) ёки билвосита ўлчаш усули билан амалга оширилади. Бевосита ўлчашда ваттметрлардан билвосита ўлчаш усулида эса амперметр ва вольтметрлардан фойдаланилади. Ўзгармас ток занжирларида қувват амперметр ва вольтметр усулидан фойдаланиб ўлчанганда ток ва кучланиш ўлчаб олингандан сўнг, P=U⋅I формулага мувофиқ қувват аниқланади. Ички қаршилик таъсирида вужудга келувчи хатоликларни камайтириш учун, кичик R ларда 11.3-расм, а ва катта R ларда 11.3,б схемаларидан фойдаланилади. Бир фазали синусоидал ток занжирларида қувват ўлчаш. Актив қувватларни ўлчаш учун электродинамик системадаги ваттметрлардан фойдаланилади. Ваттметрни уланиш схемаси 11.4 – расмда кўрсатилган. Қўзғалмас ғалтак 1 –1 11.4 – расм.

ток ғалтаги дейилади ва занжирга кетма – кет қўз-ғалувчан ғалтак 2-2 кучланиш ғалтаги дейилади ва занжирга параллел уланади. Ғалтакларнинг бошланишлари юлдузча билан белгилаб қўйилади. Бошланишлар қисмаларини манба томондан улаш даркор. Стрелканинг оғиш бурчаги актив қувватга пропорционал бўлади:α=K1UI cos ϕ=KP . (11.3) Ваттметр ўлчаган актив қувватни асбоб кўрсатишини шкала бўлинмасининг қийматига кўпайтириб аниқланади, чунки ваттметрлар бир неча ўлчаш чегарасига эга бўлиб, кўп чегарали ҳолда ишлаб чиқарилади. P=CWα , (11.4) бу ерда CW=UHIH αH шкала бўлинмасининг қиймати; UH,IH - кучланиш ва токнинг номинал қийматлари;  Н - шкаланинг юқори чегараси. Реактив қувват варметр деб аталувчи асбоблар ёрдамида ўлчанади. Уч фазали занжирларда қувватни ўлчаш. Симметрик истеъмолчиларнинг актив қуввати Р битта ваттметрни истеъмолчи фазасига улаш йўли билан ўлчанади (11.5 – расм). Истеъмолчилардаги умумий актив қувват ваттметр кўрсатишини учланганига тенг: P=3PW,PW – ваттметрнинг кўрсатиши. Уч ўтказгичли носимметрик уч фазали занжирларнинг актив қувватларини ўлчашда икки ваттметр усулидан кенг фойдаланилади (11.6 - расм). Занжирнинг умумий актив қуввати ваттметрлар кўрсатишининг алгебраик йиғиндисига тенг бўлади P=PW1+PW2 . 11.5 – расм.

11.6 – расм. 11.7 – расм. Тўрт ўтказгичли носимметрик уч фазали занжирларда қувватни ўлчаш учун уч ваттметр усулидан фойдаланилади (11.7 - расм). Умумий актив қувватга тенг бўлади. P=PW1+PW2+PW3 Синусоидал ток занжирларида электр энергиясини ўлчаш. Электр энергиясини ўлчаш учун ўзгарувчан ток занжирларида бир ёки уч фазали индукцион счетчиклардан фойдаланилади. 11.8 – расм-да бир фазали индукцион счетчик уланииш схемаси берилган. Унинг уланиши ваттметрникига ўхшаш бўлиб, Г – белгиси генератор қисмларини, Н – белгиси истеъмолчи (нагрузка) қисмаларини ифодалайди. Электр занжири элементлари параметрларини ўлчаш Ўзгармас ток занжирларидаги қаршиликни ўлчаш. Шартли равишда уч турга бўлиниши мумкин. Кичик (10 Ом гача) қаршиликлар, ўртача (1  10 5 гача) қаршиликлар ва катта (10 5 Ом дан юқори) қаршиликларни ўлчаш. Кичик ва ўртача қаршиликларни ўлчаш учун амперметр – вол p тметр усули, омметрлар ва турли компенсацион усуллардан фойдаланиш мумкин. Катта қаршиликларни ўлчашда мегаомметр ва тераомметрлардан фойдаланиш мумкин. 11.3 – расм, а ва б да амперметр ва вол p тметрларни икки хил усул билан уланиш схемалари берилган. Схемаларни Кирхгоф қонунлари ёрдамида анализ қилиш шуни кўрсатадики, кичик қаршиликларни аниқроқ ўлчаш 11.3, а схемада амалга оширилади. Ўрта ва катта қаршиликлар учун эса 11.3, б дан фойдаланиш мумкин. Қаршилик қуйидаги формула билан аниқланади 11.8 - расм

R=Uϑ IA, (11.5) Uϑ ва IA - асбобларнинг кўрсатиши. Омметр магнитоэлетрик системадаги асбоб бўлиб, шкаласи Омларда бўлинмаларга бўлинган (  ). Омметрдан амалиётда фойдаланиш қулай, лекин хатоликлари катта (аниқлик даражаси 2,5). Бунга сабаб шкаланинг нотекислиги ва манба кучланишининг бир хилда эмаслигидир. Катта қаршиликларни ўлчашда логометрик мегаомметрлардан фойдаланилади. Уларнинг таркибида ўзгармас ток генераторлари бўлиб, улар қўлда ҳаракатга келтирилади. Генераторнинг кучланиши 500  1000 В гача етади. 10 9 Ом дан юқори қаршиликларни ўлчаш учун электрон асбоблар - тереомметрлардан фойдаланилади. Қаршиликларни юқорироқ аниқликда ўлчаш учун кўприк схемалардан фойдаланилади. 11.9 – расмда кўрсатилган якка кўприк схемаси тўртта елка ва иккита диагоналга эга. Битта елкага ўлчанаётган қаршилик R X уланади. Қолган учта елкага намунавий қаршиликлар R 2 , R 3 , R 4 уланади. Битта диагоналга EO манба уланса, иккинчисига нол p индикатор уланади. Кўприкнинг мувозанат ҳолатида: RXR4=R2R3 (11.6) ноль индикатор нолни кўрсатади. Бундан: RX=R2 R3 R4 . Индуктивлик L , ўзаро индуктивлик М ва сиғим С ни ўлчаш учун, тўғридан тўғри ўлчаш ёки таққослаш асбобларидан фойдаланиш мумкин.11.9 – расм.

Н оэлектрик катталикларни ўлчаш Илмий тадқиқотларда, технологик жараёнларда, янги машина ва аппаратларни яратиш, уларни созлаш ҳамда ишлатиш жараёнларида кўпгина ноэлектрик катталикларни электр усулида ўлчашга тўғри келади. Ноэлектрик катталиклар бўлмиш механик, иссиқлик ва бошқа катталикларни ўлчаш учун хизмат қилувчи электр асбоблари ва усуллари бир қанча афзалликларга эга. Улар ноэлектрик катталикларининг қийматларинигина эмас, балки уларнинг сифатини ҳам аниқлаш, ўлчаш ва белгилаш имконини беради. Электр ўлчаш усуллари ва асбобларнинг афзалликларига асбоб сезгирлигини катта оралиқда осонгина ўзгартириш, жуда тез ҳамда жуда секин ўтувчи жараёнларни ўлчаш ва ёзиб олиш мумкинлиги, олисда туриб ўлчаш ва ўлчаш натижаларини олис масофага узатиш мумкинлиги, ноэлектрик асбоблар билан ўлчаш мумкин бўлмаган жойлардаги катталикларни ўлчаш ва кўзатиш мумкинлиги, ўлчаш натижаларини марказлаштириши ва ўлчаш объектига қайтадан автоматик равишда таъсир этиш имконияти ва бошқаларни киритиш мумкин. Ноэлектрик катталикларни ўлчайдиган электр асбоблар электр катталикларини ўлчайдиган асбоблардан фарқ қилади. Уларнинг таркибида ноэлектрик катталиклар (температура, босим, силжиш, тезлик, тезланиш, сатҳ ва бошқалар) ни электр катталиклар (ток, кучланиш, қувват)га ёки электр параметрлари (қаршилик, индуктивлик, сиғим ва бошқалар)га айлантириб берувчи бир ёки бир нечта ўлчаш ўзгарткичлари бўлади. Ўлчаш ўз-гарткичлари датчиклар деб аталади. Ноэлектрик катталикни ўлчаш ҳақида бир нечта мисол кўрамиз. Суюқлик сатҳи ёки ҳажмини ўлчашда реостатали ўлчаш ўзгарткичдан фойдаланамиз. 11.10 – расм сатҳ ёки ҳажмни белгиловчи қалқи (пўкак) ҳолатини ўзгариши натижасида, реостат сургичининг ҳолати ҳам ўзгаради, натижада R қ1 ва R қ2 қўшимча қаршиликлар орқали логометрнинг рамкаси11.10 – расм.

билан кетма-кет уланган R 1 ва R 2 қаршиликлар қиймати ўзгаради. Рамка токлари нисбатининг ўзгариши, логометр кўрсатишининг ҳам ўзгаришига сабаб бўлади. Логометрнинг шкаласи ўлчанаётган катталикнинг бирлигида бўлинмаларга бўлинган бўлади. Температурани ўлчаш учун терможуфт ва термоқаршиликлардан фойдаланилади. Улар температуранигина эмас, балки бошқа физик катталикларни (газ таркиби, босим, зичлик ва сарфлар)ни билвосита ўлчаш учун ҳам ишлатилади. Терможуфт икки хил металлдан тайёрланган ўтказгич- лардан ясалади. Ўтказгичларнинг бир учлари бир – бирига кавшарланган бўлиб, иккинчи учлари эса электр ўлчаш асбобига уланади. Ўтказгичнинг кавшарланган ва асбобга уланадиган учларининг температуралари ҳар хил бўлса, терможуфт ва ўлчаш асбобидан иборат занжирда ЭЮК ҳосил бўлади. Ўтказгичларнинг асбобга уланган учларида температура доимо бир хил бўлса, ЭЮК ҳамда асбобнинг кўрсатиши терможуфтнинг кавшарланган учлари температурасига боғлиқ бўлади. Терможуфт ЭЮК сининг қиймати ўтказгичларнинг кавшарланган нуқта температурасига ва терможуфт ўтказгичларининг материалига боғлиқ бўлиб, ўтказгичларнинг узунлигига ва диаметрига, температуранинг ўтказгичларда тақсимланишига боғлиқ эмас. Терможуфтда ҳосил бўлган ЭЮК нинг қиймати жуда кичик бўлиб ҳар градусга бир неча микровольт тўғри келади. Лекин бу қиймат ўлчаш учун етарли ҳисобланади. 11.11 – расмда автоматик электрон потенциометр ёрдамида мазкур ЭЮК ни ўлчаш схемаси берилган.

Фойдаланилган адабиётлар: 1. Каримов А.С. ва бошқ. Электротехника ва электроника асослари: Олий ўқув юрти талабалари учун дарслик. – Т.: Ўқитувчи, 1995. 2. Касаткин А.С., Немцов М.В. Электротехника: Учебник для вузов. – М.: Вусш. шк., 2000. 3. Электротехника: Учебник для неэлектротех. спец. вузов / Под ред. В.Г.Герасимова. – М.: Вусш.шк. 1985. 4. Иванов И.Н., Равдоник В.С. Электротехника. Учеб. пособие для неэлектротех. спец. вузов. – М.: Вусш. шк., 1984.

Похожие

Кичик ток ва кучланишларни ўлчаш

Катта ток ва кучланишларни ўлчаш

Электр ўлчашлар.Ток кучи ва кучланишни ўлчаш

Мажбурий электр тебранишлар. Ўзгарувчан ток

Бир фазали ўзгарувчан ток занжирларининг актив ва реактив қувватини ўлчаш