Elektr o’zaro ta’sir - Физика - Рефераты

Elektr o’zaro ta’sir

Загружено в:

01.11.2023

Скачано:

0

Размер:

109.1728515625 KB

Elektr o’zaro ta’sir Reja: 1.. Elektr zaryadi, uning diskretligi va uning saqlanish qonuni; 3. Kulon qonuni; 5. Elektr maydonning kuchlanganligi

Jismlar orasidagi bu o’zaro ta’sir elektromagnit maydon deb ataluvchi o’ziga xos vositachi materiya orqali uzatiladi. Elektromagnit maydon nazariyasining asoschisi Faradey bir jismning boshqasiga ta’siri ularni bir-biriga tekkazish orqali yoki elektromagnit maydon deb ataluvchi, oraliq muhit orqali uzatilishi mumkin, deb hisobladi. Maksvell esa, Faradeyning asosiy g’oyalarini matematik shaklda ifodalab, elektromagnit to’lqinlar mavjudligini ko’rsatib berdi va ularning tarqalish tezligi yorug’likning vakuumdagi tezligiga mos ekanligini isbotladi. Atom – molekulyar nazariyaga asosan, o’zaro ta’sir kuchlari jismni tashkil etuvchi zaryadli zarrachalar orasidagi elektr o’zaro ta’sir natijasidir. Bundan, elektromagnit maydon haqiqatan ham mavjudligi va u materiyaning bir ko’rinishi ekanligi kelib chiqadi. Elektromagnit maydon energiya, impuls va boshqa fizikaviy xususiyatlarga egadir. Zaryadlangan A jism atrofidagi fazoda elektr maydon hosil bo’ladi. Bu maydon unga kiritilgan boshqa biror bir zaryadlangan V jismga ko’rsatayotgan ta’siri orqali namoyon bo’ladi. Lekin, shuni ta’kidlash lozimki, A jismning zaryadlari hosil qilgan maydon boshqa zaryadlangan jism joylashtirilmaganda ham fazoning har bir nuqtasida mavjuddir. Elektromagnit maydon mavjud bo’lgan fazo - efir yoki вакуум deb ataladi. Elektron nazariyaning asosiy g’oyasini zamonaviy fizika tilida quyidagicha ifodalash mumkin: har qanday modda musbat zaryadli atom yadrosidan va manfiy zaryadli elektronlardan tashkil topgan. Elektr zaryadi ayrim elementar zarrachalarning muhim xususiyati hisoblanib, bu zarrachalarning zaryadi е – elementar zaryadga teng. Har qanday q zaryad bir qancha elementar zaryadlardan tashkil topganligi tufayli, u doimo e – ga karrali bo’ladi.q= ± Ne (7.1)

(1) – ifodadan, zaryad diskret qiymatlarni qabul qilgani uchun u kvantlangan hisoblanadi. Har xil inersial sanoq tizimlarda o’lchanadigan zaryad miqdori bir xil bo’lgani uchun u relyativistik invariantdir. Boshqacha qilib aytganda, zaryad miqdori zaryad harakatda bo’lsa ham, tinch holatda bo’lsa ham bir xildir. Elektr zaryadlari paydo bo’lishi va yo’qolishi mumkin, ammo bu holda albatta har xil ishorali ikkita zaryad bo’lishi shart. Shunday qilib, elektrdan ajratilgan tizimlarda zaryadlar yig’indisi o’zgarmas bo’ladi va bu zaryadlarning saqlanish qonuni deb ataladi.q1+ q2+ q3+ .....+ qn= ∑i=1 n qi Nuqtaviy zaryad deb, shunday zaryadlangan jismga aytiladiki, uning o’lchamlari boshqa zaryadlangan jismlarga bo’lgan masofaga nisbatan sezilarli darajada kichik bo’lishi kerak. Kulon burama tarozi orqali nuqtaviy zaryadlar orasidagi o’zaro ta’sir kuchini, ularning zaryadlari miqdori va oralaridagi masofaga bog’liqligini o’rgandi va quyidagi xulosaga keldi: ikkita qo’zg’almas nuqtaviy zaryadlar orasidagi o’zaro ta’sir kuchi zaryadlarning har birining miqdorlari ko’paytmasiga to’g’ri proporsional va ular orasidagi masofaning kvadratiga teskari proporsionaldir. Kuchning yo ’ nalishi zaryadlarni tutashtiruvchi to ’ g ’ ri chiziq bo ’ ylab yo ’ nalgandir (1- rasm ). 1 - rasm. Qo’zg’almas nuqtaviy zaryadga ta’sir etuvchi kuch ⃗F 12 = − k q1q2 r2 ⃗a12 (2)

bu yerda k – proporsionalllik koeffitsiyenti, q 1 va q 2 ta’sir qiluvchi zaryadlar miqdori, r – zaryadlar orasidagi masofa, ⃗a12 – q 1 zaryaddan q2 zaryadga yo’nalgan birlik vektor, ⃗F12 - q 1 zaryadga ta’sir etuvchi kuchdir. ⃗a12 – birlik vektor bilan o’zaro ta’sir kuchning yo’nalishini belgilasak, ⃗F21 - kuch ⃗F12 kuchdan yo’nalishi va ishorasi bilan farq qiladi ⃗F 21 = k q1q2 r2 ⃗a12 (3) ⃗F12 va ⃗F21 – kuchlarning moduli bir-biriga tengdir. F = k q1q2 r2 (4) Ikkita zaryadlar orasidagi o’zaro ta’sir kuchi, ular oldiga boshqa zaryadlar yaqinlashtirilsa, o’zgarmaydi. Agar q a – zaryad atrofida q 1 , q 2 ,…. q n zaryadlar to’plami bo’lsa, natijaviy kuch quyidagiga teng bo’ladi: ⃗F = ∑ i=1 n ⃗F ai (5) Kulon qonunida k – proporsionallik koeffitsiyentining son qiymatini xohlagancha tanlab, unga istalgan birlikni berish mumkin, ammo amalda eng qulay bo’lgan birliklar tizimi ishlatiladi. Elektrostatikada qulay birliklardan biri absolyut yoki Gauss birliklar tizimidir. Bu СГС birliklar tizimi bilan elektr birliklari majmuasidir – ya’ni СГСЭ zaryadlar birliklar tizimidir. Ba’zi paytlarda, СГСЭ ni – absolyut elektrostatik birliklar tizimi deb ataladi. Gauss birliklar tizimida k – proporsionallik koeffitsiyenti 1 ga teng hisoblanadi va zaryad birligi quyidagiga teng bo’ladi: |q|= [F 1/2L ]= M 1/2L3/2T −1

СГСЭ – zaryad birligi qilib, shunday nuqtaviy zaryad olinadiki, bu zaryadga vakuumda 1 sm masofada shunday nuqtaviy zaryad 1 dina kuch bilan ta’sir qiladi. Zaryadning amaliy birligi qilib 1 Kulon (Kl) olinadi.1Кл = 2,998 ⋅10 9СГСЭ zaryad birligi ( з . б .) XB tizimida 1 Kulon zaryad birligi 1 sek vaqt ichida 1 Amper tok o’tishi uchun zarur bo’lgan zaryad miqdoriga tengdir. q= I⋅t= 1A⋅1сек = 1Кл . Bu holda K = 1 4 πε 0 ga tengdir. Zaryadlar ta’sir etuvchi muhit vakuum bo’lsa, u muhit (0 – dielektrik singdiruvchanlikka ega bo’ladi, u holda, Kulon qonuni quyidagicha yoziladi : F = 1 4 πε 0 q1q2 εr 2 . Agar q1,q2= 1 Кл = 3⋅10 9СГСЭ z.b. bo’lsa F = 3⋅10 9⋅3⋅10 9 (10 2см )2 = 9⋅10 14 г.см с2 (дина )= 9⋅10 9H ga teng bo’ladi. Boshqa tarafdan F = 1 Кл ⋅1 Кл 4 πε 0⋅1⋅м 2= 9⋅10 9H . Bundan, ε0= 1 4 π⋅9⋅10 9( Ф м )= 8,85 ⋅10 −12 Ф м ( Кл 2 н.м 2) Qo’zg’almas zaryadlar orasidagi o’zaro ta’sir elektr maydoni orqali sodir bo’ladi. Nima uchun qo’zg’almas zaryadlarning o’zaro ta’siri deyishimizga katta sabab bor. Efirda elektromagnit maydon borligiga oldinroq e’tibor bergan edik. Magnit maydoni asosan harakatdagi zaryadlarga ta’sir etadi. Aksincha, harakatdagi zaryad

magnit maydonini hosil qiladi. Shu sababli, zaryadlarning elektr maydonini o’rganishda doimo qo’zg’almas zaryadlarni tanlab olamiz. Bu bilan elektromagnit maydonini xuddi ikkiga ajratib, faqat elektr maydonidagi hodisalarni o’rganamiz, deb tasavvur etamiz. Har qanday zaryad o’zi egallagan fazoda elektr maydoni hosil qilishi bilan, fazoga o’zgartirish kiritadi. Hosil bo’lgan elektr maydoni, shu maydonning istalgan nuqtasiga kiritilgan zaryadga, ma’lum bir kuch bilan ta’sir qiladi. Bu maydon birligini bilish uchun shu fazoga – maydonga sinovchi zaryadni kiritamiz. Agar q – zaryad maydoniga q c sinovchi zaryad kiritsak va uni qo’zg’almas deb hisoblasak, q c – zaryadga quyidagi kuch ta’sir etadi (2 - rasm): 2 - rasm. Elektr maydoniga kiritilgan sinovchi zaryadga ta’sir etuvchi kuch⃗F = ( 1 4 πε 0 q r2 ⃗a r)⋅q c (6) ⃗ar – birlik vektor. Demak, bu kuch q c – sinovchi va elektr maydonini hosil qiluvchi q – zaryadlar miqdoriga bog’liqdir. Agar fazoga qc 1 , qc 2 har xil sinovchi zaryadlar kiritsak, ta’sir etuvchi kuchlar F 1 , F 2 bo’ladi, va Fi qc i nisbat doimo o’zgarmas ( 1 4 πε 0 q r2⃗ar)

qiymatga teng bo’ladi, ya’ni q zaryadning hosil qilgan maydonining xususiyatini belgilaydi. Bu nisbat hosil bo’lgan elektr maydonining kuchlanganligi deb ataladi:⃗E = ⃗F qc (7) Bu maydon kuchlanganligi asosan, ⃗F - kuch va sinovchi zaryad turgan masofa bilan belgilanadi. ⃗E= q 4πε 0r2⋅⃗ar (8) Elektr maydon kuchlanganligi birligi quyidagiga teng. СГСЭ zaryad birligi tizimida 1 СГСЭ zaryadga 1 sm masofada ta’sir qilgan 1 dina kuchga teng. XB – tizimida 1 Кл zaryadga 1 м masofada 1 Н kuch ta’sir etishini bildiradi va V/m bilan o’lchanadi. E= 1 4π [1/4π⋅9⋅10 9] = 9⋅10 9B /м Agar ⃗F = q ⃗E bo’lsa, musbat zaryadga ta’sir etuvchi kuch yo’nalishi ⃗E vektor bilan mos tushadi, manfiy zaryadga ta’sir etuvchi kuch esa, ⃗E maydon yo’nalishiga teskari bo’ladi. Agar N ta zaryadlar to’plami bo’lsa, ular hosil qilgan maydon kuchlanganligi alohida zaryadlar elektr maydon kuchlanganligining vektor yig’indisiga teng bo’ladi: ⃗E = ∑ i= 1 n ⃗E i (9) Ana shu ifoda elektr maydonlarining superpozitsiya prinsipi yoki qo’shilish prinsipi deb ataladi. Zaryadning fazodagi elektr maydonini tasvirlash uchun elektr maydon kuchlanganligi chiziqlaridan foydalanamiz (3 - rasm).

Agar elektr maydon kuch chiziqlari egri chiziqdan iborat bo’lsa, kuchlanganlik chiziqlari har bir nuqtaga o’tkazilgan urinmadan iborat bo’ladi. Chiziqlar zichligi elektr maydon kuchlanganligining shu nuqtadagi kattaligini bildiradi. 3- rasm. Elektr maydon kuchlanganligi chiziqlari 4 - rasm. Musbat nuqtaviy zaryad elektr maydon kuch chiziqlari Nuqtaviy zaryad maydon kuchlanganlik chiziqlari radial chiziqlardan iboratdir. Musbat zaryad uchun kuch chiziqlari yo’nalishi zaryaddan chiqqan bo’ladi (4 - rasm). Manfiy zaryad uchun esa, kuch chiziqlari yo’nalishi zaryadga yo’nalgan bo’ladi (5 - rasm).

5 - rasm. Manfiy nuqtaviy zaryad elektr maydon kuch chiziqlari

Adabiyotlar: 1. K.P.Abduraxmanov, O’.Egamov “Fizika kursi” darsligi, Toshkent.: Aloqachi 2013 y. 2. K.P.Abduraxmanov, O’.Egamov “Fizika kursi” darslik, Toshkent, “O’quv ta’lim metodikasi” 2015 y. 3. Савельев И. В. Курс физики. М.: Наука 1989 т. 1 4. Савельев И. В. Курс физики. М.: Наука 1989 т. 2 5. Савельев И. В. Курс физики. М.: Наука 1989 т. 3 6. Савельев И. В. Сборник вопросов и задач по общей физик е . М.: АСТ. Астрель. 2005. С.320. 7. К.П.Абдурахманов, Ў.Эгамов “ Физика курси” дарслиги, Тошкент, 2010 й. 8. П.А.Типлер, Р.А.Ллуэллин Современная физика (Лучший зарубежный учебник в двух томах) М. Мир.2007.С.496 (1том) 9. П.А.Типлер, Р.А.Ллуэллин Современная физика (Лучший зарубежный учебник в двух томах) М. Мир.2007.С.416 (2том) 10. Трофимова Т.И. Курс физики.М.Высшая щкола 1999.С.543 Интернет сайтлар: 1. www.ziyonet.uz ; 2. www.estudy.uz ; 3. www.fizika.uz ; 4. www.elearning.uz ; 5. www.bilim.uz ; 6. www.edx.uz ; 7. www.my.estudy.uz ; 8. www.conrsera.org.uz ;

Похожие

O’zaro ta’sir lagranjiani va uning simmetriyasi

Elektr toki

Elektr va magnetizm

Elektr tebranishlar generatorlari

Elektr maydon vakuumda