Elektr maydon vakuumda - Физика - Рефераты

Elektr maydon vakuumda

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

147 KB

Elektr maydon vakuumda Tabiatda elektr zaryadlarni ikki turi mavjud, ular esa musbat va manfiy zaryadlar deyiladi. Elektr zaryad elementar zarrachadan tashkil topgan. Barcha elementar zarrachalarning zaryadi kattalik jihatidan bir xil bo‘lib, elektron zaryadiga teng va elementar elektr zaryadi deb ataladi. Elementar zaryadning massasi va zaryadi quyidagiga teng:31 10 1082,9    m kg ; K e 19 10 6,1    Zaryadlangan jismda musbat va manfiy elementar zaryadlar soni turlicha; zaryadlanmagan jismda ularning soni o‘zaro teng bo‘ladi. Elektr zaryadlari erkin harakatlana oladigan jismlar o‘tkazgichlar deyiladi. Ikki xil o‘tkazgichlar mavjud. Barcha metallar birinchi tur o‘tkazgichlarga kiradi. Ikkinchi tur o‘tkazgichlarga elektrolitlar kiradi. Zaryadlarning harakati juda ham cheklangan jimslar dielektriklar yoki izolyatorlar deyiladi. Yarim o‘tkazgichlar oraliq holatda bo‘ladilar. Elektr zaryadlarning o‘zaro ta’siri tajribada tekshirilib, quyidagi qonun kashf qilingan: Bir xil ishorali elektr zaryadlari o‘zaro itarishadi, har xil ishorali elektr zaryadlari esa o‘zaro tortishadi. Elektr zaryadlari biror jarayonda qatnashar ekan bir jismdan ikkinchi jismga ko‘chishi yoki bir jismning o‘zida qayta taqsimlanishi mumkin, biroq yo‘qolishi va paydo bo‘lishi mumkin

emas. Boshqacha aytganda, berk sistema ichida elektr zaryadlarning algebraik yig‘indisi o‘zgarmay qoladi, ya’ni:const q q q q n     ... 3 2 1 (1) Tinch holatda turgan zaryadlangan jismlarning o‘zaro ta’siri va xususiyatlari elektrostatikada o‘rganiladi. Elektrostatikada ko‘pincha nuqtaviy zaryad tushunchasidan foydalaniladi. Elektr zaryadlarning orasida hosil bo‘lgan o‘zaro ta’sirini fransuz fizigi Sh.Kulon tajriba orqali aniqlagan. Elektr zaryadlarning o‘zaro ta’sir qonuni quyidagicha ta’riflanadi: Vakuumdagi ikki nuqtaviy elektr zaryadlarining o‘zaro ta’sir kuchi zaryadlar ko‘paytmasiga to‘g‘ri proporsional, ular orasidagi masofaning kvadratiga teskari proporsional: 22 1 0 4 1 ч qq F     (2) bu yerda ε 0 – elektr doimiysi yoki vakuumning dielektrik singdiruvchanligi deyiladi, м Ф 12 0 10 85,8     ga teng; ε – muhitning nisbiy dielektrik singdiruvchanligi bo‘lib, u esa moddaning elektr xossalarini harakterlaydi. F F0   [ ε ]=1 (3) bu yerda F 0 – zaryadlarning vakuumdagi o‘zaro ta’sir kuchi; F – zaryadlarning muhitdagi o‘zaro ta’sir kuchi. Bir-biridan biror masofada turgan elektr zaryadlari fazo orqali o‘zaro ta’sirlashadi. Bunday o‘zaro ta’siri faqat elektr maydon orqali amalga oshadi. Elektr maydon materiyaning alohida bir turidir. Binobarin, elektr zaryadlari va elektr maydon materiyaning ikkita ajralmas turidir.

Zaryadlangan har bir jismni elektr maydon o‘rab oladi. Elektr maydon harakteristikalari deb ikkita fizik kattaliklari qabul qilingan. Ular esa: E maydon kuchlanganligi va φ maydon potensiali.0q F E    м B E 1 (4) Elektr maydonini kuch chiziqlari yordamida tasvirlash mumkin. Elektr maydonining kuch chiziqlari deb uning har bir nuqtasiga o‘tkazilgan urinma kuchlanganlik vektori bilan ustma- ust tushadigan chiziqqa aytiladi (1-rasm). E 1 E 2 E 3 E 4 1-rasm. Agar elektr maydonining hamma nuqtalarida kuchlanganlik bir xil bo‘lsa, elektr maydoni bir jinsli deyiladi. Aks holda esa maydon bir jinsli emas deyiladi. (2) va (3) rasmlarda musbat va manfiy nuqtaviy zaryadlarning elektr maydoni tasvirlangan. 2-rasm. 3-rasm.+ -

Elektr maydonida joylashgan biror sirtni kesib o‘tayotgan kuch chiziqlari soni maydonning shu sirt orqali o‘tayotgan kuchlanganlik oqimi N deyiladi. Agar sirt kuch chiziqlariga perpendikulyar va maydon kuchlanganligi butun sirtda bir xil bo‘lsa,S E N   ,   м B N  1 (5) bu yerda S – sirtning yuzasi. Agar sirt kuch chiziqlariga perpendikulyar bo‘lmasa va maydon kuchlanganligi uning turli uchastkalarida turlicha bo‘lsa, u holda  cos SEN (6) bu yerda α – kuch chizig‘i bilan Δ S yuzaga o‘tkazilgan normal orasidagi burchak. Butun yuz orqali maydon kuchlanganligi oqimi elementar oqimlarning yig‘indisi bilan ifodalanadi:     n i i i i S E N 1 cos  (7) bu yerda n – elementar yuzalar soni. Bir-biridan biror ч masofada joylashgan, kattaligi jihatidan teng bo‘lgan ikki nuqtaviy zaryadlarning yig‘indisi elektr dipol deyiladi (4-rasm). ч q q 4-rasm. Zaryadlarni birlashtiruvchi to‘g‘ri chiziq dipolning o‘qi deyiladi. Quyidagi P qч (8) ko‘paytma dipolning momenti deyiladi. Odatda dipol momenti uning o‘qi bo‘ylab musbat zaryad tomonga yo‘nalgan bo‘ladi. - +

Agar elektr maydonni bitta emas, bir necha zaryadlar hosil qilayotgan bo‘lsa, natijaviy maydonning kuchlanganligi alohida zaryadlar hosil qilgan maydonlar kuchlanganliklarining vektor yig‘indisiga teng, ya’ni:nE E E E     ... 2 1 (9) yoki   n i iE E 1 (10) (9) va (10) formulalar elektr maydonlari superpozitsiya (qo‘shish) prinsipining matematik ifodasidir. R radiusli sferik sirt uning markazida turgan q – zaryadni o‘rab turgan holni ko‘raylik (5-rasm). 5-rasm. Butun sferada maydonning kuchlanganligi bir xil bo‘ladi, ya’ni: 2 0 4 R q E   (11) Kuch chiziqlari radiuslar bo‘ylab, ya’ni sfera sirtiga perpendikulyar yo‘nalgan. Bu kuchlanganlik oqimi N ni hisoblashda (5) formulani qo‘llash imkonini beradi: 02 2 0 4 4    q R Rq SEN  (12) bu yerda 2 4 R S   - sferik sirtning yuzi. Endi sferani ixtiyoriy yopiq sirt bilan o‘raymiz. 5-rasmdan ko‘rinayaptiki, sferani yorib kirayotgan har bir kuch chizig‘i bu R R q

sirtni ham yorib kiradi. (12) formula har qanday yopiq sirt uchun o‘rinli ekan. Agar yopiq sistema n – ta zaryadlardan tashkil topgan bo‘lsa, n zaryadlarni ixtiyoriy sirt o‘rab turgan bo‘ladi. Bu sirt orqali kuchlanganlik oqimi zaryadlardan har birining hosil qilgan oqimlari yig‘indisiga teng bo‘ladi:  n i iq N 1 0 (13) yoki   n i iq N 1 0 1  (14) Shunday qilib, elektr zaryadlarni o‘rab turgan ixtiyoriy yopiq, sirtni yorib o‘tuvchi kuchlanganlik oqimi o‘rab turilgan zaryadlarning algebraik yig‘indisiga teng. Bu qoida Ostrogradskiy-Gauss teoremasi deyiladi. Maydon potensiali φ : 0q W n   (15) bu yerda W n – sinov zaryadining potensial energiyasi; q 0 – sinov zaryadi. Nuqtaviy zaryad hosil qilgan maydonning biror nuqtasidagi potensiali quyidagiga teng bo‘ladi: ч q      0 4 1 (16) q 0 zaryadni elektr maydon bir nuqtasidan ikkinchi nuqtasiga ko‘chirishda bajarilgan ish quyidagiga teng bo‘ladi:  2 1 0 2 1       q W W A n n (17) Bundan elektr maydonning ikki nuqtasi orasidagi potensiallar ayirmasi: 0 2 1 q A    (18)

Elektr maydonning kuchlanganligi bilan potensiallar ayirmasi orasidagi bog‘lanishni topish uchun q 0 zaryadni bir jinsli elektr maydonda E kuchlanganlik yo‘nalishi bo‘ylab 1 nuqtadan 2 nuqtaga ko‘chirishda bajarilgan ish quyidagiga teng:  E q F A 0 12   (19) va ikkinchidan,  2 1 0 12    q A (20) Ishning bu ifodalarini bir-biriga tenglashtirib, quyidagini aniqlaymiz:  2 1   E (21) Bir jinsli elektr maydonning kuchlanganligi kuch chiziqlari bo‘ylab uzunlik birligiga mos kelgan potensiallar ayirmasiga teng. Elektr maydonda q 0 nuqtaviy zaryad 1 nuqtadan 2-nuqtaga ixtiyoriy shaklda yo‘l bo‘ylab siljiganda bajarilgan ishni ko‘rib chiqamiz (6-rasm). Δч α 1 ч 1 Δ l q 0 ч 2 2 6-rasm. 1 va 2 nuqtalar orasidagi yo‘lni Δ l elementar bo‘lakchalarga ajratamiz. Bu elementar masofada bajarilgan ish quyidagiga teng:  cos     F A (22) bu yerda F – maydonga kiritilgan q 0 zaryadga ta’sir qiluvchi kuch bo‘lib, u quyidgiga teng: 20 0 0 4 1 ч qq E q F      (23)

– elementar masofaning F kuch yo‘nalishiga proyeksiyasi  cos    ч ga teng. Natijada (22) ifodani quyidagi ko‘rinishda yozish mumkin. ч ч qq ч E q A       20 0 0 4 1   (24) Bundan q 0 zaryadni elektr maydonidagi 1 nuqtadan 2- nuqtaga ko‘chirish-da bajarilgan A 12 ish quyidagiga teng:    n i iA A 1 12 (25) yoki 2 0 0 1 0 0 12 4 1 4 1 ч qq ч q q A         (26)         2 1 0 0 12 1 1 4 ч ч q q A  (27) (26) va (27) formulalardan ko‘rinadiki, elektr maydonda zaryadni ko‘chirishda bajarilgan ish yo‘lning shakliga bog‘liq bo‘lmasdan zaryadning boshlang‘ich va oxirgi holatiga bog‘liqdir. Elektr maydonni harakteristikalari deb maydon kuchlanganligi va maydon potensiali qabul qilingan. Shu kattaliklar o‘rtasida ma’lum bog‘lanish bo‘lishi kerak. Agar maydon kuchlanganligi zaryad ta’sir qilayotgan kuchga, va potensial esa zaryadning potensial energiyasiga proporsional ekanligini hisobga olsak, E bilan φ o‘rtasidagi bog‘lanish potensial energiya bilan kuch o‘rtasidagi bog‘lanishga o‘xshash bo‘lishi ko‘rinadi. Haqiqatdan, maydon kuchlarining q zaryad ustida yo‘lning d kesmasi davomida bajargan ishini bir tomondan   dW dl dl E qE dA     ^ cos (28) ko‘rinishida, ikkinchi tomondan zaryad potensial energiyasining kamayishini ko‘rsatuvchi ifodani quyidagicha yozish mumkin, chunki q=const  qd dW   (29)

(28) va (29) formulalardan quyidagini hosil qilamiz:   d dl dl E E    ^ cos   d dl E  ^ (30) Lekin   dr dl E dl   ^ cos . Shuning uchun dч d E   (31) (31) formuladan ko‘rinadiki, maydon kuchlanganligi kuch chiziqlari bo‘ylab potensialni o‘zgarish tezligiga teng. Gradiyent belgisidan foydalanib, (31) ifodani quyidagicha yozish mumkin:  grad E   (32) Shunday qilib, elektr maydon kuchlanganligi potensialning teskari ishorada olingan gradiyentiga teng ekan. Bir jinsli maydon kuchlanganligining son qiymati kuch chizig‘ining birlik uzunligiga to‘g‘ri kelgan potensial o‘zgarishiga teng. Kuch chizig‘ining birlik uzunligiga to‘g‘ri kelgan potensial o‘zgarishi potensial gradiyenti deyiladi. Amaliy o‘lchashlarda har bir alohida nuqtalarning potensiallari emas, balki elektr maydonining potensiallar hisoblanadigan sanoq boshi o‘zgarganda ham o‘zgarmaydigan ikki nuqtasi orasidagi potensiallar farqi muhimdir. Shuning uchun elektr maydonining ixtiyoriy nuqtasi potensialini shartli ravishda nol deb qabul qilish mumkin. Yer – juda yaxshi o‘tkazgich va uning o‘lchami istalgan zaryadlangan jismning o‘lchamiga nisbatan juda katta bo‘lgani uchun jism Yerga ulanganda uning hamma zaryadi Yerga o‘tadi, Yerning potensiali esa amaliy jihatdan deyarli o‘zgarmaydi. Shuning uchun potensial hisoblanadigan sanoq boshi qilib Yerning potensialini olish, ya’ni potensialni nolga teng deb olish qulaydir.

Demak, yerga ulangan har qanday o‘tkazgich nol potensialga ega. O‘tkazgichni Yer bilan tutashtirish yerga ulash deyiladi. Amaliyotda o‘tkazgich potensialini Yer potensialiga nisbatan o‘lchashda elektrometr asbobi foydalaniladi. Atmosferadagi elektr. Yer shari ortiqcha manfiy elektrga ega bo‘lib, bu elektr Yer shari atrofida elektr maydonini vujudga keltirishi ko‘p sonli kuzatishlarda aniqlangan. Bu maydon kuchlanganligi Yer sirtiga yaqin joyda E=130 V/m atrofida. Bundan tashqari Yer sirtidan ancha yuqorida joylashgan havo molekulalari kosmik nurlar ta’sirida ionlashgan bo‘ladi va atmosferaning ionosfera deb ataluvchi musbat zaryadlangan qatlamini hosil qiladi. Manfiy zaryadlangan Yer sirti va ionosfera orasida elektr maydoni hosil bo‘ladi. Qora bulutlar va Yer sirti orasida Yer sirtidagi barcha predmetlarni (ayniqsa, baland imoratlar, zavod, fabrika trubalari va daraxtlarni) ta’sir orqali elektrlashi mumkin bo‘lgan mahalliy kuchli elektr maydoni hosil bo‘ladi. Natijada bulutlar orasida yoki bulutlar va Yer orasida yashin deb ataluvchi kuchli elektr razryad hodisasi ro‘y berishi mumkin. Yashin tushishi natijasida yong‘in bo‘lishi, fabrika trubalari buzilishi, elektr uzatish liniyalari uzilishi va hakozolar bo‘lishi mumkin. Shikastlanishlardan saqlanish uchun yashin qaytargichdan foydalaniladi. Xulosa qilib, shuni qayd etish kerakki, elementar zarralar va ularning aylanishlari kashf etilgandan keyin materiya tuzilishining birligi olamning yagona manzarasida asosiy o‘ringa chiqdi. Bu birlikning zamirida barcha elementar zarralarning moddiyligi yotadi. Turli elementar zarralar materiya mavjudligining turli konkret shakllaridir.

Olamning yagonaligi zarralarning harakat qonunlarida va ularning o‘zaro ta’sir qonunlarida ham namoyon bo‘ladi. АДАБИЁТЛАР : 1. I.V.Savelev. Umumiy fizika kursi. 2. R.I.Grabovskiy. Fizika kukrsi. 3. Ismoilov M ., Habibullayev P ., Xaliulin M . Fizika kursi . 4. Abdullayev G. Fizika. 5. Savelev I.V. «Umumiy fizika kursi» 6. Savelev I.V. «Umumiy fizika kursi» 7. Rasulmuhamedov A.G, Kamolov J., Izbosarov B.F. «Umumiy fizika kursi» 8. Nazarov O‘.Q. Umumiy fizika kursi. 9. Sivuxin D.V. “Umumiy fizika kursi”. 10. www.ziyonet.uz

Похожие

Metallarning klassik nazariyasi. Vakuumda elektr toki. Termoelektrik hodisalar

Elektromagnit maydon

Maydon tranzistorlari

Elеktr maydon. Kulon qonuni. Elеktr maydon kuchlanganligi. Maydonlarning supеrpozitsiya printsipi. Kuchlanganlik chiziqlari

Elektromagnit to'lqinlarni tarqatish va qabul qilish usullari