Асосий термодинамик жараёнлар - Физика - Рефераты

Асосий термодинамик жараёнлар

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

190 KB

Асосий термодинамик жараёнлар Режа : 1. Ёпиқ системалардаги идеал газларда термодинамик жараёнлар. 2. Ўзгармас ҳажмли (изоҳорик) жараён. 3. Ўзгармас босимли (изоҳорик) жараён. 4. Ўзгармас ҳароратли жараён (изотермик). 5. Ташқи муҳит билан иссиқлик алмашмайдиган (адиабатик) жараён. 6. Умумий (политроп) жараён.

Термодинамикада катта роль уйновчи ва амалий аҳамиятга эга бўлган асосий термодинамик жараёнлар қуйидагилардир: 1) Ўзгармас ҳажмли (изоҳарик) жараён; 2) Ўзгармас босим (изобарик) жараён; 3) Ўзгармас ҳароратли (изотермик) жараён; 4) Ташқи муҳит билан иссиқлик алмашмайдиган (адиабатик) жараён; 5) Ихтиёрий, умумий (политропик) жараён. Жараёнларни ўрганиш икки йўналишда бориши керак: 1. Ишчи жисм ўлчамларини ўзгариш қонуниятларини аниқлаш; 2. Ҳар бир жараёнда ишчи жисм ҳолатининг ўлчамларига қараб энергиянинг бошқа турдаги энергияга айланишдаги хусусиятларини ўрганиш. Юқоридаги талабларни ҳисобга олган ҳолда ҳар бир термодинамик жараён қуйидаги кетма-кетликда тахлил қилинади: 1. Термодинамика биринчи қонунининг математик ифодаси ва газ ҳолати тенгламаси асосида термодинамик жараённинг тенгламаси келтириб чиқарилади; 2. Жараённинг тенгламаси бўйича «PU» ва «TS” диаграммалари чизилади; 3. Жараёнда газ ҳолати ўлчамлари орасидаги боғланиш аниқланади; 4. Жараёнда ички энергиянинг ўзгариши аниқланди; 5. Жараёнда газнинг бажарган иши ҳисобланади; 6. Жараённи бажариш учун газга бериладиган ёки олинадиган иссиқлик аниқланади; 7. Жараёнда иссиқликни қандай таксимланиши қараб чиқилади. Бунинг учун газнинг ички энергиясини ўзгартиришига сарф бўладиган иссиқликнинг улуши q u   ҳисобланади. 8. Жараёнда энтропия ўзгариши ҳисобланади.

Ўзгармас ҳажмли (изоҳорик) жараён. Ишчи жисмнинг ҳажми ўзгармасдан бажариладиган термодинамик жараён- изоҳорик жараёни деб аталади. Жараённинг тенгламаси u=const Жараённинг P J ва TS диаграммаси (13-расмда) кўрсатилган. 13-расм. Изохорик жараённи Р, J ва Т, S диаграммаларда акс этиши Газнинг дастлабки 1 ва охирги ҳолати учун ҳолат тенгламаси. P 1 J 1 =RT 1 ва P 2 J 2 =RT 2 Изоҳорик жараён учун J 1 = J 2 =const эканлигини ҳисобга олсак, охирги иккала тенгламани ўзаро бўлсак қуйидагини ҳосил қиламиз:1 2 1 2 T T P P  яъни, газнинг босими унинг ҳароратига пропорционал равишда ўзгаради. Ички энергиянинг ўзгариши  u= C v (T 2 -T 1 ) ёки du= C v dT

Жараёнда бажарилган иш J J  2 1 Pdu  , бу ерда J =const бўлгани учун d J =0 бўлади. Демак, l=0, яъни изоҳорик жараёнда газ ташқи иш бажармайди. Буни измадан кўриш мумкин. Графикда ишни ифодаловчи юза 0 га тенг. Жараёнда газга берилган иссиқликни (ёки олинган) аниқлаш учун термодинамиқанинг 1-чи қонунини тенгламасини ёзамиз q=  U +l, изоҳорик жараён учун l = 0. У ҳолда q=  U=C v (T 2 -T 1 ), яъни, изоҳорик жараёнда газга берилган иссиқликни барчаси газнинг ички энергиясини орттиришга сарф бўлади. Ички энергиянинг ўзгартиришга сарф бўлган иссиқликнинг миқдори  1     q q q u Жараёнда энтропиянинг ўзгариши   J J J J      2 12 1 1 2 ; d R T dT C S S S T T v Жараёнда J 1 = J 2 = const бўлгани учун    2 1 T T v T dT C s Жараён TS диаграммасида иссиқлик бериш билан борадиган 1-2 эгри чизиғи билан ифодаланади, яъни энтропия ортирмаси мусбат. 3. Ўзгармас босимли (изоҳорик) жараён. Ўзгармас босим ҳолатида бажариладиган ҳар қандай термодинамик жараён- изобарик жараён деб аталади. Жараённинг тенгламаси P = const Жараённинг P J ва TS диаграммаси (14- расм)

14-Расм. Изобарик жараённи Р, J ва Т , S га доир акс этиши Ўлчамлар орасидаги боғланишни аниқлаш учун газ ҳолат тенгламаси P 1 J 1 =RT 1 ва P 2 J 2 =RT 2 Бу жараёнда P 1 =P 2 =const. Тенгликларни ўзаро бўламиз. 1 2 1 2 T T  J J , яъни газ ҳажмининг ортиши унинг термодинамик ҳароратига пропорционал боғланган. Ички энергиянинг ўзгариши изоҳорик жараёндаги каби бўлади, яъни  u = C v (T 2 -T 1 ) ёки d J =C v dT Жараёнда газнинг бажарган иши     J J J J J J  J  J  2 1 2 1 1 2 P d P Pd  Бажарилган ишни бошқача ифодалаш мумкин. P J =RT ни ҳисобга олсак l=P ( J 2 - J 1 )=P J 2 -P J 1 =RT 2 -RT 1 =R(T 2 -T 1 ) l=R(T 2 -T 1 ) Жараёнда газга берилган иссиқлик миқдори q=  u+l ё ки q=C v (T 2 -T 1 )+R(T 2 -T 1 ) =(C v +R) (T 2 -T 1 ) C p -C v =R бўлгани учун С v +R=C p бўлади. Шунинг учун q = C p (T 2 -T 1 ) Изобарик жараёнда иссиқликни (q ни) энталпияларнинг кимматлари орқали ҳам ифодалаш мумкин: Q=  U=l бу ерда  u=u 2 -u 1 ва l=P( J 2 - J 1 ) бўлгани учун

q=u 2 -u 1 +P J 2 -P J 1 Бир хил индексли катталикларни гурухлаймиз. q=(u 2 -P J 2 )-(u 1 +P J 1 ) i=u+pJ бўлгани учун q = l 2 -i 1 ифода келиб чиқади. Демак, изобарик жараёнда газга берилган иссиқлик бошлангич ва охирги ҳолатдаги энталпияларнинг айирмасига тенг. Бу жараён учун  нинг қиймати     k C C C T T C q u p v p v 1 1 2 1 2           Демак, изобарик жараёнда газга берилган иссиқликнинг k 1 хиссаси, ёки бошқача қилиб айтганда, 100/k проценти, газнинг ички энергиясини ортишига сарф бўлади. Энтропиянинг ўзгариши қуйидагича аниқланади T dT C T dq ds p   Тенгликни Т 1 дан Т 2 гача интегралласак     2 1 1 2 1 2 T T n p T T C T dT Cp s s  ҳосил бўлади. Демак 1 2 T T C s n p   Бир хил ҳароратларда, изоҳоранинг изобарга нисбатан якка қиялиги каттароқ бўлади, яъни изоҳора чизиғи ТS диаграммасида тикроқ кўтарилиб боради. Бунга сабаб изоҳорик жараёнда газга берилган, иссиқликнинг барчаси ички энергиянинг орттиришига яъни газ ҳароратини кўтаришга сарфланади . Ўзгармас ҳароратли(изотермик) жараён.

Ишчи жисмнинг ҳарорати ўзгармас ҳолда бажариладиган ҳар қандай термодинамик жараён-изотермик жараён дейилади. Жараённинг тенгламаси P J =const Жараённинг бажарилиш шарти эмас T=Const Жараённинг Р J диаграммасидаги ифодаси логарифмик эгри чизиқ, ТS диаграммаси эса абцисса ўқига параллел бўлган чизиқдир. 15-расм. Изотерик жараённи P, J ва T , S диограммаларда акс этиши Ўлчамлар орасидаги боғланишни жараённинг тенгламасидан аниқлаш мумкин, яъни 1 2 2211 JJ    JJ 2 1 ёки constPP Демак, жараёнда ишчи жисмнинг босими, унинг солиштирма ҳажмига тескари пропарционал боғланган. Газнинг бажарган ташқи иши  J J J  2 1 Pd  Ҳолат тенгламасидан J  RT P 1 2 2 1 2 1 J J  J  J J    J J J J n RT du RT d RT   Чунки RT=Const. Шундай қилиб 2 1 g2,3RT ёки    JJ   1 2 nRT

Жараёнда газ ички энергиясини ўзгариши нолга тенг бўлади:  u=0, чунки Т 2 =Т 1 =Const. Жараёнда газга берилган иссиқликни миқдори  u=0 бўлгани учун q=l= RTlnJ 2 / J 1 бўлади. Бу тенгликдан кўриниб турибдики, изотермик жараёнда газга бериладиган иссиқликнинг барчаси иш бажарилишига сарф бўлади. Газнинг ички энергияси бу жараёнда ўзгармайди. Газни энтропияси ΔТ=0, яъни Т=Сonst бўлганлиги учун ΔS = S 2 -S 1 = RTln J 2 / J 1 - RlnP 1 /P 2 Ташқи муҳит билан иссиқлик алмашмайдиган (адибатик) жараён. Ишчи жисм билан ташқи муҳит орасида иссиқлик алмашмайдиган ҳар қандай ҳолат ўзгаришидаги термодинамик жараён-адиабатик жараён дейилади. Бу жараённи идеал жараён дейиш мумкин, чунки ҳақиқий жараёнларнинг барчасида ҳам оз ёки кўп миқдорда ташқи муҳит билан иссиқлик алмашиниш ҳоллари содир бўлади. Амалда адиабата жараёнига яқин келадиган жараёнлар ўта тез содир бўладиган жараёнлар бўлиб, уларда ишчи жисм ташқи муҳит билан иссиқлик алмашиниб улгура олмайди, яьни, жараён қанчалик тез содир бўлса, у шунчалик адиабатага яқинлашади. Жараённинг шарти dq = 0 Термодинамика биринчи қонунининг математик ифодаси диффренциал куринишида; dq=C v dT+Rd J ёки dq=C p dT- J dP Иккала тенгликда ҳам dc = 0 бўлгани учун С v dT+Pd J =0, C p dT- J dP=0 ёки С v dT=-Pd J , C p dT- J dP

Иккинчи тенгликни биринчи тенгликка бўламизv p v p C C K ;dP dP C C  JJ бўлгани учун dp d P K J  J  ёки J J   d dp P K . Бу тенгликдаги ўнг томондаги биринчи нисбатни чап тамонга қўямиз. , dK P dP ёки d dp P K J J  J J  Охирги тенгликни интегралллаймиз ва қуйидагини ҳосил қиламиз. 1 2 1 2 2 1 2 1 J J  J J    J J lnK P P ln ; d K P dPP P Тенгликнинг ўнг томонидаги коэффициент «К» ни ишорасини ҳисобга олган ҳолда логарифм белгиси остига киритамиз: K ln P P ln       J J  2 1 1 2 Малумки, агар икки сонининг логарифмлари ўзаро тенг бўлса, уларнинг ўзлари ҳам бир-бирига тенг бўлади. Шунинг учун KK PP 21 1 2 JJ  бўлади, бу тенгликдан ёзишимиз мумкин. P J 1 K = P J 2 K = ….. = P n J n K = Const. Шундай қилиб, адиабатик жараённинг тенгламаси умумий ҳолда қуйидагича бўлади. P J K = Const. Адиабатик жараённинг P J диаграммаси гипербола чизиғи билан (16- расм), ТS диаграммада эса вертикал чизиқ билан ифодаланади.

16-расм. Адибатик жараённи P, J ва T,S диограммада акс этиши Жараёнда ўлчамлар орасидаги боғланиш: а ) Босим ва солиштирма ҳажм орасидаги боғланиш K K P P v ёки P P 1 1 2 2 1 1 2 2 1       J       J J  б) Ҳарорат ва солиштирма ҳажм орасидаги боғланиш . 1 2 11 2 1 2 1 1 1 2 J J              J J   K K T T ёки T T в ) Ҳарорат билан босим орасидаги боғланиш .1 2 1 2 1 2 1 1 2 1                KK KK T T P P ёки T T P P Ички энергиянинг ўзгариши ΔU = U 1 -U 2 = C v (T 2 - T 1 ) Бажарилган иш dq=0 бўлгани учун  . T T K R 2 1 1    Газ ички энергиясини ўзгартиш учун сарфланадиган иссиқликнинг қисми      O dU q U Бу жараёнда энтропия ўзгармайди. Шунинг учун адиабата жараёнини, баъзи ҳолларда «изоэнтропия» жараёни ҳам деб аталади. Тенгликлардаги «К» ни адиабата кўрсаткичи дейилади. Унинг сони газнинг турига боғлиқ бўлмай, фақат газ молекуласини атом сонига боғлиқ.

Умумий (политроп) жараёнлар. Политроп жараёнлари ҳеч қандай, бажарилиш шартига эга бўлмаган, энг умумий термодинамик жараёндир. Ҳақиқий (реал) термодинамик жараёнларда ишчи жисм ҳолати мураккаб шароитда ўзгаради, юқорида қараб чиқилган 4 та содда термодинамик жараёнлар шу мураккаб (реал) жараёнларнинг фақат хусусий ҳоллари бўлади. Политроп жараённинг тенгламаси P J n = Const. Политроп жараённинг бошқа жараёнларнинг хусусий ҳоли эканлигини исботлаш учун политроп кўрсаткичи «n» га хусусий қийматларни берамиз, яьни 1) агар n = 0 бўлса, у ҳолда P J o = Const ёки P = Const, изобарик; 2) n =  ёки J = Const изоҳорик 3) Aгар n = 1 бўлса, P J = Const изотермик 5) Aгар n = к бўлса, P J к = Const адиабатик жараён бўлиб, мос равишда олдин қурилган жараёнларни тенгламасига айланади. Бу жараёнда n +  , -  оралиғидаги қийматларни ҳам мавжуд бўлиб, жуда кўп жараёндан иборат бўлади. 17-расм. Идеал газлардаги асосий термодинамик жараёнларни P, J ва Т, S координаталарда акс этиши Политроп жараёнида газ ҳолати ўлчамларини боғланишини аниқлаш учун адиабата жараёнидаги каби аниқликланиди, фақат «К» ўрнига «n» қўйилади.

Kn n n P P T T T T 1 2 1 2 1 1 1 2 2 1 1 2 2 1 ; ; P P               J J        J J  Бажарилган иш ҳам худди шундай    2 2 2 1 2 1 1 1 ; 1 J  J      P P n l T T n R l           J J   J             J    1 2 1 2 2 1 1 2 2 2 1 1 1 1 n nn n P P P n P l Политроп жараён газга берилган иссиқлик миқдори   u q Ички энергияни ўзгариши ва ишнинг қийматларини формулага қўйсак    2 1 1 2 1 T T n R T T C q v      Тенгламани иккала томони (T 2 -T 1 ) га бўлиб, ўнг томонини соддалаштириб, қуйидагини ҳосил қиламиз    1 2 1 2 1 T T C T T n k n c q n v       Жараёнда иссиқликнинг газ ички энергиясининг ортишига бўладиган қисми     k n n T T n k n C T T C q u V V            1 1 1 2 1 2 Изоҳорик жараён учун k k o o k n n 1 1 1         Газ энергиясининг ўзгариши 1 2 1 T Tn n k n C S n      Идеал газлар билан бажариладиган барча термадинамик жараён ҳақида қуйидаги хулосаларни чиқариш мумкин; 1. Газга жараёнда иссиқлик берилиши (ёки олиниши) нуқтаи назаридан:

а) Политроп кўрсатгичи "n" нинг n>k қийматларида бажариладиган барча жараёнлар газдан иссиқлик олинади, яъни газни совитиб туриш керак бўлади: б) Кўрсаткичнинг қиймати n<k бўлади жараёнда газга иссиқлик бериш (газни иситиш) орқали бажарилади: в) Кўрсаткич "n" нинг адиабата кўрсаткичи "k" га тенг бўлган қийматларда бажариладиган жараёнларда газ ташқи муҳитдан ажратилган ҳолда бажарилади, яъни газга иссиқлик берилмайди ҳам, олинмайди ҳам. 2. Жараён ишчи жисм ички инергиясининг ўзгариши нуқтаий назардан: А) Политроп кўрсаткичи n>1 бўлган жараёнларда газнинг ички инергияси камайиб боради: Б) Кўрсаткичнинг қиймати n<1 бўлган ҳоллардаги жараёнларда газнинг ички энергияси ортади, яъни жараён давомида газ кириб боради. В) n=1 бўлган (изотермик) жараёонларда эса, газнинг ички энергияси ўзгармайди  q = 0 3. Баъзи умумий хулосалар: А) Жараён бошланишида газга берилган иссиқлик, адиабата жараёни (n=k) да, ташқи муҳитга берилиб исроф бўлганлиги учун бундай жараёнда энг юқори иш унуми олиш мумкин: Б) Иссиқлик двигителларда политроп кенгайиши жараёнларини адиабата жараёнга яқинлаштириш учун интилиш керак: В) Поршинли иссиқлик двигителларининг мавжуд констуркцияларини циклларида политроп кўрсаткичининг қийматлри 1<n<k оралиғида бўлганлиги учун шу оралиқдаги политроп пратцесиялари двигатель билан шуғулланувчи мутахасислар учун алохида аҳамиятга эга.

Фойдаланилган адабиётлар 1. И. А. Каримов Ўзбекистон XXI аср бўсағасида. Хавфсизликка таҳдид, барқарорлик шартлари ва тарақққиёт кафолотлари. Т.1997. 2. Ж. Нурматов ва бошқалар. Иссиқлик техникаси. Т. 1998. 3. www.Ziyonet.uz

Похожие

Реал газларнинг термодинамик жараёни

Электромагнитли реле ўтувчи жараёнлар

Фотокимёвий ва радиакимёвий жараёнлар (амалий ашгулотлар)

Термодинамиқанинг биринчи қонуни

Гиббс ансабли ва фазавий фазо