Термодинамиқанинг биринчи қонуни - Физика - Рефераты

Термодинамиқанинг биринчи қонуни

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

80.5 KB

Термодинамиқанинг биринчи қонуни Режа : 1. Асосий тушунчалар 2. Газнинг ички энергияси. 3. Газнинг ташқи иши. 4. Газ энтальпияси.

Агар термодинамик системанинг ҳамма нуқталарида ташқи муҳит билан бир хил босим ва бир хил ҳарорат, вақтга боғлиқ бўлмаган ҳолда сакланса (масалан, хонага олиб кирилган бирон очиқ идишдаги суюқлик бир неча соатдан кейин) бундай термодинамик система тенг салмоқли ҳолатда дейилади. Яъни, системада вақт давомида ички ва ташқи алмашиниш содир бўлмайди. Ишчи жисм (газ, суюқлик) тенг салмоқли ҳолатда сақланиши учун ташқи муҳитнинг ҳолати ўзгармаслиги керак. Агар хонанинг ҳарорати ўзгарса хонадаги идишдаги ишчи жисмнинг ҳам ҳарорати аста-секин ўзгариб боради, яъни вақт давомида ишчи жисмнинг ҳарорати ўзгаради, яъни унинг ҳажми тенг салмоқли ҳолатдан чиқади. Агар идишдаги ишчи жисм хонада тураверса бир неча вақтдан сўнг у янги тенг салмоқли ҳолатига келади. Шу янги тенг салмоқли ҳолатига келиши учун сарфланадиган вақт системасининг релаксация вақти дейилади. Газнинг бирор ўлчами (P,V,T) ўзгариши билан бошқа ўлчамлари ҳам ўзгаради. Агар газ сиқилса унинг босими ва ҳарорати ортади. Натижада газнинг янги термодинамик ҳолати вужудга келади. Газнинг бир термодинамик ҳолатдан иккинчи термодинамик ҳолатга ўтиши, яъни газ ҳолати ўзгаришининг кетма-кетлиги термодинамик жараён дейилади. Агар, термодинамик жараёнда газ кетма-кет тенг салмоқли ҳолатни эгаллаб борса, бу жараён тенг салмоқли дейилади. Вақтнинг ҳар бир пайтида жараён тенг салмоқли ҳолатидан бироз фарқ қилса, бундай жараёнлар, квазистатик жараён - тенг салмоқли ҳолатига яқин дейилади. Бундай жараёнда газнинг айрим нуқталарида босим ва ҳарорат бир-биридан жуда оз фарқ қилади. Квазистатик жараёнларни ҳам амалда учратиш қийин. Шунинг учун уларни идеал жараёнлар дейиш мумкин. Мавжуд реал термодинамик жараёнларда сиқиш, кенгайиш, газнинг исиши ва совиши каби ҳолатлар жуда тез бўлади. Натижада газ хажининг ҳар

хил нуқталарида Р, Т, V ҳар хил қимматга эга бўлади, яъни бундай жараёнларда тенг салмоқли ҳолат бўлмайди. Шунинг учун уларни тенг салмоқли бўлмаган жараёнлар дейилади. Расмда ифодаланган цилиндрдаги газ тенг салмоқли ҳолатда бўлмайди. Газнинг А ва В сохадаги босими Р, Т, температураси ва зичлиги r сезиларли фарқ қилади. Бу жараён тенг салмоқли бўлмаган реал жараёндир. Газ ҳолатининг ўзгариш жараёнларини уч ўлчовли фазовий координаталар системасида ифодалаш мумкин. Лекин фазовий координата анча қийинчиликларга олиб келади. Шунинг учун термодинамик жараёнларни график билан ифодалашда текисликдаги координаталар системасидан, яъни босм билан ҳажмни ўзаро боғловчи координаталардан фойдаланилади. Бундай система-"PV" диаграмма деб аталади. Масалан, 2 - расмда ифодаланган 1-2 эгри чизиқ ишчи жисмнинг бошлангич (1 нуқта) ҳолатидан, кейинги (2 нуқта) ҳолатига ўзгаришини ифодалайди. Бундан кўриниб турибдики, жараён-кенгайиш жараёни бўлиб, босим Р 1 дан Р 2 гача камаяди, ҳажм эса V 1 дан V 2 гача ортади. Қайтувчан ва қайтмас термодинамик жараёнлар. Термодинамик тўғри ва тескари йўналишда бажарилиши мумкин. Шунинг учун улар тўғри жараён ёки тескари жараён деб юритилади. PV диограммасида ихтиёрий термодинамик жараёнини ифодалаймиз (3 расм). Жараён биринчи ҳолатдан иккинчи ҳолатига томон бораётган бўлса, кенгайиш жараёни (тўғри жараён) бўлади. Яъни ишчи жисм тенг салмоқли а,в,с каби катор ҳолатларни эгаллаб секин кенгайади ва газ ҳолати ўлчамларининг қиймати бир-бирига чексиз яқин деб фараз қилинади. О JР 21 P 2 V 2P 1 V 1 2- расм Р J1 2a B C 3- расм

Агар, энди жараёнларни тескари олиб борсак, ишчи жисм чексиз секин сиқилиб, кетма-кет тенг салмоқли ҳолатларни 2, … с, в , а, 1 нуқталарни ифодалаб жараёнларни бажаради ва дастлабки ҳолатини эгаллайди. Шундай қилиб термодинамик система тўғри ва тескари жараёнларни бажаргандан сўнг, у тўла дастлабки ҳолатига қайтади. Бундай термодинамик жараёнлар қайтмас жараёнлар деб юритилади. Табиатдаги барча жараёнлар қайтмас жараёнлардир, чунки ҳеч қандай реал жараён юқорида айтиб ўтилган шартларни бажара олмайди. Шунинг учун қайтувчи жараёнларни идеал жараёнлар дейиш мумкин. Реал жараёнлар идеал жараёнларга оз ёки кўпроқ яқинлашиши мумкин, лекин ҳеч қачон айнан ўзи бўлолмайди. Теплотехник ҳисоблашларда идеал жараёнлар ўрганилади ва қўлланилади. Натижаларга маълум коэфицентлар киритилиб реал жараёнларга айлантирилади. Газнинг ички энергияси Идеал газларда ички энергия қуйидагилардан ташкил топади: a ) молекулаларнинг илгариланма ҳаракатининг кинетик энергиясидан; б) молекула айланма ҳаракатининг кинетик энергиясидан; в) атомлар айланма ҳаракатининг кинетик энергиясидан; г) атомлар тебранма ҳаракатининг кинетик энергиясидан. Реал газларда юқоридагилардан ташқари малекулаларнинг ўзаро таъсири натижасида содир бўладиган потенциал энергия ҳам ҳисобга олинади. Юқорида санаб ўтилган энергияларнинг йигиндиси газнинг ички энергияси дейилади ва "U" ҳарф билан белгиланади. U = U k +U n

Газ ҳолатини ўлчамлари Р,V, ва Т орқали боғланганлиги учун ички энергияни ихтиёрий иккинчи ўлчамнинг функцияси сифатида кўрсатиш мумкин яъни: U = f 1 (T 1 , J ), U = f 2 (P,T) , U = f 3 (P, J ) . Ички энергия газ ҳолатини ифодаловчи катталикдир. Идеал газларда молекулалар орасидаги ўзаро тортишув кучи бўлмаганлиги учун ҳажм ва босмнинг ўзгариши ички энергия миқдорига таъсир қилмайди. Шунинг учун идеал газларда ички энергия фақат ҳароратнинг U= f (T) функциясидир. Термодинамик жараённи ўрганишда, ҳисоблашда ички энергиянинг абсолют қиймати эмас, унинг ўзгариш миқдори зарур бўлади. Ички энергия Vқconst бўлган жараёнда энг кўп ўзгаради. Чунки бунда, ҳажм ўзгармаслиги учун ташқи иш бажарилмайди ва берилган иссиқлик миқдори фақат газнинг ички энергиясини ортиришга олиб келади. 1 кг газга берилган иссиқлик миқдори q = С v (T 2 -T 1 ) У ҳолда ички энергиянинг ўзгариши ê U = U 2 - U 1 = C v (T 2 -T 1 ) га тенг бўлади. бу ерда T 1 , T 2 - дастлабки ва охирги ҳолатдаги ҳарорат; U 1 , U 2 - дастлабки ва охирги ҳолатдаги энергия; C v - газнинг ҳажми бўйича иссиқлик сиғими, ж/м × 3 к. Газнинг ташқи иши J =Coпst бўлган жараёда газ ташқи иш бажармайди, яъни газга берилган энергияни ҳаммаси ички энергияни орттиришга сарф бўлади.

Бундан хулоса шўқи, бошқа термодинамик жараёнларда газга берилган исиклик миқдори ички энергияни ортирибгина колмай, ташқи иш бажаришга ҳам сарф бўлади. Маълумки, иш бажарилиши учун энг камида 2 та жисм: энергия қабул қилувчи ва энергия берувчи мавжуд бўлиши керак. Иш - энергия узатилишининг бир шакли бўлиб, ишнинг миқдори берилаётган энергиянинг ўлчови ҳисобланади. Агар (4-расмга қаранг) ҳаракатчан поршенли цилиндрдаги 1 кг газга чексиз кичик миқдордаги dq иссиқликни берсак, газ кенгайиб, поршен dy масофа йўл юради ва  L ташқи иш бажаради. Бу иш кучнинг поршен юрган йўлига кўпайтмаси билан ифодаланади:  L = pdv бу ерда P - газнинг босими, н/м 2 ; F - поршеннинг кундаланг кесими юзаси, м 2 . Маълумки, ҳажмнинг энг кичик ортирмаси d J= F × ds бўлгани учун d l = Pd J бўлади. У ҳолда газнинг V 1 ҳажмдан V 2 ҳажмга кенгайишида бажарилган иш қуйидагига тенг бўлади:  = 2 1 V V Pdv L 4. Расм . Газнинг кенгайишда бажарилган иши. P J диограммадаги юза S маълум маcштабда бажарилган ишни ифодалайди. Кенгайишдаги ишни мусбат, сиқиш жараёндаги ишни эса, манфий деб қабул қилинган.

Термодинамика биринчи қонунининг мохияти ва унинг математик ифодаси Маълумки, иссиқликнинг ишга айланиши, энергиянинг сақланиши ва айланиш қонунининг хусусий ҳолидир. Маълум Q миқдордаги иссиқликнинг йўқолиши, тўла аниқ миқдордаги механиқ иш l ни келтириб чиқаради, ва аксинча. Иссиқлик ва иш орасидаги мана шу ўзаро боғланиш термодинамика биринчи қонунининг мохиятини ташқил этади. Биринчи қонунга асосан сарфланган энергияга нисбатан кўпроқ энергия берадиган двигатель яратиш мумкин эмас. Қўзгалувчан поршенли цилиндрга солинган 1 кг газга, маълум миқдордаги q иссиқликни берсак, унинг ҳарорати ортади, яъни газ қизийди. Молекулаларининг ҳаракати тезлашади. Молекулаларнинг айланма ва илгариланма ҳаракатининг кинетик энергияси, ҳамда молекула ички тебраниш энергияси ҳам ортади. Натижада газнинг ички кинетик энергиясини ортишига олиб келади. Цилиндрдаги поршень қўзгалувчан бўлганлиги учун газ исиши натижасида поршень юқорига кўтарилади (II ҳолатни эгаллайди ). Газ кенгайиши сабабли молекулалар орасидаги ўртача масофа узаяди, бу эса молекулалар орасидаги тортиш кучидан келиб чиқадиган ички потенциал энергияни ΔU га камайтиради. Шу жараён учун энергия баланси қуйидагича бўлади: q = ΔU к + ΔU n + l бу ерда l - поршенни ҳаракатлантириш учун сарфланган иш. Газнинг ички энергиясини умумий ўзгаришини ΔU билан белгилаймиз ΔU= ΔU к + ΔU n У ҳолда

q = ΔU + l бўлади. Бу тенглик термодинамика биринчи қонуннинг математик ифодаси бўлиб, у қўйдагича изоҳланади: Ҳар қандай термодинамик жараёнда газга берилган иссиқлик, унинг ички энергиясини ортиришга ва ташқи кучни енгишда бажариладиган ишни бажаришига сарф бўлади. Газ энталъпияси Кўзгалувчан поршенли цилиндирга 1 кг ишчи жисм тўлдирилган (6- расм). Цилиндр ичидаги газнинг босими "Р" муҳит босимидан юқори бўлсин. У ҳолда поршень кўтарилиб кетмаслиги учун бирор юк қўйиш керак бўлади. Унинг оғирлиги қўйидагича бўлиш керак G = P × F 5-расм. Энтальпиянинг физик маъноси бу ерда F - цилиндирнинг кўндаланг кесимини юзаси. Юкни мувозанат ҳолатда ушлаб турган газни потенциал энергияси қуйидагича бўлади G × g × h = PF × gh = PV чунки V = F × h бу ерда g -тортиш кучининг эркин тушиш тезланиши. Ушбу мисолимиздаги газнинг тўла энергияси қуйидагича бўлади Н = U + рV (1)

бу ерда PV кўпайтма V ҳажмидаги газни итариб туришидаги бажарган иши, ёки газ босимининг потенциал энергияси деб юритилади. Газнинг тўла энергияси Н газнинг энталъпияси деб юритилади. Энталпия Н ҳам газ ҳолатини ҳарактерловчи катталик ҳисобланади. Газ энталпиясининг сон қийматини аниқлаймиз. Малумки, ички энергиянинг абсолют қиймати U=C v (T 2 -T 1 ) =C v T тенг. Газ ҳолати тенгламаси 1 кг газ учун PV=RT Шунинг учун (1) тенгликни қўйдагича ёзиш мумкин Н = C v T + RT = (C v +R) T = Cp × T бу ерда C p = C v +R - ўзгармас босимдаги газнинг иссиқлик сиғими Демак, Н = C p × T Газ энтальпиясининг сон қиймати, газни абсолют нолъ градусдан Т градусга ўзгармас босимда қиздириш учун сарфларнадиган иссиқлик миқдорига тенг. Ўлчов бирлиги   = = × × = кг ж H K p Т к кг ж C H Физик маъноси шўқи 1 кг газда қанча энергия борлигини англатади.

Термодинамик жараён учун газ энталпиясининг ўзгариш миқдори қуйидаги ифодадан топилади. Δ Н = Н 2 -Н 1 = C p T 2 -C p T 1 =C p × (T 2 -T 1 ). Демак, энталпиянинг ўзгариш миқдори ҳам, ички энергия ўзгариши каби, ҳар қандай термодинамик жараён учун бир хил ифода билан аниқланади, яъни Δ Н = C p (T 2 -T 1 ).

Фойдаланилган адабиётлар 1. И. А. Каримов Ўзбекистон XXI аср бўсағасида. Хавфсизликка таҳдид, барқарорлик шартлари ва тарақққиёт кафолотлари. Т.1997. 2. Ж. Нурматов ва бошқалар. Иссиқлик техникаси. Т. 1998. 3. www.Ziyonet.uz

Похожие

Термодинамиқанинг иккинчи қонуни

Тeрмодинамиканинг биринчи қонуни

Термодинамиканинг биринчи бош қонуни

Тўла ток қонуни. Магнит занжирларини ҳисоблаш

Модданинг магнит майдон учун тўла ток қонуни