Тафаккур услуби, унинг моҳияти ва билишдаги аҳамияти

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

59 KB

Скачать

www.arxiv.uz Режа: 1. Тафаккур услубининг мазмуни ва белгилари. 2. Ижтимоий жараёнлар ва тафаккур услуби. 3. Тафаккур услубининг асосий тарихий шакллари. 4. Софистик, Метафизик, Эклектик тафаккур. 5. Мантиқий фикрлаш, Диалектик тафаккур. 6. Синергетик тафаккур.

www.arxiv.uz Тафаккур услубининг Замонавий илмий ва фалсафий адабиётлар мазмуни ва белгиларида «тафаккур услуби» атамаси тез-тез қўлла нилмокда. Аммо ҳозирга қадар бу тушунча ҳақида ҳамма томонидан эътироф этиладиган умумий илмий таъ риф мавжуд эмас. Биз шу соҳадаги рисоласини китобимизнинг ушбу қисмига асос қилиб олган таниқли олим Ж. Туленовнинг алоҳида таъкидлашича, «Тафаккур услуби» тушунчаси турли муалл ифлар томонидан турлича талқин этиладики, бу ушбу тушунча мазмунини янада мужмаллаштириб юборган. Ж. Туленовнинг шу йўналишдаги издоши Н. Шермуҳамедова ҳам мазкур масалага ба ғишланган докторлик диссертациясида бундай ҳолатнинг мавжуд бўлиб қолаётганини эътироф этган. Маълумки, одамлар қадимдан «услуб» тушунчасини санъат, адабиёт, архитектура асарлари хусусиятини изоҳлаш учун иш латганлар. XX асрда бу тушунча янгича маънода қўлланилмоқда. Кўп ҳолларда, аввал маълум бўлмаган, «тафаккур услуби» ёки «илмий тафаккур услуби» каби лингвистик атамаларга дуч ке линмоқда. Бу тушунчалар нимани ифода этади ва уларнинг пайдо бўлишига сабаб нима? Илмий тафаккур услуби ҳақида гапирар эканлар, бу янги тушунчани аввал айрим олимларга хос деб эмас, балки бир бу тун ҳолда фанга хос деб таъкидлашади. Бу тушунча бутун бир илмий йўналишни, йирик тадқиқот соҳасини тавсифлашда қўлла нилади. Тафаккур услуби билиш тараққиётининг муайян тарихий бос қичидаги илмий тафаккурнинг асосий, белгиловчи тавсифини ўзида ифода этади. Кўп ҳолларда «тафаккур услуби», «ўрганиш услуби», «ёндашиш методи» тушунчалари синонимлар сифатида қўлланилади. Шу сабабли метафизик, эклетик, софистик, диа лектик ва бошқа тафаккур услублари ҳақида гапириш мумкин. «Тафаккур услуби» тушунчасини илмий нуқтаи назардан аниқ лаш муҳим назарий ва амалий аҳамиятга эга. Бироқ, бу вазифани ҳал қилиш бир қатор қийинчиликлар билан боғлиқ, негаки «та факкур услуби» жуда кенг маънолиги тушунчадир. Шунинг учун даставвал, умумий шаклда, унинг асосий

www.arxiv.uz кўринишларини белги лаш мумкин. Мазкур тушунчанинг барча структура элементлари билан мукаммал танишиб чиқилгандан сўнг, унинг мазмунини конкретлаштириш имкони очилади. Аввало шуни таькидлаш керакки, тафаккур услуби ҳиссий ва ақлий билимга асосланган, воқеликни воситали инъикос этишдир. Маълумки, инсон тафаккурида уни ўраб турган воқеликдаги нарса ва ҳодисаларни акс эттириш уларнинг мантиқий образини ўзида ифодалаган тушунчалар ёрдамида амалга оширилади. Тушунчалар умумий характерга эгалиги билан тавсифланадики, улар туфайли нарса ва ҳодисаларнинг муҳим томонларини аниқлаб олиш мумкин бўлади. Инсон учун уни ўраб турган олам ва унинг ривожланиш қону ниятлари туғрисидаги янги билимларни акс эттириш, англаб олиш, турли ҳаётий вазилтларда мувофиқ келадиган хулқ ва ама лий йўналшини таркиб топтириш учун зарурдир. Улар тушунча лар системаси ёрдами билан мулоҳаза қилиш натижасидаги ақлии якунлар, хулосалар туфайли вужудга келади. Юқоридаги фикрлардан келиб чиқиб, тафаккур услубини, умумий шаклда, хулқ-атвор ва амалий ҳаракатнинг мувофиқ йўна лишини ишлаб чиқиш учун воқелик ва унинг ривожланиш қонуниятларини воситали акс эттириш ва англаб олиш воситаси си фатида таърифлаш мумкин. Тафаккур услубининг турли хилларига хос хусусиятларпи аниқлаш учун, уларнинг ҳар бирини конкрет тахлил қилиш зарур. Шу мақсадда оддий (кундалик), илмий (профессиолал) ва фалсафий тафаккур услубларини бир- биридан фарклаш мақсадга мувофиқдир. Фалсафий тафаккур услуби илмий тафаккур услуби каби тур ли хил шаклларда намоён бўлиш билан характерланади. Бундай фалсафий тафаккур шаклларининг кўп қирралиги нимага боғлиқ, деган савол келиб чиқади. Бу саволга жавоб беришда шу нарсани ҳисобга олиш керакки, у ёки бу тафаккур услубининг мазмуни фалсафанинг асосий масаласини, тафаккурнинг борлиққа, руҳ нинг табиатга бўлган муносабатини ҳал қилиш билан белгнлана диган дунёқарашлик ва методологик хусусияти билан белгиланади.

www.arxiv.uz Агар дунёқарашлик ва методологик жиҳатлар мазмунни белгиласа, уларнинг конкрет намоён бўлиши эса фалсафий тафаккур услубининг шаклини ташкил этади. Тафаккур жамият тузилиши, ишлаб чиқариш усули ва бошқа ижтимоий омил ларга бевосита боғлиқдир. Зеро, инсоннинг мохияти айрим кишига хос бўлган алоҳида эмас, балки у ҳамма ижтимоий муносабатларнинг мажмуида намоён бўлади". Шунга кўра, тафаккур услуби ҳам, инсон моҳияти каби барча ижтимоий муносабатлар мажмуи билан белгиланади. Ҳар хил ижтимоий-тарихий даврларга турли тафаккур шакллари мос келади. Ҳар бир даврнинг, демак, бизнинг давримизнииг хам тафаккур услуби хилма- хил тарзда намоён бўладиган тарихий ҳоди садир. Демак, ҳар қандай бошқа усуллар сингари, тафаккур усули хам ижтимоий-тарихий воқеликнинг инъикосидир Фалсафа тарихида турлича тафаккур услублари мавжуд булган. Уларнинг ҳар бири ҳақиқатни очиб бера ола диган тафаккурнинг универсал услуби ўрнини босишга ҳаракат қилган. Лекин, уларнинг кўпчилиги тарихий тараққиёт жараёнида янги давр талабига жавоб бера олмаганлиги учун муайян даражада инкор этилди. Софистик, эклектик, механистик, метафизик ва бошқа тафаккур усуллари шулар жумласидандир. Гарчанд улар бу гунги кунда ҳам стихияли тарзда. аҳён-аҳёнда қўлланилсада, аммо замонавий тафаккурнинг устувор услуби бўла олмайди. Худди шун дай диалектик ва бутунги кунда кўпчиликнинг эътиборини торта ётган синергетик услублар хам инсон тафаккурининг мутлақ, як каю-ягона услуби бўлиб қолиши даргумон. Улар ҳам умуминсонии тафаккур «пиллапоя»ларида ўз ўрни ва аҳамиятига эга бошқа услублар қаторилан ўзига хос жой эгаллайди. Инсоният бу усуллар нинг ҳар бирини керакли соҳада ва зарур бўлганида ишлатишни ўрганиб олган ҳамда амалиётда бу тажрибага таяниб, фаолият юри таверади. Софистик тафаккур, Форобий фикрича, ўзига хос усуллардан ташкил топган бўлиб, улар ўрганилиши лозим бўлган нарсаларни ўрганишда ақлни тўгри йўлдан чалкаштиради ва ёлғонни рост шакл да тасаввур этишга мажбур қилади,

www.arxiv.uz ўрганмоқчи бўлган кишини тўғри йўлдан адаштиради. Худди шу усуллар билан сўзловчи тинг ловчини шундай чалкаштирадики, агар у (тингловчи) ниманидир талаб қилса ёки нимагадир эҳтиёж сезса, у (яъни, сўзловчи) уни (яъни, тингловчини) бирон-бир нарсани талаб қилмасдан ва ол масдан туриб, талаб қилгани ва олганига ишонтириши мумкин. Худди шундай усул ёрдамида ёқламагани (ҳимоя қилмагани) ва қаршилик кўрсатмагани ҳолда, у (сўзловчи) уни (тингловчини) (ниманидир) қаттиқ туриб ҳимоя қилгани ёки (ниманидир) қар ш и л и к к ў р с а т г а н и г а и ш о н т и р и ш и м у м к и н . А г а р у (тингловчи) ё жавобгар, ё адвокат, ёинки оқловчи бўлса, у ҳолда шундай усуллар ёрдамида у (сўзловчи) уни (яьни, тингловчи ни) аслида ҳақиқатда жавоб бермагани ва кимнидир ёқламагани ҳолда унда (тингловчида) жавоб берганлиги ва кимиидир ёқлама гани ҳақида тасаввур хосил қилдириши мумкин. Бундай усуллар бизга маълум бўлгандан кейин (бизга айтиладиган нарсани) кўриб чиқишимизда, биз исботлайдиган ва бошқалар исботлайдигани га нисбатан улар ҳаракатидан қандай қилиб четлашиш биз учун сир бўлиб қолади. Метафизика - грекча сўз булиб, луғавий маънода «физикадан кей ин» деган мазмунни ифодалайди. Бу тушунча, фалсафа тарихида биринчи марта, Қадимги Юнонистоннинг буюк файласуфи Аристо телнинг «Илк фалсафа» деб аталтан асарларига нисбатан ишлатилган. Кўп холларда, диалектика қарама-қарши деб талқин этиладиган метафизика оламдаги нарса ва ҳодисаларни ўрганишда уларнинг м уайян вақт давомида нисбатан ўзгармасдан, алоҳида турган ҳола тига диққатни кўпроқ қаратадиган усулдир. Бу усул қўлланганида оламнинг намоён бўлиш шакллари ҳамда улар билан боғлиқ бўлган жараёнларнинг алоҳида қисми ёки ҳолатига асосий эътибор берилади. Воқеа, ҳодиса ва жараёнларни доимий ўзгариш ҳолатида ўрганиш ниҳоятда қийин бўлганлигидан, нафақат файласуфлар, балки барча фан мутахассислари унинг нисбатан тинч ва ўзгармай турган ҳолати ни ўрганадилар, тадқиқ этадилар. Эклетика кенг тарқалган тафаккур услубларидан бўлиб, дастлаб қадимги юнон цивилизациясининг охирги босқичларида юзага келган. Бу услуб кейинроқ ўрта аср ва янги замон схоластларининг тортишувларида кенг

www.arxiv.uz қўлла нилган. Ҳозирги замон фалсафасида эклетиканинг турли кўриниш лари хилма-хил илмий йўналишлар, оқимларни келиштиришга қара тилган муроса солик тарзида ҳам намоён бўлмокда. Эклетика («танлайман» деган грекча сўздан олинган) муҳим ва номуҳим бўлган, асосий ва иккинчи даражали боғланишлар ўртасидаги фарқни унчалик ҳисобга олмайдиган, нарсаларнинг турли-туман, кўпинча қарама-қарши томонларига нисбатан нуқтаи-наза ри кўпроқ ноаниқ тамойилларга асосланадиган услубдир. Эклетика нарса ва ҳодисаларнинг турли томонлари ва хоссаларини механик равишда бириктиради ва уларга «бир томондан» ёхуд «иккинчи томондан» деган ноаниқроқ хулосалар чиқариш принципига амал қилади. Оламдаги, нарса ва ҳодисаларнинг муносабатлари мажмуи даги конкрет- тарихий алоқадорлик, реал ҳаракат, ўзгариш ва ри вожланиш жараёнидаги асосий ҳал қилувчи жиҳатларни ажрата билмаслик эклектик тафаккурнинг асосий методологик нуқсони деб ҳисобланади. Мантиқ қонун-қоилалари асосида ҳосил қи линадиган билим, яъни мантиқий тафаккур моҳият-эътибори билан субъектив, нотўғри талқинни истисно этадиган, объектив алоқадорлик асосида бир фикрдан иккинчи фикрга ўтишда, яъни тўғри фикрларга асос ланган тафаккурга асосланади. Логика (мантиқ) мухокама (фикр лаш) жараёнида фикрларимиздаги ҳал қилувчи алоқадорлик қонунларини тахлил қилади, уларга кўра ҳақиқатни ҳосил қилиш учун асосланишимиз лозим бўлган қонун-қоидаларни шакллан тиради. Бу борада ушбу қонун-қоидалар асосида тўғри фикрлаш мантиқий ҳақиқат ҳосил қилишнинг зарурий шартидир. Диалектик тафаккур услуби ўз асосидан ажратилган тафаккур қуруқ тушунчаларни бир томонлама бўртирувчи ёки нарсалар, тушунчаларнинг ҳаракатидаги ўзаро алока ва ўзгаришларни ҳисобга олмайдиган бошқа баъзи тафаккур ус лубларини фарқ қилади. У оламдаги нарсалар ва уларнинг фикрий инъикосларини узвий бирликда олиб қарайди. Бундай тафаккур услуби, турли муносабатларда бўлган хилма-хил нарса ва тушунча ларни тасодифан бирлаштирувчи қарашларга тубдан қарама-қар шидир. Диалектик тафаккурга

www.arxiv.uz кўра, нарсалар билан уларнинг ман тиқий образлари бўлган тушунчаларнинг боғлиқлиги, билишнинг табиий ҳаракат шакли бўлиб, бунда субъектив билимлар объектив оламнинг инъикоси сифатида намоён бўлади. Синергетика оламнинг ўз-ўзини ташкил этиши, ма кон ва замонда нарса ва воқеаларнинг азалий кетма- кетлиги, ўзаро алоқадорлиги, уларнинг муайян ти зимлардан иборат сабабий боғланишлар асосида мавжудлигини эъти роф этишга асосланган илмий қарашлар мажмуини ифодалайди. Бу йўналиш XX асрнинг 60- 70-йилларида шаклланди. Унинг шаклла нишида Г. Хакен, И. Пригожин, И. Стенгерс, Г.А. Николис, Г. Климотовичларнинг хизмати катта. Бу таълимотни диалектика асосида шаклланган ва уни тўлдира диган илмий қарашлар мажмуаси дейдиганлар ҳам бор. Уларга қар ши ўлароқ, диалектика энди керак эмас, уни синергетика билан алмаштириш лозим, деб ҳисобловчилар ҳам йўқ эмас. Бунда ўз- ўзини бошқариш, ночизикли вазифаларни ўрганиш, ўз-ўзидан таш кил бўлишга асосланиш муҳим. Мазкур услуб оламни янгича изоҳ лашга қаратилган, ундаги мураккабликни ўрганишга, табиий ва ижтимоий жараёнларнинг табиатини билишга қаратилган илмий йўналиш сифатида намоён бўлмоқда.

$www.arxiv.uz Адабиётлар: 1. Ислом Каримов “Илму фан мамлакат тараққиётига хизмат қилсин”. Ўзбекистон Республикаси Фанлар академияси умумий йиғилишида сўзлаган нутқ – Халқ сўзи, 1994 йил 8 июль. 2. Ислом Каримов. Озод ва обод Ватан, эркин ва фаровон ҳаёт – пировард мақсадимиз. Т. 8. Т.: Ўзбекистон, 2000. 3. Ислом Каримов. “Мактаб – тараққиёт, маданият ва саодат калити”. \\ Тинчлик ва хавфсизлигимиз ўз куч-қудратимизга, ҳамжиҳатлигимиз ва қатъий иродамизга боғлиқ. Т. 12. Т.: “Ўзбекистон”, 2004, 276-бет. 4. Муҳаммад ибн Мусо ал-Хоразмий. Танланган асарлар. Т.: Фан, 1983. 5. Абу Райхон Беруний. Қадимги халқлардан қолган ёдгорликлар. Танланган асарлар. 1-том. Т.: Фан, 1972. 6. Абу Али ибн Сино. Тиб қонунлари. Т: Мерос, 1993. 7. Аҳмад Яссавий. Ҳикматлар. Т.: Фан, 1993. 8. Алишер Навоий. Хожа Баҳоуддин Нақшбанд. \\ “Шарқ юлдузи”, 1993. 9. Машраб. Девон. Т: Ғулом нашриёти, 1980. 10. Қиссаи Машраб. Т.: Ёзувчи, 1992. 11. Аҳмад Дониш. Наводир ул вақое. Т. Фан, 1964. 12. Авлоний А. Туркий гулистон ёҳуд ахлоқ. Т.: Ёзувчи, 1992. 13. Фалсафа: қисқа изоҳли луғат. Т.: Шарқ, 2003. 14. Фалсафа: қомусий луғат. Т.: Ўзбекистон файласуфлари миллий жамияти нашриёти, 2004. 15. Фалсафа асослари. Т.: Ўзбекистон, 2005.$

Тафаккур услуби, унинг моҳияти ва билишдаги аҳамияти

20.09.2019

0

59 KB

Похожие