Табиат ва техноген цивилизация эстетикаси - Философия - Рефераты

Табиат ва техноген цивилизация эстетикаси

Загружено в:

09.01.2023

Скачано:

0

Размер:

33.625 KB

Табиат ва техноген цивилизация эстетикаси Режа: 1. Жамият ривожида табиатга эстетик муносабатнинг шаклланиши 2. Табиатнинг эстетик жиҳатлари 3. Экологик эстетиканинг қадриятли мақоми 4. Табиатни эстетик идрок этишнинг анъанавий ва ноанъанавий усули 5. Экоэстетиканинг XXI аср илмий-техник тараққиётидаги ўрни 6. Техноген цивилизациянинг ишлаб чиқариш эстетикаси ва фан тараққиётига таъсири 7. Маиший турмуш эстетикаси 8. Замонавий шаҳарсозлик эстетикаси 9. Дизайннинг эстетик хусусиятлари 10. Халқ амалий санъати ва дизайн

Жамият ривожида табиатга эстетик муносабатнинг шаклланиши. Маълумки, қадим-қадим даврлардан бери кишилар ўзларини қуршаб турган табиат, унда содир бўладиган турли-туман ўзгаришларни кузатганлар. Борлиқни асосий шаклларидан бўлган табиий борлиқ, унинг ўзига хослиги, табиатни ташкил қилган нарса ва ҳодисалар, барча органик ва ноорганик моддалар олами, ўсимликлар ва ҳайвонот дунёси инсониятни қизиқтирган энг асосий муаммолардан бўлган. Нафақат табиат балки табиат гўзаллиги, унинг эстетик тарбиявий аҳамияти масалалари ҳам қадимдан мутафаккир ва донишмандларни қизиқтириб келган. Инсоният маънавий юксалишидаги энг буюк нуқталардан бири уни табиат ва одамзод ҳаётидаги ўзаро уйғунлик ва мутаносибликнинг мавжудлигини идрок этиш, табиат ва дунёнинг тартибли яратилиши ҳақидаги тушунча бўлган. Гўзаллик ҳақидаги илк тасаввурлар ҳам табиат билан боғлиқдир. Табиатдаги организмларнинг ҳар бири ўз ҳолича эмас, балки бошқа организмлар билан боғлиқ ҳолда яшайди. Наботот олами ҳам, ҳайвонот олами ҳам қуёш, сув, ҳаво, тупроқ таъсирида яшайди, ривожланади. Ўзбек халқи табиатга тарихан узоқ даврдан буён меҳр билан қарашга, уни асраб-авайлага ўрганиб келган. Бу миллий байрам, қадимий анъана урфодатларда ҳам яққол кўринади. Хусусан, Ўрта Осиё халқларининг ҳар йили нишонланадиган Наврўз байрами, асрлар давомида она Ерга ва табиатга бўлган меҳр-муҳаббат, унга эҳтиёткорона муносабатда бўлиш, уни ардоқлаш туйғуларини тарбиялаган. Табиатга эстетик муносабат хусусида Қадимги Хитой даочилик таълимотида ҳам ўзига хос ёндошув мавжуддир. Даосизм таълимотида Инсон мавжуд олам каби дао қонунлари асосида вужудга келган., у табиатнинг бир қисми, унинг вазифаси фазилат (дэ) йўлидан бориш. Ҳар қандай сунъий аралашув, табиатнинг мувофиқлик тартибини ўзгартиришга интилишодамлар учун ҳалокатли, барча ёвузликларнинг, сон-саноқсиз бахтсизликларнинг манбаи табиат жорий этган қонунлардан чекинишдир. Шу сабабли, Лао-цзи наздида фаолият-даога қарши қаратилган ва халққа

зарар келтиради., унинг асосий ахлоқий тамойили “увэй”- фаолиятсизлик, донишманд кишининг “дао”си-бу курашсиз фаолият. Лекин бу курашсиз фаолият аслида табиатга қарши бўлмаган фаол ҳатти-ҳаракат, фақат даога хос, табиат қонунларига мос фаолиятдир. Табиат гўзаллигини асл ҳолда сақлаш ва уни кўриш, ҳис қилиш даочиликда муҳим аҳамият касб этган. Гўзаллик ҳақидаги тасаввурларнинг табиат билан боғлиқлиги юнон фалсафасида ҳам намоён бўлади. Қадимги юнонлар оламнинг тартибли ва эканлиги, уйғунлик ва гўзаллик билан боғлиқ идрок этишган. Табиатдаги гўзаллик бу қарама-қаршиликнинг келишуви, бу осойишталикдир. Табиатнинг диалектик тараққиёти, ундаги гўзалликнинг ўзига хослиги таҳлил этилган. Қуръони Карим ва Ҳадиси шарифларда Ислом қонун ва қоидалари, шариат аҳкомлари билан бир қаторда атроф-муҳитни тоза сақлаш, табиат бойликлардан тўғри фойдаланиш, уларни исроф қилмаслик, инсоннинг яшаша тарзи, шахсий гигенаси, зурриётни тозалигига, ўсимлик-ҳайвонот дунёсини асрашга, умуман экология ва табиатни муҳофаза қилишга катта аҳамият берилган. Табиатдаги энг оддий нарса ва ҳодисалар мазмуни ва шакли уйғунлиги билан гўзалдир. Гўзаллик бу воқелик (табиат, жамият, санъат) ҳодисаси бўлиб, аниқ ҳиссий таъсир ўтказиш орқали инсонда жисмоний ва маънавий кучлар оқимининг кўпайишига, шодлик, завқланиш, тўла маънавий қониқиш ҳолати вужудга келишига имкон яратади. Гўзаллик доимо фойдалидир, лекин бу фойдалилик жамият тараққиёти учун хизмат қилишга мўлжалланган бўлади. Табиатдаги гўзаллик ижтимоий ҳаёт гўзаллигидан, фойдали амалий фаолиятидаги гўзаллик бадиий ижоддаги гўзалликдан фарқ қилади. Лекин гўзаллик қанчалик ўзининг ранго-ранглиги билан ажралиб турмасин, уларнинг барчаси қандайдир умумий туб белгиларга эга бўлиб, мана шу умумий туб белгилар туфайли уларнинг барчасини махсус илмий-фалсафий истилоҳ-гўзаллик тушунчаси орқали талқин этиш имконияти мавжуд.

Инсонда табиатга қандай муносабатда бўлиш туйғуси бирданига пайдо бўлмаган, албатта, у секин-аста, инсон зоти ва табиати ривожланиб боргани сари шаклланиб борган. Инсон атрофидаги табиатни ўзлаштира бошлаши билан табиат бошқача ижтимоий орзу мезонлари билан баҳоланади, ўлчанади, инсон учун табиатнинг гўзаллик ва хунук томонлари аён бўла бошлайди. Биз яшаб турган асрда инсоният улкан вайрон қилиш қудратига эга бўлган ишлаб чиқариш кучларига ҳам эга бўлиб қолди. Шу нарса аниқравшан бўлиб бормоқдаки, табиатга фақат моддий манфаатдорлик нуқтаи назаридан муносабатда бўлиш салбий оқибатларга ҳам олиб келади. Инсоният ҳозир табиатни, атроф-муҳитни ҳимоя қилиб, ундан оқилона тарзда фойдаланиб, айни вақтда, табиий ҳамоҳанглик сирлари ичига янада чуқур кириб бориб, ўзига унинг янгидан-янги мўъжизаларини очмоқда, ундан таълим-сабоқлари олмоқда. Табиатнинг эстетик жиҳатлари . Дарҳақиқат эстетик гўзалликларнинг хилма-хил кўринишилари орасида табиат гўзаллиги инсон учун ҳаммадан кўра яқинроқ ва тушунарлироқдир. Табиат билан яқин бўлишга ички бир интилиш, ундаги гўзалликни, нафосат оламига ошно бўлиш барча учун хосдир. Табиат бутун табиий хилма-хиллиги билан бизни ўраб турган дунё демакдир. Жонли ва жонсиз табиат ўзининг мураккаб қонунлари асосида яшайди ва ривожланади. Табиат эстетикаси инсонга табиий гўзаллик ва уйғунликни кўриш ва қадрлашга ўргатади. Табиатдаги ҳар бир ҳодисанинг гўзал ва такрорланмаслиги сезиш мумкин. Инсон табиатдаги гўзалликни аввало кўриш орқали идрок этади., уни табиатдаги ранглар ва шаклларнинг уйғунлиги, табиийлиги завқлантиради. Масалан баҳорда оламнинг гулга бурканиши, ёзда ўрмонларнинг яшилика бурканиши, кузда эса оловдек товланиши, баргларнинг қизғиш ранги, қишда оппоқ қорга бурканган қирадирлар барчага эстетик зақ беради.

Табиат гўзаллигини ҳис этиш ва идрок этиш учун унинг уч жиҳатини тушуниш лозим. Бу табиий организмнинг ўзига хос тузилиши, узаро мутаносиблиги, доимий ҳаракатда, ривожланишида бўлган жонли организмнинг ўзига хос хусусиятини, табиий объектларга хос бўлган декоратив гўзаллик, масалан капалак қанотлари, ёки товус патларидаги ажиб бир уйғунлик ва гўзалликни ажрата билиш лозим. Бу айниқса санъат орқали етказиб берилади. Табиат эстетикаси табиатни севишни, унинг гўзаллигига беғараз муносабатда бўлишни ўргатади, яъни табиатни фақат одамлар учун яратилган деб эмас, уни жамиятдан ташқаридаги умумоламий мустақил қадрият сифатида идрок этишни тақозо қилади.. Мустақиллик йилларида шаҳар ва қишлоқларимизнинг қиёфаси бутунлай ўзгарди, янгидан-янги иншоотлар қад кўтарди. Барпо этилаётган янги кўчалар, йўллар, майдонлар, инсонда юксак масъулият, гўзалликларни асраш ва ватанпарварлик руҳиятини уйғотиши билан бирга дизайннинг инсонпарварлик моҳиятини намоён қилади. Экологик эстетиканинг қадриятли мақоми . Глобаллашув жараёнида янги эстетик қадриятлар қарор топиб бормоқда. Бу инсоннинг табиатга ва жамиятга бўлган муносабатда акс этади. Немис файласуфи Иммануил Кант табиатни ахлоқийлик билан боғлайди: “Кимники бевосита табиат гўзаллиги қизиқтирса, бу унинг фикрлаш тарзида, йўқ деганда, ахлоқийликка, эзгуликка қобилият мавжудлигидан далолат беради”, – дейди у. 1 Аммо Ҳегелнинг, табиатда идеал йўқ, шу сабабли у иккинчи даражали гўзаллик тури, деган фикри эстетикада ҳукмронлик қилиб келди, айниқса, бу фикр табиатни “бўйсундиришни” тарғиб қилган марксизм таълимотида кенг эътироф этилди. Натижада узоқ йиллар мобайнида табиат эстетикасига эътибор қаратилмади. Биз меъморий обидаларни асраш, тиклаш ҳақида қайғурдик, уларни эстетик қадриятлар деб эълон қилдик, лекин ландшафт эстетикасини четга чиқариб қўйдик. 1 Кант И. Сочинения в 6 т. Т. 5.- М., Мысль, 1966. - С.314.

Ҳозирги кунда шу нарса аниқ бўлдики, табиатни энг улуғ ва мангу эстетик қадрият деб билмаслик бориб турган эстетик саводсизликдир. Аниқроғи, бугун табиатсиз эстетикани тасаввур қилиш мумкин эмас. ХХ1асрда оламни билиш, воқеликни эстетик ўзлаштириш билан бир қаторда уни қадрият сифатида эъзозлашга алоҳида эътибор берилмоқда. Эндиликда одамларнинг яратувчанлик фаолияти юксалиши баробарида эстетик қадриятларга нисбатан муносабати тубдан ўзгармоқда. Бу ўз навбатида инсон моҳиятан энг олий қадрият эканлиги, инсон манфаатларининг устуворлигини таъминлаш барча ислоҳот ва эврилишларнинг бош мақсадига айланганлиги билан белгиланади. Инсониятни ўраб турган борлиқ, табиий ва ижтимоий атроф-муҳит, тирик ва нотирик табиатнинг энг муҳим томонларини ифодлайдиган қадриятлар умумбашарий хусусиятга эгадир. Бундай қадриятлар жамият учун ҳеч қачон ўз аҳамиятини йўқотмайдиган, абадий, мутлақ ва муқаддас қадриятлардир. Экоэстетиканинг XXI аср тараққиётидаги ўрни. Инсоният ҳозир ўз тарихининг масъулиятли даврида яшамоқда. Биз “табиат-жамият-инсон” муносабатлари уйғунлигининг янги ривожланиш босқичига қадам қўйдик. Бу тарихий давр ўз реал имкониятлари, объектив тараққиёт қонуниятлари билан жамият олдига турли муаммоларни қўймоқда. Булардан энг муҳим табиатни асрашдир. Табиат алоҳида бир халқ ва миллатники эмас. Табиат муқаддас бир даргоҳ, инсон кўз очиб кўрган дунё, она замин, инсониятнинг умумий уйи. Шундай экан уни авайлаб-асраш, атроф-муҳитнинг ифлосланишига йўл қўймаслик, умумдавлат, умуминсоният ишидир. Экологик муаммони ҳал этиш барча халқларнинг манфаатларига мос бўлиб, цивилизациянинг ҳозирги куни ва келажаги ана шу муаммонинг ҳал қиинишига боғлиқдир. Бу эса одамларнинг, халқлар ва миллатларнинг маънавиятини юксалтириш, табиатга эстетик муносабатини шакллантиришни тақозо этади. Негаки воқеликка эстетик муносабатда бўлиш табиатга бўлган муҳаббатдан бошланади. Табиат-унинг ўзини

гавдалантирувчи барча санъат турлари учун битмас-тугунмас шакллар манбаи бўлиб келган ва шундай бўлиб қолади. Инсон билимининг ортиши, табиат ҳодисаларининг моҳиятини аниқлаш, қонуниятларини ўргана бориш, техниканинг тараққиёти инсон қудратини оширди натижасида табиат устидан ҳукмронлик ўрнатишга интилиш бошланди. Ва бу салбий оқибатларга олиб келди. ХХI асрга келиб табиат ва инсон ўртасида янгича мулоқот вужудга келмоқда. Инсон табиатнинг ҳукмрони эмас унинг бир бўлаги эканлиги табиатга нисбатан қилинган ҳар қандай ёмонлик оқибат инсонга қилинган ёмонлик эканлигини англаб етди. Ҳозирги замоннинг энг катта муаммоларидан бири экология эканлиги, уни ҳал этиш барча ҳалқларнинг манфаатларига мос бўлиб, цивилизациянинг ҳозирги куни ва келажаги кўп жиҳатдан ана шу муаммонинг ҳал қилинишига боғлиқлиги ҳаммамизга аён хақиқат. Халқимиз яқин ўтмишда бошидан ўтказган тоталитар, маъмурий-буйруқбозлик тизими шароитида атрофмуҳитга беписанд муносабатда бўлиниб, табиат бойликларидан очкўзларча фойдланишга зўр берилган эди. Ўша давр бизга ўсимлик ва ҳайвонот дунёси генофондига салбий таъсирни, биологик хилма-хилликнинг қисқариши, катта ҳажмдаги саноат ва бошқа чиқиндиларнинг кўпайиши, чўлланиш, ер ва сув ресурслари деградацияси, Орол денгизи ҳалокати каби минтақавий ва глобал миқёсда ечилиши зарур бўлган муаммоларни мерос қилиб қолдирди. Бу муаммолар инсон ҳамда унинг манфаатлари ҳимояси, биринчи навбатда, соғлом ва мусаффо атроф-муҳитга эга бўлиш ҳуқуқини таъминлаш жараёни амалга оширилаётган ислоҳотларнинг ўзагини ташкил этган Ўзбекистон учун атроф табиий муҳитни асраб-авайлашни ва уни соғломлаштиришни янада долзарб қилиб қўйди. Техноген цивилизациянинг ишлаб чиқариш эстетикаси ва фан тараққиётига таъсири. ХХ асрда илмий-техникавий тараққиёт натижасида биосфера ичида ноосфера яъни техникавий муҳитнинг пайдо бўлиши инсон ҳаёти ва фаолиятининг асоси бўлган меҳнатга катта таъсир кўрсата бошлади.

Бугун уяли алоқа, компюьтерларсиз ҳаётни тасаввур этиб бўлмайди. Бу эса техника ҳаётимизга тобора чуқур кириб бораётганини кўрсатади. Албатта, биосферадаги барча ўзгаришларнинг сабабчиси инсон-унинг тафаккури эканлиги барчага аён. ХХI аср юқори технологиялар, ахборотлар асри сифатида намоён бўлмоқда. Бу эса кишиларнинг онги, фаолияти мана шу тезкорликка мослашиши лозимлигини тақозо этади. Техника ривожининг кўп йиллик тарихи бизнинг техник билимларимиз, ихтирочилик, конструкторлик қобилиятимиз фан, инсон эҳтиёжлари, яшаш муҳити ривожига мувофиқ доимий мукаммалашиб боришини кўрсатмоқда. Ҳозирги замон цивилизацияси саноат ва техника тараққиёти билан боғлиқдир. У индустриал цивилизация ёки техноген жамияти деб аталмоқда. Инсон ва жамият “техносфера” да жойлашган бўлиб, техника бир жойда тўхтаб турмайди. Техника инновацияси инсон хаётини тўхтовсиз ўзгартириб турувчи катализатор - харакатга келтирувчи сифатида инсон онгидан жой олди. Механизациялаш ва автоматлаштириш ижтимоий ҳаётга, иқтисод, сиёсат ва мафкурага кириб келди. “Инсон ва машина” муносабатлари тобора янгича мазмун касб этиб бормоқда. Ҳар қандай ривожланган техника ҳам ижтимоий масалаларни инсонсиз ҳал эта олмайди. Бугунги шиддат билан ривожланиб бораётган техника асрида тараққиёт тақдирини маънавий жиҳатдан етук одамлар ҳал қилади. Техникавий билим, мураккаб технологияни эгаллаш қобилияти маънавий баркамоллик ва мустақил тафаккур билан бирга бориши керак. Техник тараққиётни, унинг жамиятдаги ўрни ва ролини тўхтатиш, инкор этиш мумкин эмас. Шундай экан, техноген цивилизацияда инсон техноген маданият-фан амалиёти, техниканинг янгидан-янги шакллари, уларни ишлата билиш уқуви ва маҳоратига эга бўлиши тақозо этилади. Маиший турмуш эстетикаси . Турмуш бу ижтимоий ҳаёт соҳасига оид тушунча бўлиб, у инсон, миллат ва халқнинг яшаш тарзи, урф-одатлар, расмрусум мажмуи, объектив реаллик, моддий, озиқ-овқат, кийим-кечак, уй-

жой, соғлиқни сақлаш, шунингдек, маънавий қадриятларга бўлган эҳтиёжларини қондиришдан иборат. У азалдан маданий қадриятларни вужудга келтирадиган ва асрайдиган муҳим макон бўлиб келган. Турмуш маданияти инсон ҳаёти ва ижтимоий муҳитда иқтисодий, ижтимоий, эстетик мезонларни кўратиш билан бирга эстетик маданиятни ҳам шакллантирувчи ҳодисадир. Турмуш маданиятининг ўзига хослиги меҳнат, оила, Ватан, катталарга ҳурмат, ўзини тутиш меъёрлари каби табиий, содда аммо, асосий қадриятларни сингдиришида намоён бўлади. Турмушга сингган қадриятлар нисбатан мутлақ бўлади, жуда кам ўзгаради. Ушбу фазилатлар, қадриятларни ҳар бир шахс ўзи билан оиласига олиб ўтади ва унинг абадийлигини таъминлайди. Турмуш эстетикаси дизайн, экоэстетика, атроф-муҳит эстетикаси, эстетик тарбия билан бевосита боғлиқ бўлиб, моддий ва бадиий маданиятни интеграциялашнинг энг таъсирчан воситаларидан биридир. Турмуш эстетикаси инсонни воқеликка эстетик муносабатини намоён этадиган соҳалардан бўлиб, у бевосита ташқи кўриниши, кийиниш ва муомала маданияти, нарса ва буюмларга, турар жойларига муносабатини акс эттиради. Ўз ўрнида инсонни ўраб турган нарса ва буюмлар оламининг гўзаллиги инсон ҳаётининг уйғунлигини таъминлайди ва уни эстетик тарбиялайди. Турар жойи, ташки кўриниши, кийим кўркамлиги орқали инсон яшаётган, мансуб бўлган жамият ҳақида эстетик тасаввур олиш мумкин. Ва аксинча турмушда тартибсизлик, палапартишлик эстетик маданият пастлигидан далолат беради. Турмуш эстетикасининг инсонни ўраб турган нарса ва буюмлар, турар жойларига муносабатини ўз ичига олади. Инсоннинг дизайнерлик, ижодкорлик қобилиятлари даставвал турмушда шаклланиб боради. Бунда маълум бир халқнинг тарихи, менталитети, аввалдан шаклланиб келган турмуш тарзи муҳим ўрин тутади. Кийинишидан тортиб, оилавий анъаналар, оилавий маконгача бўлган ҳодисаларда одамларнинг нарсалар дунёсига, гўзаллик ва улуғворлик орқали қарашлари, эстетик дидга, ижтимоий

идеалларга ўзига хос муносабатлари намоён бўлади ва бу пировард натижада турмуш маданиятининг юксалишига хизмат қилади. Мустақиллик йилларида маданий-ҳордиқ инфраструктурасидаги ислоҳотлар, болалар учун спорт мактаблари, маданият саройлари ва баркамол авлод саройлари, фитнес клублар, тикиш-бичиш, касб - ҳунар ўрганиш билан боғлиқ тўгараклар аҳоли турмуш эстетикасига ижобий таъсир кўрсата бошлади. “Маълумки, аҳолининг турмуш шароитини яхшилаш, ҳаётдан рози бўлиб яшашига эришиш бугунги замонавий давлатчилик тараққиётидаги муҳим кўрсаткич ҳисобланади. Яқинда айни шу кўрсаткичлар бўйича Бирлашган Миллатлар Ташкилоти кўмагида АҚШнинг Колумбия университети социологлари томондан ижтимоий сўров ва тадқиқотлар ўтказилиб, шу асосда “Бутунжаҳон бахт индекси” нинг (“World Happiness index”) янги рейтинги эълон қилинди. Диққатга сазовор жиҳати шундаки, ушбу рўйхатда Ўзбекистон 158 мамлакат орасида 44-поғонада, Мустақил Ҳамдўстликка аъзо мамлакатлар орасида биринчи ўринда қайд этилди” 2 . Турмушнинг ижтимоий-эстетик моҳиятини таҳлил қилиш уч нарсага эътибор беришни тақозо қилади. Булар - инсон ҳаёт кечирадиган ранг-баранг предметлар олами; инсоннинг бошқалар билан мулоқотда ўзлигини намоён қилиш ҳолатлари; инсоний муносабатларнинг одоб-ахлоқда акс этиш имконият ва хусусиятлари . Булардан биринчиси бевосита дизайн билан боғлиқ. Турмуш эстетикасининг муҳим жиҳати инсонни ўраб турган нарса ва буюмлар яратиш ва унга бўлган муносабатида акс этади. Қадимги одамлар турли нарсалардан лой, ёғоч,тош ва табиатнинг бошқа предметларидан ўзига хос мўъжизалар яратганлиги маълум. Бу нарсалар дизайн фаолияти жараёнида яратила бориб турмуш маданиятининг муҳим хусусиятини ташкил қилади. 2 Каримов И.А. Она юртимиз бахту иқболи ва буюк келажаги йўлида хизмат қилиш-энг олий саодатдир.Т.:Ўзбекистон. 2015. -12 б.

Инсон турмуш эстетикасининг муҳим таркибий қисмларидан бири инсоннинг кийиниши билан боғлиқ бўлиб бу модага бориб тақалади. Маълумки, мода деганда ташқи маданият шаклларининг вақти-вақти билан қисман ўзгариш ва такрорланиб туришини тушунамиз. Бундай такрорланишлар ва ўзгаришлар иқтисодий, маънавий, ахлоқий, эстетик омиллар каби ижтимоий асосга эга бўлади. Модани асосий кўпчилик эътироф этади, у ўзини фақат кийинишда эмас, ишлаб чиқаришда ҳам, сиёсатда ҳам, санъатда ҳам, фанда ҳам, ҳатто мафкурада ҳам намоён қила олади. У ижтимоий-эстетик мезон сифатида баҳолаш хусусиятига эга ва шу билан одамларга нима кераклигини белгилаб берадиган ҳукмрон дидга айланади. Мода одамларнинг яшаш тарзидан (услубидан) келиб чиқиб, доимий равишда ўзгариб борадиган ҳаёт мазмунига мос шаклни таклиф этади. Зотан у оммавий эстетик диднинг даражаси ва ўзига хосликларини замон кўзгусида акс эттириш хусусиятига эга. Шу жиҳатдан у, юқорида айтиб ўтганимиздек, ўзгарувчанлик табиатига эга. Инсон қадди-қоматига эстетик кўриниш бериши билан ҳам эстетик таассурот қолдира олади. Инсон чеҳраси ва танасининг табиий тузилишига оид баъзи нуқсонларни косметика, жисмоний тарбия ва тиббиётнинг айрим соҳалари ёрдамида “тартиб” га келтириш мумкин. Бироқ бу ерда меъёр асосий мезон ҳамда ижтимоий онг даражаси билан бевосита боғланган бўлиши лозим. Бугунги кунда эстетик жарроҳлик инсонга “косметик безак” бермоқда, “чирой” бахш этмоқда, ўзига ишончни орттирмоқда. Аммо, қалб гўзаллиги инсоний гўзалликнинг асоси бўлиши лозим. Шу боис турмуш эстетикаси шахс бадиий-эстетик маданиятини шакллантиришда асосий ижтимоий манба ва омил бўлиб хизмат қилади. Инсон фаолиятининг барча шакл ва маҳсулотларига эстетик салоҳият хос бўлганлиги боис турмуш унинг эстетик гавдаланишини мазмундор қилади ва ранг-баранглаштиради. Бу ўринда дизайннинг турмуш эстетикасига таъсирини алоҳида таъкидлаш жоиз. Шу маънода инсонни қуршаган предмет ва нарсалар муҳити уйғунлик, шинамлик ва қулайлик

хусусиятлари билан инсонда завқ, кўтаринки кайфият, хотиржамлик каби ҳиссиётларни уйғотиши ; инсонга ўз ҳаётидан мамнунлик уйғотиши, руҳий муаммолар ечимини ҳал этишда ёрдам бериши мумкин. Бинобарин, меъморлар, амалий санъат намояндалари, дизайнерлар, умуман ижодкорлар бу эстетик қулайликларни нафақат моддий балки инсоннинг маънавий эҳтиёжларини қондириш мақсадида яратади. Турмуш эстетикаси инсон фаолияти соҳалари, нарсалар олами, интерьернинг таркибий қисмлари, унинг шаклланиш қонуниятлари, иш жойлар муҳитини шакллантириш каби масалаларни ҳал этишда замонавий илм - фан билан боғлиқ бўлиб янги техник ва технологик ишланмалар, дизайнга таянади. Нарса ва буюмларни қулай, шинам жойлаштириш ва улардан тўғри фойдаланиш кундалик ҳаётимиз юқори турмуш маданиятига дахлдор бўлиб бормоқда ва ижтимоий ҳаёт марказида турибди. Мамлакатимизда ёшларнинг меҳнат ва эстетик тарбиясига катта эътибор қаратилмоқда. Кўча, маҳалла ва турар жойларни безашда мактаб, лицей ва коллеж талабалари қатнашмоқда. Шу орқали ёшларнинг воқеликка эстетик муносабатини шакллантиришга катта эътибор берилмоқда. Айниқса, “Баркамол авлод” болалар марказларида ўлкашунослик ва экология, дизайнерлик тўгаракларининг мавжудлиги болаларда дизайнерлик қобилиятининг шаклланишида муҳим аҳамият касб этмоқда. Болаларнинг дизайнга оид билим ва ижодий тафаккури бойиб бормоқда, дизайнерлик касбининг дастлабки кўникмалари шаклланмоқда. Алломаларнинг инсонда ҳамма нарса гўзал бўлиши керак деган таърифи шу ўринда ўз маъносини кўрсатади. Кийим-кечак, либос, нарса ва буюмлар нафақат моддий, шу билан бирга, бадиий-эстетик аҳамиятга ҳам эга предметлар мажмуи бўлиб, инсоннинг ташқи қиёфаси, диди, ўзига баҳоси, ихтисослиги, ижтимоий мавқеини ҳам гавдалантиради, бугина эмас, ташкилий ва руҳий вазиятни ҳам ифодалайди. Ва ниҳоят, кийим-кечак, либоснинг ярашиқли, нарса, предметларнинг кўркамлиги кишиларда муайян эстетик мамнунлик ва хушнудлик уйғотишини таъкидлаш лозим.

Замонавий шаҳарсозлик эстетикаси инсон камолотида муҳим ўринни эгаллайди. Ҳар бир вилоят, шаҳарнинг ўзига хос шаҳарсозлик анъаналари мавжуд бўлиб, улар даврлар мобайнида такомиллашиб, миллий ва замонавий анъаналарни уйғунлаштириб боради. Мустақиллик йилларида шаҳарсозлик беқиёс ўзгаришларга, тараққиётга юз тутди. Шаҳарларда нафақат тарихий обидалар қайта тикланди, балки зиёратгоҳлар ободонлаштирилди, қатор замонавий касб- ҳунар коллежлари, мактаблар, заводлар, фабрикалар, спорт майдонлари, шифохоналар, меҳмонхоналар, истироҳат боғлари, хиёбонлар, бозорлар, йўллар, кўприклар, савдо мажмуалари, фавворалар, гулзорлар барпо этилди. Айниқса кейинги йилларда бу соҳада муҳим ўзгаришлар бўлди. Тураржойларни такомиллаштириш, бадиий лойиҳасини муҳандис, дизайнер мутахассислар ёрдамида қулай, чиройли, шинам бўлишига эришиш учун махсус лойиҳалар қабул қилинмоқда. Замонавий шаҳарсозлик дизайнини такомиллаштириш учун «Давлат архитектура ва қурилиш қўмитаси тизимини тубдан қайта ташкил этиш, шаҳарсозликнинг эскирган методология ва нормативлари, капитал қурилишдаги номутаносиблик ва муаммоларни бартараф этиш, шунингдек, лойиҳа институтларининг самарасиз фаолиятини қайта кўриб чиқиш» 3 тақозо этилади. Бугун Ўзбекистоннинг барча шаҳарларида катта ҳажмдаги қурилиш ва ободонлаштириш ишлари олиб борилмоқда. Вилоят марказлари Нукус, Андижон, Жиззах, Наманган, Самарқанд, Бухоро, Гулистон, Қарши,Термиз каби шаҳарларни замонавий меъморлик талаблари асосида тубдан қайта қуриш ишлари амалга оширилмоқда. Ана шундай кенг кўламли ишлар натижасида Самарқанд шаҳри жаҳондаги инсон ўз умри давомида албатта бориб кўриши зарур бўлган 50 шаҳарнинг бирига айланди. Буюк Британиянинг “Экономист” журналида эълон қилинишича Тошкент шаҳар ободлиги ва яшаш учун қулайлиги жиҳатидан дунё рейтингида 140 та шаҳар 3 Мирзиёев Ш.М. Танқидий таҳлил, қатъий тартиб-интизом ва шахсий жавобгарлик-ҳар бир раҳбар фаолиятининг кундалик қоидаси бўлиши керак.- Т.: Ўзбекистон, 2017.-Б. 22-23. 55 Медведев В.Ю.Научные аспекти дизайна. — СПб.: СПГУТД, 2014. - С.4.

орасида 58 ўринни эгаллади. Бу мисолларнинг барчаси маданий маконда дизайннинг ўрни ва роли ортиб бораётганини кўрсатади. Нафақат Тошкент, балки бутун Ўзбекистоннинг гўзаллиги дунёга намоён қилинмоқда. Бунда функционаллик ва бадиийлик, фойдалилик ва гўзаллик, тежамкорлик ва таъсирчанлик, қулайлик ва шинамлик каби дизайн парадигмалари маданий маконни шакллантиришнинг асосий омил бўлади ва дизайннинг инсонпарварлик мақсадини намоён этади. Бу миллийлик ва умуминсонийлик уйғунлиги, урф-одат ва анъаналар, тарихий тажрибага асосланган ҳолда соғлом турмуш тарзи ва қулай шароит яратиб бериш, бир сўз билан айтганда юртимиздаги ободлик ва фаровонлик билан белгиланади. Дизайннинг эстетик хусусиятлари. Италянчада лойиҳа, расм маъноларини англатувчи disegno сўзи ўрта асрларда инсон табиатида мавжуд бўлган ижодкорлик хусусиятларини ҳам ифодалаган. Аммо, “инглиз тилидаги design сўзи биринчи марта 1919 йил инглиз рассоми Джозеф Синело томонидан саноатда ишлаб чиқарилган нарсалар намунасига нисбатан қўлланилган. Бунда у аниқроқ ифодалаш учун industrial сўзини киритиб «industrial design “ саноатга, унинг тараққий этган машина техникаси ва серияли ишлаб чиқаришга йўналтирилган янги бадиий предметли ижод соҳасини англатувчи сўз бирикмасини қўллайди. Вақт ўтиши билан бу термин халқаро аҳамиятга эга бўлиб борди.” 55 Дизайн аввал нарса ва буюмлар оламини эстетик ва функционал сифатларини шакллантириш мақсадига қаратилган лойиҳалаш фаолияти бўлса бугунга келиб инсон фаолиятининг барча йўналиш ва кўринишларини қамраб олиб, нуфузли, кенг тарқалган ижодий фаолиятга айланди. Нарса ва предметлар, атроф-муҳитни лойиҳалар экан дизайнер айни пайтда инсон ва унинг ҳаёт тарзини ҳам лойиҳалайди. Дизайннинг энг асосий эстетик хусусиятларидан бири, маҳсулот сифатини оширишнинг таъсирчан воситаси эканлигидадир. У илмий тафаккурнинг сўнгги муваффақиятларини ўзида гавдалантирадиган, энг юксак техниканинг иқтисодий, эстетик ва бошқа истеъмолчилик талабларига

жавоб берадиган, жаҳон бозорида рақобатбардош бўлиши керак, бунда эса ҳал қилувчи омил дизайндир. Дизайн бу ижодий фаолият бўлиб, унинг мақсади саноат маҳсулотари шакли ва сифатини белгилаб беришдир. Бу хусусиятлар махсулотнинг ташқи белгиларини қамраб олади, шу билан биргаликда маҳсулотни харидористеъмолчи нуқтаи назарида ҳам, тайёрлаб-етказиб берувчи нуқтаи назаидан бир бутунликка олиб келувчи функционал ва структуравий алоқадорлигини ҳам ўз ичига олади. Дизайн амалий санъат соҳаларини саноат оламига ҳам тадбиқ этиб, маҳсулот шаклини фақат мантиқий тузилиш, мақсадга мувофиқ эмас балки, ҳиссиётларга таъсир этишини таъминлайди. Дизайн бугун жамиятнинг илмий-техник ва эстетик даражасини ҳам кўрсатади. Бу биз кундалик амалиётимизда қўллайдиган меҳнат қуролларидан тортиб, уй жиҳозлари-ю, коммуникақион воситалар телевизор, компьютерларда ҳам намоён бўлади. Бугунги кунга келиб дизайн кириб бормаган соҳанинг ўзи йўқ. Шаҳарсозликдан тортиб, хонадонимиз интерьер (ички кўриниши) ва экстерьери(ташқи кўриниши), транспортдан тортиб, меҳнат воситаларигача, маиший турмуш буюмлар оламидан тортиб, либослар, дафтар-китобдан тортиб, газета-журналларгача уларнинг иштироки заруриятга айланиб қолган. Дизайн сўзининг ўзи инглизча чизиш, лойиҳалаш маъносини англатади. У инсон моддий ва маънавий эҳтиёжларини қондириш учун истеъмол буюмлари оламини уйғунлаштиришга қаратилган ижодий фаолиятдир. Мустақилликдан сўнг аҳоли турмуш даражасининг юксалаётганлиги, эстетик маданиятнинг такомиллашиб борётганини кузатиш мумкин. Бунда дизайн катта рол ўйнамоқда. Бугунги дизайн моддий ишлаб чиқариш муҳитини эстетик қайта қуриш, уни халқимиз манфаатлари ва эҳтиёжларига мос келтиришга хизмат қилмоқда.

Халқ амалий санъати ва дизайн. Маълумки, мавжуд барча санъат асарлари ўз ўқувчисига, тингловчисига ёки томошабинига ўтказадиган бадиий, эстетик, руҳий таъсири орқали билим беради, тарбиялайди. Шу ўринда амалий санъат турларининг хусусиятлари ўзига хос бўлиб, уларни бошқа ҳеч нарса билан солиштириб бўлмайди. Яъни бундай санъат асарлари айни чоғда ҳам бадиий, ҳам амалий вазифаларини бажара олиши уларнинг аҳамиятини белгилайди. Шунинг учун халқ амалий санъатига эътибор кучайиб бормоқда. Мустақилликдан сўнг кандакорлик, каштадўзлик, зардўзлик каби амалий санъат турларига эътибор ортди. «Халқ амалий санъати ва ҳунармандчилигини келгусидаги ривожини давлат томонидан қўллабқувватлаш тадбирлари тўрисида»ги фармон, «Ўзбекистон халқ устаси» унвонининг таъсис этилиши, соҳага оид халқаро конференцияларнинг ўтказилиш бу жараёнда муҳим аҳамият касб этади. Вазирлар Маҳакамасининг 2010-2020 йилларда номоддий маданий мерос объектларини муҳофаза қилиш, асраш, тарғиб қилиши ва улардан фойдаланиш Давлат дастури ҳам мана шу мақсадни ўз олдига қўйди. Амалий-безак санъати ва ҳунармандлик бозор иқтисодига мослашиб, унинг тур ва жанрлари бозор иқтисоди билан боғлиқ ҳолда ривожланмоқди. Шахсий устахона ва корхоналар ташкил этилмоқда. Мустақиллик йиллари ёғоч ўймакорлиги, унинг маиший ва монументал турларининг кенг ривожланиш даври бўлди. Маҳобатли ёғоч ўймакорлиги кенг ривож топди. Барпо этилган меъморий мажмуаларда бу санъат ўзининг салмоқли ўрнини эгаллади. Ўзбекистонда мунтазам ўтказилаётган кўргазмаларда ҳам халқ амалий санъатининг бир қанча турлари намойиш этилмоқда. Мисгарлик, каштадўзлик, ёғоч кандакорлиги буюмларида қадим усталаримиз анъаналарининг замонавий услублар билан уйғунлаштирилгани турмуш эстетикасининг юксалишида катта аҳамият касб этади. Бу буюмлар хорижликларнинг ҳам эътиборини тортмоқда. Бугун миллий

ҳунармандлигимиз нафақат Ўзбекистонда балки жаҳонга ҳам машҳур бўлиб бормоқда. Ҳиндистон, Хитой шунингдек Европа мамлакатларида халқ амалий санъати кўргазмалари ташкил қилинаётгани фикримиз далилдир. Дизайнер ва усталаримиз нафақат республикамиздаги замонавий иншоотларида, балки чет элларда масжид ва мадрасалар, ислом санъати музейлари интерьерларини безашда муваффақиятли фаолият олиб бормоқдалар. Самарқанд, Бухоро, Хива, Шахрисабз, Термиз, Тошкент, Қўқон ва бошқа шаҳарлардаги меъморчилик ва халқ амалий санъати ёдгорликлари ўтмиш аждодларимиз яратган баркамол, такрорланмас ва тарихан бебаҳо асарларнинг намуналари бўлиб, халқимизнинг ва шу билан бирга жаҳон маданиятининг дурдоналаридан бўлган бадиий ва маданий меросни ташкил этади. Халқ амалий санъати кишиларнинг маънавий оламини бойитади, бадиий-эстетик дидини шакллантиради, руҳиятини тарбиялайди. Шунинг учун ҳам ҳам ўзбек халқи амалий санъати кишиларнинг бадиий, ахлоқий, умуминсони жиҳатдан тарбиялаб, уларнинг илмий дунёқарашини шакллантиришда ҳам маданий даражасини юксалтиришда энг зарур манбалардан ҳисобланади. Бугунги замонавий иншоотлар каби турар жойларда амалий санъатнинг бир қанча турларини кўриш мумкин. Турар-жойларнинг турли- туман бадиий-технологик усулларда намоён этилган бадиий безак турлари, Ўзбекистон меъморчилигида ҳам муҳим ўрин тутади. Интерьерларнинг бадиий безатилишда асосий аҳамият деворий наққошликка қаратилган бўлиб бу ўзбек хонадонини безатишда муҳим жиҳатлардан ҳисобланади. Ёғоч ўймакорлиги фақат интерьернинг сиртида намоён бўлиб қолмай турли шакл ва композицияларда ҳам акс этади. Бу интерьер учун ишланган стол, стуллар, хонтахтанинг нафақат шаклининг бежиримлиги балки ёғоч фактурасининг гўзаллиги ва уларга берилган ишлов ҳамда нақшларнинг бетакрор ва енгиллиги кишига завқ бағишлайди. Тошкент турар жой меъморчилигида Ўрта Осиё меъморчилиги амалиётида қўлланилган бадиий

безакларнинг деярли барча турлари мавжуд: сувалган девор ганч наққошлиги авва ўймакорлиги шулар жумласидандир. Интерьернинг бадиий безалишида асосий аҳамият деворий наққошликка қаратилган бўлиб, бу ўзбек хонадонини безатишда муҳим жиҳатлардан ҳисобланади. Кўпинча наққошлик ганч ўймакорлиги билан мувофиқликда бажарилади. Айниқса Тошкентда кенг тарқалган ўсимлик нақшлари- мажнунтол, анор, хризантема буталарининг ёйилган шохларини кўплаб учратиш мумкин. Бу лавҳалар фақатгина безак эмас ўз фалсафий маъносига эгадир. Масалан мажнунтол-севги соғинчи, анор-серҳосиллик, лола-баҳор, гулсафсар осойишталик ва узоқ умрни англатган. Анъанавий бадиий ҳунармандчилик буюмлари патнислар, кўзачалар ҳар бири ўзининг бетакрор хислатларига эга бўлиб, уларни харид қилишгина эмас балки улардан завқланиш, уларнинг донолигини тушуниш ва уларнинг бадиий қимматига баҳо бериш муҳим аҳамият касб этади. Бу ёдгорликлар эстетик кечинмалар манбаи ҳамдир. Ҳеч бир ўзбек хонадони йўқки унда кулолчилик, бадиий каштачилик, заргарлик буюмлари билан безатилмаган бўлсин. Ўрта аср Шарқ миниатюралари рангтасвиридан олинган безаклар интерьер дизайнига ҳам кириб келиши миллий турмуш эстетикасининг юксалишида муҳим аҳамият касб этиб қолмай, янги-янги анъаларни вужудга келтирмоқда. Таянч тушунчалар: Экоэстетика, табиат, илмий-техник тараққиёт, техноген цивилизация, инсон гўзаллиги, санъат, турмуш эстетикаси, ишлаб чиқариш эстетикаси, эстетик идрок этиш, қадрият, экология,эстетик тарбия, эстетик муносабат, шаҳарсозлик эстетикаси, фан, дизайн, амалий санъат.

Такрорлаш учун саволлар: 1.Табиатга эстетик муносабатнинг моҳияти ҳақида тушунтириб беринг. 2. Экологик эстетиканинг қадриятли мақоми нималардан иборат? 3.Экоэстетиканинг фалсафий моҳиятини изоҳлаб беринг. 4. Табиатни эстетик идрок этишнинг анъанавий ва ноанъанавий усуллари қандай? 5. Техноцивилизациянинг ишлаб чиқариш эстетикаси ва фан тараққиётига қандай таъсири бор? 6. Маиший турмуш эстетикасининг инсон турмуш тарзида тутган ўрни қандай? 7. Замонавий шаҳарсозлик эстетикасининг бугунги ривожи ҳақида гапириб беринг. 8. Дизайн эстетик хусусиятларини тушунтириб беринг. 9.Халқ амалий санъати ва дизайннинг ўзаро алоқадорлигини изоҳлаб беринг.

Адабиётлар: 1. Назаров Қ. Билиш фалсафаси. – Т.: Университет, 2005. 2.Основы философии / Под ред. Ахмедова М. – Т.: Шарқ, 2003. 3. Шермухамедова. Н.А. Фалсафа ва фан методологияси. – Т.:Унивеситет, 2005. 4. Классическая наука Средней Азии и современная мировая цивилизация. – Т.: 2000. 5. Границы науки: о возможности альтернативных моделей познания. – М.: 1991. 6. Диалектика познания. – М.: 1998. 7. Современные теории познания. – М.: 1992. 8. Теория познания. В 4-х т. – М.: 1991-1995. 9. Каримов Б.Р. Диалектика объективного и субъективного в методе восхождения от мавхумного к конкретному. – Т.: 1998. 10. Методы научного познания. Под ред. Нысанбаева А.Н. – Алматы, Галыш, 1996. Шарипов М. Категориальные знания и их выводы. – Т.: Университет, 1995

Похожие

Цивилизация тушунчаси мохияти ва мазмуни

Носанъат обьектлар эстетикаси

Табиат ва жамият

Миллий ва умуминсоний кадриятлар цивилизация тараккиёт омили

Эстетиканинг замонавий муаммолари ва эстетик тарбиянинг долзарб масалалари