Миллий ва умуминсоний кадриятлар цивилизация тараккиёт омили - Философия - Рефераты

Миллий ва умуминсоний кадриятлар цивилизация тараккиёт омили

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

148 KB

Миллий ва умуминсоний қадриятлар цивилизация тараққиёт омили Режа: 1. Миллий ўзликни англаш ва цивилизацияли тараққиёт йўлига ўтишда миллий қадриятларнинг ўрни ва роли. 2. Умуминсоний қадриятларнинг миллий қадриятлардан устуворлиги - цивилизацияли тараққиётнинг бош йўналиши. 3. Миллий давлатчилик асосларини қайтадан тиклаш - маданий цивилизацияли ривожланишнинг муҳим омили.

1. Халқаро инсонпарварлик ҳ уқуқининг сарчашмалари . Халқаро инсонпарварлик ҳ уқуқи халқаро ҳ уқуқнинг со ҳ аси сифатида XIX асрнинг 60- йилларида вужудга келди . Аммо бу унинг йўқ жойдан вужудга келганини англатмайди. Халқаро инсонпарварлик ҳуқуқи мазмун жиҳатдан давлатлараро ва ички низолардан азият чекадиган кишиларни ҳимоя қилиш, ана шундай ҳаракатлар пайтида ишлатиладиган қуроллар ва уришиш воситаларини чеклашга йўналтирилган қоида ва қонунлар йиғиндисидир. Бу қонун-қоидалар эса инсониятнинг буюк заковат эгаларининг, ном-нишонсиз тарих қаърига сингиб кетган минг-минглаб кишиларнинг инсонпарварлик билан йўғрилган ҳатти-ҳаракатлари, ўй- фикрларининг натижасидир. Тарих фанидан бизга маълумки, инсоният тарихида тинчлик ҳукм сурган даврдан кўра, тўс-тўполонлар, ўзаро урушлар, нотинчликлар юз берган даврлар кўп бўлган. Албатта, урушлар кишиларга ҳамма вақт қийинчиликлар, азоб-уқубатлар, хор-зорликлар келтиради. Бу ҳодисага жуда узоқ вақт давомида табиий ҳодиса сифатида қараб келинган. Лекин инсоният тарихи давомида урушдек ҳодисанинг оқибатларини юмшатиш, унинг кишиларга етказадиган нохуш оқибатларини енгиллаштиришга интилишлар бўлганлиги ҳам маълум. Деярли барча халқлар тарихида кишиларнинг ўзаро тотувликда яшашга интилишларига, урушда азият чекканларга – ярадорлар, асирлик ҳолига, асоратга тушиб қолганлар, ана шундай алғов-далғовликлар сабабли уй-жойларини, ватанларини ташлаб кетиб саргардонликка тушиб қолган кишиларга меҳр-шафқат кўрсатилганига оид кўплаб мисоллар сақланиб қолган. Инсонпарварлик ғоялари тараққиётини хронологик кетма-кетликда кўриб чиқишга ҳаракат қиламиз. Ибтидоий жамоа тузумида турли, аксарият ҳолларда ўзаро душман бўлган уруғ ва қабилаларга мансуб кишилар ўртасидаги муносабат инсонпарварлиги билан ажралиб турарди, деб бўлмайди. Аксинча уларнинг

ўзаро муносабатлари биз шартли равишда «чангалзорлар қонуни» деб атайдиган муносабатларга мос келарди. Лекин цивилизациянинг илк босқичларига қадам қўйилишнинг бошланиши саналган ана шу жамиятда ҳам низолар пайтида баъзи бир «инсонийлик» излари намоён бўлишини кўриш мумкин. Масалан, кўпгина қабилаларда ўзаро урушнинг бошланиши ҳақида бир-бирларига аввалдан хабар беришган, жанг бошланиши олдидан ноғоралар чалинган, ҳаддан ортиқ зарар етказмасин деб ёй ўқлари кертик қилинмаган, уларга заҳар суртиш рағбатлантирилмаган (Папуа, Буркина Фасо, Кениядаги қабилалар). Қулдорлик жамияти эса инсонни (қулни) чексиз эксплуатация қилиши билан ажралиб турса ҳ ам, у душман томонга мансуб одамнинг ўлдирилмасдан қулга айлантирилганлиги, яъни инсон ҳ аётининг сақлаб қолинганлиги нуқтаи назаридан олға ташланган қадам ҳисобланади. Худди ана шу жамиятда давлатлар, кишилар ўртасидаги ўзаро муносабатларни йўлга солиб турадиган дастлабки норматив бошқариш шакллари – удумлар, одатлар ва шартномалар пайдо бўлди. Улар шаклан ҳозирги халқаро-ҳуқуқий нормалардан унчалик фарқ қилмасалар-да, барибир, диний ёки ахлоқий қоидалар бўлиб қолавердилар. Ҳали уларда ҳуқуқийликнинг белгиси бўлган мажбурийлик хусусияти етишмасди. Икки ёки ундан ортиқ давлатлар ўртасида тузилган ёзма келишувлар тарихи дастлабки шаҳар-давлатлар даврига бориб тақалади. Бундан 6000 йиллар илгари Месопотамиядаги Умма ва Лагаш шаҳарлари хавфсизлик тўғрисидаги коллектив шартномани имзолаган эдилар. Бундай шартномаларда урушнинг олдини олиш мумкин бўлмай қолган тақдирда риоя қилиниши керак бўлган баъзи қоидалар акс эттириларди. Жумладан, урушнинг расмий эълон қилиниши, заҳарланган ўқ- ёйлардан фойдаланишнинг тақиқлангани, музокара олиб борадиган кишиларнинг дахлсизлиги, асирларни айирбошлаш қоидалари кўрсатиларди. Аммо булар жуда кам учраши ва камдан-кам амал қилиниши билан характерланувчи ҳодисалар эди. Аксар ҳолларда урушлар натижасида «енгилганнинг ҳолига вой» бўларди.

"Авесто"да жамиятдаги муносабатларни тартибга солувчи манба сифатида кишилар ёки жамоалар ўртасида тузиладиган шартномалар (аҳдлашувлар)нинг аҳамиятига катта эътибор қаратилган. Унда шартномаларнинг бир қанча турлари ажратиб кўрсатилган ва уларнинг турли кафолатлар (гаровлар) билан мустаҳкамланиши айтиб ўтилган. Видевдатнинг тўртинчи фаргардида Зардушт Ахура Маздага шундай савол билан мурожаат қилади: "Ахура Мазда, сенинг аҳдларинг қанча?" Ахура Мазда жавоб беради: "Бундай аҳдларим олтита... биринчи аҳдим – оғзаки кафиллик ("сўз"); иккинчи аҳдим – қўл сиқишув билан мустаҳкамланган кафиллик; учинчи аҳдим – қўй бериш билан кафиллик; тўртинчи аҳдим – йирик қорамол боши билан кафиллик; бешинчи аҳдим – қул бериш билан кафиллик; олтинчи аҳдим – (бутун) вилоят билан кафиллик." 1 "Авесто"да аҳдномаларнинг махсус ёдга олиниши, чамаси, ўтроқ чорвачилик ва деҳқончиликни ривожлантириш учун ўша даврдаги турли қабилалар иттифоқларининг тинч-тотув яшашларини таъминлаш талаби билан изоҳланади. Тарихий фактларга мурожаат қиламиз. Ўрта Осиё ҳудудида Аҳамонийлар давлатининг (мил.о. 558-330) дастлабки даврларида кўплаб халқ қўзғолонлари бўлганлиги маълум. Доро I нинг машҳур Беҳустун ёзувларида айтилишича, милоддан олдинги 522 йилда биргина Марғиёнадаги қўзғолонни бостиришда 55 243 киши ўлдирилиб, 6 572 кишигина асирга олинган. Бу кўрсатгич Дорога қарши қўзғолонлар кўтарилган бошқа барча ҳудудлардаги қурбонларнинг умумий сонидан анча кўпдир. Бу нарсани қисман Доронинг сатрапи бўлмиш Дадаршишнинг ўз қўшинларига қўзғолончилар «асирга олинмасин» деган буйруқ берганлиги билан изоҳлаш мумкин. 1 История таджикского народа. Душанбе, 1998, 1-том, 218-бет.

Вергилийнинг (мил.о. 70-19) «Энеида» қаҳрамонлик эпосида айтилишича Троя урушида (мил.о. 1260) шаҳар ҳимоячиларининг асосий кўпчилиги қириб ташланган ва қолган озгина кишилар қулга айлантирилган. Ўзининг ҳуқуқшунослари билан шуҳрат қозонган Рим ҳам инсонпарварлиги билан ажралиб турмаган: Вольсков, Регия, Вакки, Нумидия ва бошқа кўплаб шаҳар-давлатларнинг аҳолиси шафқатсиз қирғин қилинган. Қадимги Римнинг машҳур «ўн икки тахтача-таблица» одатий қонунлар тўпламига кўра (мил.о. V аср) «душманга нисбатан барча нарсани қўллаш мумкин» эди. Ҳатто милоддан олдинги IV асрда диктатор Камилл жангда ярадорларга шафқат қилишга чақирган пайтда, ана шу ҳаракати учун у Рим сенати томонидан сургун қилинган эди. Юлий Цезардек (мил.о. 100-44) донг қозонган лашкарбоши ҳам бир неча марта бефойда қирғинларга қарши чиққан бўлса-да, барибир Аварикни олиш пайтида 40 мингдан ортиқ кишини қатл қилишга буюрганди, улар асосан қариялар, аёллар, болалар бўлган. Милоддан олдинги 52 йилда Цезарнинг буйруғи билан унинг ҳукмронлигига қарши чиққан Укселлодунум ҳимоячиларининг эса қўллари кесилган эди. Бунга ўхшаш мисолларни дунёдаги ҳар бир халқ тарихидан истаганча келтириш мумкин. Ана шундай даҳшатли воқеалар билан бир қаторда мағлуб бўлганларга нисбатан шафқатли бўлиш ҳақида кучсизгина чақириқлар ҳам пайдо бўла бошлади. Масалан, милоддан олдинги 1792-1750 йилларда ҳукмронлик қилган Бобил шоҳи Хаммурапи кўплаб қонунлар яратганлиги билан ажралиб туради, уларнинг кўпчилиги уруш олиб боришга боғлиқ бўлган. «Мен бу қонунларни қудратлилар заифларни забун этмасин дея жорий қилдим»,- деб таъкидлаган эди у. Қадимги грек файласуфи Платон (мил.о. 427-347) ўзининг «Республика» асарида «Душман қўлига тирик тушган кишиларни улар билан ўз билганича иш тутиши учун уларга совға сифатида қолдириш маъқул эмасмикин?»,- деб ёзган эди.

Деярли барча диний таълимотларда зиддиятли ҳолни учратамиз. Бир томондан – улар инсонийликка зид бўлган ҳарбий ҳаракатларни қораласалар, бошқа томондан – улар баъзан уруш олиб боришнинг баъзи ноинсоний усулларини оқлайдилар. Масалан, Инжилнинг Эски Аҳд қисмида Худо Моисей тилидан қуйидагича насиҳат қилади: «Бирор шаҳарга уни босиб олиш учун келсанг, унга тинчлик таклиф қил. Агарда у сен билан тинчликка рози бўлса ва сенга ўз дарвозаларини очса, унда бўлган барча халқ сенга солиқ тўлайди ва сенга хизмат қилади. Борди-ю у сен билан тинчликка рози бўлмасдан сен билан урушмоқчи бўлса, уни қамал қил. Қачонки Парвардигор, сенинг Худоинг уни сенинг қўлингга топширса, ундаги барча эркак зотини қиличдан ўтказ. Фақат аёллар, болалар ва чорва молларини ҳамда Парвардигор, Худоинг сенга ато этган шаҳардаги барча нарсани, ўлжаларни ўзингга ол ва рақибларинг ўлжаларидан фойдалан. Сенга тегишли бўлмаган ва узоқларда жойлашган барча халқлар билан шундай муносабатда бўл». 2 Қадимги Ҳиндистонда яратилган Ману қонунлари жангчилардан енгилган душманга шафқат қилишни, ярадор ва таслим бўлганларни тирик қолдиришни талаб қилган. Унда уруш пайтида учи кертик қилинган, заҳарланган ва ёндирилган ўқ ёйлардан фойдаланиш тақиқланган. Милод дан олдинги IV асрда Хитойлик мутафаккир Се-Ма уй-жойлар ва ирригация тизимларини бузиб ташлашни танқид қилиб, ярадорларни муолажа қилиш, ўзини ҳимоя қила олмайдиган кишиларга ҳужум қилишдан ўзини тутишга чақирган. Худди ана шу даврда яшаган хитой ҳарбий назариётчиси Сунь-Цзи асирлар билан яхши муомалада бўлиш кераклигини таъкидлаган. «Уруш пайтида энг яхши сиёсат – унчалик зарар келтирмасдан давлатни босиб олишдир; унинг ҳеч нарсага арзимайдиган фуқароларинигина ўлдириш лозим… Душманнинг қуролини йўқ қилиб ташлагандан кўра, унга эга бўлган маъқулроқ»,- деб ёзган эди у. 2 Библия. Книга Священного Писания Ветхого и Нового Завета. Брюссель, изд-во «Жизнь с Богом». 1983, Второзаконие, 20:10-18.

Александр Македонский олиб борган урушлар натижасида грекларга тегишли ҳудудлар кенгайгач, кўпчиликка турли жойларда яшовчи кишилар бир-бирларидан принципиал жиҳатдан фарқ қилмаслиги аён бўлди. Бу ҳол инсонпарварликни ўзининг марказий ғояси сифатида қабул қилган стоицизм оқимини вужудга келтирди. Тахминан эрамиздан олдинги 310 йилда Зенон томонидан асос солинган мазкур таълимот қуйидаги ғояни тарғиб қилган: ҳар бир жонли мавжудот ўз-ўзини севиш туйғуси билан суғорилган. Ана шу муҳаббат аста-секин уларнинг ўз авлодларига нисбатан ҳам ёйилади. Индивидуумдан тарқалувчи ана шу туйғу доира мисол унинг яқин қариндошларини, ҳамюртларини, ватандошларини, ва, ниҳоят, барча инсониятни, шу жумладан, рақибларини ҳам қамраб олади. Шу маънода, бошқа кишига бўлган муносабат ўз-ўзига муносабатга тенгдир. Шундай қилиб, «бегоналар душман» деган таъкидга ўрин қолмайди. Стоиклар таълимотининг қанчалик муваффақият қозонганлигини Сенека ва Цицерондек кишиларнинг ҳам унга тарафдор бўлганлигидан билса бўлади. Улар шу пайтгача ҳукмронлик қилган «одам одамга бўри» шиорини «инсон ҳаёти муқаддасдир» шиорига ҳамда «енгилганнинг ҳолига вой» чақириғини киши руҳига илиқлик бахш этувчи «азоб чекаётган душман – душман эмас» чақириғи билан алмаштирдилар. Шуни қайд этиб ўтиш керакки, адолатли уруш ғоясини илк бор стоиклар ишлаб чиққан эдилар. Ўрта асрларга келиб эса мазкур ғоя қайта ишлаб чиқилди ва ниҳоятда шафқатсиз оқибатларга олиб келди. Инсон табиатининг мураккабликларидан анча-мунча хабари бўлган ҳар қандай кишига шу нарса маълумки, биз бошлаган ҳар қандай уруш – адолатли урушдир, душманимиз олиб бораётган уруш эса – албатта адолатсиз урушдир. Бу таъкид ҳамма вақт шундай бўлиб келган ва бундан кейин ҳам шундай бўлиб қолади. Чунки ўзаро урушаётган томонлардан ҳар бири айнан у олиб бораётган урушнинг адолатли эканлигини таъкидлайди, унинг ҳақиқатан ҳам шундайми ёки йўқлиги, воқеликка мослиги ёки мос эмаслиги эса бошқа масаладир. Нима қилиб бўлса ҳам ўзининг «ҳақлигини» кўрсатишга интилиб рақибларнинг ҳар бири диндан, ахлоқдан ва ҳуқуқдан

асос излайдилар ва кўпинча ўзларининг куч ва маблағлари тамоман ниҳоясига етгунча можарони давом эттираверадилар. Ўрта асрларда жуда катта мавқега эга бўлган христианлик ва ислом ҳам инсонпарварлик ҳуқуқи ривожига сезиларли ҳисса қўшишган. Христианликда Иусус Христос яқинларни севиш тамойилини умумий қоида даражасига кўтарган. Инсоний муҳаббат илоҳий муҳаббатнинг акс этишидир – у ҳам абсолют ва беғараз бўлмоғи керак. Христиан черкови тез орада ўз тарихининг илк даврида зўравонликка қарши чиққанлигини унутган бўлсада (бу ерда авлиё Мориц ва авлиё Георгийларнинг III асрда Р им легионида хизмат қилиш ва бошқа христианларга қарши қурол кўтаришга рози бўлмаганликлари сабабли қийноққа солиниб, қатл қилинганлигини эслаш жоиз), умуман у урушларни муайян даражада инсонпарварлаштириш истагига содиқлигини кўрсата олди. Масалан, йирик христиан назариётчиси Августин (354-430) шундай фикрни баён қилган эди: «Агар жанг қилаётган душман ўлиши керак бўлса, бу сенинг хоҳишинг билан эмас, балки заруриятга кўра содир бўлгани маъқул… мағлуб бўлган ёки асир одамнинг шафқатга ҳаққи бор». Тарихдан яхши маълумки, христианларнинг муқаддас Қуддус шаҳридаги « Исо Масиҳ қабри »ни гўё эгаллаб олган мусулмонларга қарши эълон қилган салб (хоч) юришлари ҳам, исломни кенг ёйишга хизмат қилган «жиҳод» («фатх», «ғазовот») урушларида ҳ ам кишилар бошига мислсиз азоб- уқубатлар келтирилган. Уларнинг тарихини кўриб чиқиш бизнинг вазифамиз бўлмаганлиги учун, унга оид бир лав ҳ ани келтириш билан чегараланамиз. «Рига… бир гуруҳ герман сипоҳийлари… ўз саркардаларининг нутқини… эшитардилар. Баланд бўйли, соқол-мўйлаби қиртишлаб олинган ливон қиличбозларининг саркардаси елка томонига қора хоч тасвири тикилган оқ чакманли жангчиларга жиддий ва буйруқона мурожаат қиларди. У сипоҳийларнинг вазифалари нимадан иборат эканини тушунтирар эди:

- Мен илгари ҳам гапирган эдим ва ҳозир яна қайтараман: Сиз ғайридинлар – леттлар, ливалар, циталикларга қарши, айниқса ашаддий душман – рус худосизларига қарши аё всиз ва ҳеч мулоҳазасиз жанг қилишингиз зарур. Сиз герман номининг шуҳрати учун курашишингиз, қудратли олмон муштини шарққа йўналтиришингиз ва у билан шундай зарба беришингиз лозимки, бизнинг йўлимизга ғов бўлганларнинг барчаси янчиб ташлансин. Сизга рўпара бўлганларнинг барчасини ёввойи алафдек, супурги ўтдек йўқотинг ва бу билан Сизнинг шуҳратингиз абадийлашади. Билингки, ким урушда ҳалок бўлса, унга жаннат фароғати насиб бўлади. Ғолиблар эса хусусий қасрлар, боғлар, итоаткор қуллар, чорва моллари ва отларга эга бўлади. Лекин дастлаб барча бойликларни қўлга киритиш лозим. Биз бунга ўз қиличимиз билан эришамиз… - Бизнинг иродамиздек кучли қўлингизда енгилмас герман қиличи. Унга разм ташланг. Қиличнинг дастаси худонинг хочига ўхшамайдими? Кимки муқаддас хочга қаршилик кўрсатса, кимки католиклар сардори Рим Папасининг муқаддас сўзларига бўйсунмаса, уларнинг барчасини даҳшат ва аёвсиз қатъийлик билан ағдаринг. Улуғ худонинг ўзи – енгилмас германларнинг ҳомийси - ҳамма вақт биз бил ан бирга бўлгай… 3 Хуллас, деярли барча даврларда, минтақа ва мамлакатларда ўзаро низолардаги зўравонликларга давлатлараро низоларни ҳ ал этишнинг анъанавий, ягона ва самарали йўли сифатида қаралган. Айтиб ўтилганидек, кўпинча бундай кампаниялар ўз ҳ атти- ҳ аракатларини диний ниқоб остида оқламоқчи бўлардилар. Душман томонни «мажусийлик», «да ҳ рийлик»да айблаш ва ҳ шийлик, талон-тарож, кафандуздлик (яъни уруш ҳаракатлари ҳудудидаги аҳоли ёки жанг майдонида ўлган ва ярадор бўлганларни таловчилар)ни «гўёки» қонунийлаштиришга хизмат қиларди. Ана шундай даҳшатли воқеалар ҳақидаги яна бир парчага эътибор беринг: 3 Заборов М.А. Крестовые походы. М., 1956, 189-бет.

Француз мустамлакачиларининг Жазоирдаги шафқатсизликлари ҳақида унга гувоҳ бўлган кишининг ҳикоясидан: «Бош қумондон генерал Ровигонинг буйруғига кўра қўшинлар гуруҳи…1832 йил апрел кечаси Жазоир шаҳридан чиқиб, тонг чоғида Ал-уффия қабиласининг одамлари ўз чодирларида ухлаб ётган пайтда уларга қўққисдан ҳужум қилди ва бу бахтиқароларни битта ҳам қолдирмай, тиғдан ўтказди. Жинси ва ёшига қарамай, барчани ўлдирар эдилар. Бу шармандали юришдан қайтаётган отлиқларимиз ўз найзаларининг учида кесилган бошларни олиб келардилар. Таланган қароргоҳдан ҳайдаб келинган барча чорва моллари даниялик консулга сотилди. Разил каллакесарлик пайтида қўлга киритилган барча қонли ўлжа Боб Азун дарвозаси олдидаги бозорда сотиш учун ёйиб қўйилди. Уларнинг ичида кафти билан кесиб олинган қўллардаги аёллар билагузуклари, эти билан юлиб олинган қулоқлардаги исирғалар… каби даҳшатли нарсалар учрар эди… Уларни сотишдан тушган пуллар қотилларга тақсимлаб берилди ва 8 апрелда ушбу шармандаликка бағишлаб чиқарилган буйруғида генерал қўшинларнинг фидокорлиги ва санъатидан чуқур мамнунлигини изҳор қилди» 4 . 1027 йилда Эльн собори қарори билан христиан байрамлари пайтида ва шанба соат 15.00 дан душанба куни соат 6.00 гача ҳарбий ҳаракатларни амалга ошириш тақиқланди. 1041 йилги Монтриодонд собори бу муддатни чоршанба куни кечқурундан душанба куни эрталабгача узайтирди. «Пайшанба – меърож, яъни Исо Масиҳнинг арши аълога кўтарилиши шарафига, жума – унинг чеккан азоб-уқубатлари шарафига, шанба – унинг дафн қилингани ва якшанба – унинг қайта жонлангани шарафига». Секин асталик билан баъзи христиан байрамларидан илгариги ва улардан кейинги муайян кунлар ҳам (масалан, Рождество рўзаси кунларидан Богоявлениягача, шунингдек, Пасхадан илгариги 70 кун…) вақтинча ҳарбий ҳаракатлар тақиқланган кунларга айланган. Шундай қилиб йилнинг тахминан тўртдан уч қисми тинчлик ҳукмрон бўлган кунларга айланди. 4 Хрестоматия по новой истории 1640-1870. М., 1990, 251-252 бетлар.

Худди шунга ўхшаш ҳолат ислом дини тарихида ҳам мавжуд. Унда ҳам, христианлик каби, жиноят, одамларга бесабаб шикаст етказиш ва қийноқлар қораланган, уруш таъсиридан қариялар, хотин-қизлар, болалар, мусулмон масжидлари ва уларнинг мулкини ҳимоя қилиш қоидалари ўрнатилган. Диний байрамлар пайтида ўзаро урушаётган томонлар урушларни вақтинча тўхтатиб туришган. 1280 йилда тузилган "Виқоят" тўпламини уруш қонунларининг ҳақиқий мажмуи деса бўлади. Унда руҳий касаллар, ногиронлар, элчилар ва, тушунарли сабабларга кўра, булоқ ва фаввораларга ҳам юқоридагидек ҳимоя татбиқ этилган. Булоқ ва фаввораларни заҳарлаш тақиқланган. Бу ҳоллар инсонпарварлик тўхтовсиз тараққий қилиб борган, деган хомхаёлга олиб келмаслиги керак: буни аста-секин юз берган эволюцион жараён сифатида, баъзан илгарига кетишлар, баъзан орқага чекинишлар билан юз берувчи тараққиёт, раҳмдилликнинг энг тубан ёввойиликлар билан ўрин алмашиб туриши сифатида тасаввур қилинса тўғри бўлади. Янги даврга келиб кўпгина янги қоидалар пайдо бўла бошлади. XVI асрда француз қумондонлари уруш пайтида ўз қўшинларидан аёллар ва болаларга тегмасликни талаб қилганлар, шунингдек, мунофиқлик (масалан, душман кийим-бошидан фойдаланиш)ни, ҳарбий бўлмаганлар билан шафқатсиз муносабатда бўлишни тақиқлаганлар. 1553 йилда поляк ҳуқуқшуноси Жак Пшилуцки ўзаро урушаётган томонлар санъат асарларини ҳурмат қилиши кераклиги ғояси билан чиқади. Каноник ҳуқуқ бўйича атоқли испан мутахасиси Франциско Де Витториа ўз асарларида айбсиз кишилар ва асирларнинг ўлдирилишини танқид қилади. 1625 йилда «Уруш ва тинчлик ҳуқуқи ҳақида» деган асарида машҳур голланд ҳуқуқшуноси Гуго Гроций (1583-1645) ҳар қандай, шу жумладан, олдини олиш мумкин бўлмай қолган урушлар юз берганда ҳам улар ҳуқуқ ва инсонпарварлик тамойилларига кўра олиб борилиши керак, ғалабани таъминлаш учун зарур бўлганидан ортиқ шафқатсизликларни оқлаб бўлмаслигини таъкидлаган.

1749 йилда Монтескье (1689-1755) шундай деб ёзади: «Истило қилиб бўлгач ғолиблар энди (одамларни) ўлдиришни давом эттирмаслиги керак, чунки энди унга ўзини ҳимоя қилиш ва ўз-ўзини сақлашга оид ўз табиий ҳуқуқини амалга оширишгаҳожат йўқ». Ниҳоят, Жан Жак Руссо (1712-1778) 1762 йили «Ижтимоий шартнома» асарида қуйидаги ажойиб фикрни баён қилади: «Уруш – бу одамлар орасидаги эмас: балки давлатлар орасидаги муносабатдир, ва бунда одамлар тасодифан, онгли мавжудот ёки ҳатто фуқаро сифатида эмас, балки аскарлар сифатида бир-бирига душман бўлиб қоладилар… Агар урушнинг мақсади – душман давлатини йўқотиш бўлса, унда бошқа томон унинг ҳимоячиларини - токи улар қўлларида қурол тутиб тутиб турар эканлар - қириш ҳуқуқига эга, аммо улар қуролларини ташлаган ва асирга тушган заҳоти – улар душман ёки душманлар қўлидаги жиҳоз бўлмай қоладилар ва оддий одамларга айланадилар, уларни ҳаётдан жудо қилишга эса ҳеч кимнинг ҳаққи йўқ». Урушга нисбатан тубдан бошқача муносабат XIX асрнинг иккинчи ярмидан бошланди. Вақтнинг ўзи қонунсизликнинг ҳалокатли ҳодиса эканлигини кўрсатди. Кишилар бу борада ҳам қатъий ҳуқуқий қоидаларни ўрнатиш зарурлигини англашга етиб келдилар. ЎЙЛАБ КЎРИНГ «Уруш ҳатти-ҳаракатлари пайтида миллатларнинг ҳуқуқи масаласи – бу тасаввур қилиш ҳам қийин бўлган энг нозик масаладир. Қандай қилиб ўз табиатига кўра ҳеч қанақа қонунларни тан олмайдиган вазиятни бошқариш учун қонунлар ўрнатиш мумкин?» Иммануил Кант

Ҳозирги замон халқаро инсонпарварлик ҳуқуқи яратилгунча ҳарбий ҳаракатларни тартибга солишга қаратилган 500 дан ортиқ ҳатти-ҳаракат нормалари, шартномалар ва шу каби ҳужжатлар қабул қилинганлиги маълум. Уларнинг орасида 1863 йилда АҚШ қуролли кучларида амалга киритилган «Либер кодекси» алоҳида аҳамиятга эга. У тарих давомида амал қилиб келган уруш удумлари ва қонунларини тартибга келтириш учун қилинган биринчи ҳаракат эди. Колумбия университетининг профессори Френсис Либер АҚШдаги фуқаролар уруши даврида президент Авраам Линкольннинг илтимосига биноан қуролли кучлар учун ана шу кодексни тайёрлаб берган эди. Аммо у ундан бир йил кейин қабул қилинган Женева конвенцияларидан фарқли равишда шартнома кучига эга бўлмай, фақат шимолликлар армияси, яъни АҚШ қуролли кучларигагина тегишли бўлиб қолганди. Халқаро инсонпарварлик ҳуқуқининг асосини ташкил қилган дастлабки кўп томонлама ёзма шартнома 1864 йилда яратилган Женева конвенцияси ҳисобланади. Энди унинг тарихини кўриб чиқишга ўтамиз. 2. Анри Дюнан ва Қизил Хоч ва Қизил Ярим Ой Халқаро ҳаракатининг вужудга келиши 1859 йил 24 июнда Франция-Италия ва Австрия армиялари ўртасида Италиянинг шимолидаги Сольферино шаҳарчаси ёнида тарихда энг қонли ҳисобланган жанглардан бири юз берди. Кеч кирганда 6000 та ўлганлар ва 36000 ярадорлар жанг майдонида қолдилар. 500 ярадорга бир врачнинг тўғри келиШи армиялар санитар хизматини иШга кўмиб таШлади. Бу ҳол сафдан чиққан юзлаб жангчилар ҳаётига зомин бўлди. Бундан ташқари, ҳарбий- тиббий хизмат ходимлари уларни бошқалардан ажратиб турадиган алоҳида белгиси бор кийим-бошга эга эмасликлари туфайли уларнинг ўзлари ҳам ҳужумга учраш хавфидан холи эмас эдилар. Швейцариялик ёш тижоратчи Анри Дюнан хизмат сафарида эди – унинг Франция императори Наполеон III (1808-1873) билан учрашиш нияти бор

эди. Жанг тугагандан кейинги куни у Сольферинога етиб келади. Ярадорлар, ҳалок бўлаётганлар ва инфекция ҳамда тасаввур қилиб бўлмас азоб- уқубатлардан қийналаётганларни кўриб уни «даҳшат ва раҳмдиллик ҳислари қамраб олди». Холбуки, уларга ёрдам берилиши мумкин эди. Анри Дюнан ма ҳ аллий а ҳ олидан бир гуру ҳ ини тўплаб, ярадорларнинг урушувчи томонлардан қайси бирига мансублигидан қатъий назар, уларга дастлабки тиббий ёрдам кўрсатишни ташкил қилди. Дюнаннинг олийжаноб ҳ аракати унинг ҳ амфикрларини шу қадар тўлқинлантириб юбордики, улар «бизнинг барчамиз оға-инилармиз», дея тан олишди. Ўз ҳ ис- ҳ аяжонларини бошқалар билан ўртоқлаШиШ ниятида Дюнан уйига, Женевага қайтади ва “Сольферино жанги ҳ ақида хотиралар” китобини ёзади. 1862 йилда наШр этилган Дюнаннинг бу асари бир неча тилларга таржима қилинади ва бутун Европада э ъ тироф этилади. “Сольферино жанги ҳақида хотиралар”нинг муаллифи халқаро ҳамжамиятга икки конкрет таклиф билан мурожаат қилади: Конвенция тузиш “Турли миллатларнинг ҳ арбий бошлиқлари… тўпланганларида… улар бундай йиғилишлардан қандайдир халқаро, жиноий ёки қатъий бўлган қоидалар ишлаб чиқиш учун фойдалансалар бўлмайдими? Тасдиқлангач ва қабул қилингач эса улар турли мамлакатларда ярадорларга ёрдам бериш Жамиятларининг асоси бўлиб хизмат қилур эди…” Ёрдам кўрсатувчи жамият тузиш “Наҳотки уруШ вақтида ярадорларга ёрдам кўрсатувчи ёки уларга ғамхўрлик кўрсатишни ташкил қилувчи ихтиёрий жамиятлар тузиш мумкин эмас?…”

Буюк ғоянинг амалга оширилиши Анри Дюнаннинг ғоялари ҳуқуқшунос Гюстав Муанье ва Женеванинг бошқа таниқли фуқароларини тўлқинлантириб юборди. 1863 йил февралида улар ярадорларга ёрдам кўрсатувчи Халқаро Қўмита туздилар, унинг тимсоли сифатида оқ фондаги қизил хоч танланди. 1880 йил мазкур Қўмитанинг номи Халқаро Қизил Хоч Қўмитаси деб ўзгартирилди. Қўмитанинг ташаббуси билан Швейцария ҳукумати дипломатик конференция чақиради ва 1864 йил 22 августда унда қатнашаётган 12 мамлакат вакиллари “Ҳаракатдаги армиянинг ярадор ва касал жангчилари қисматини яхшилаш ҳақида”ги Женева конвенциясини қабул қилдилар. 1907 йилга келиб Конвенция 57 давлат томонидан имзоланган эди, улар орасида Хитой, Россия, Туркия, Жанубий Африка Республикаси, АҚШ, Япония, Буюк Британия, Пруссия, Нидерландия ва Швейцария 5 каби мамлакатлар бор эди. Бугунги кунда Халқаро Қизил Хоч Қўмитаси (ХҚХҚ) дунёдаги 60 дан ортиқ мамлакатда фаолият кўрсатмоқда. ХҚХҚ алоҳида мавқега эга бўлган мустақил инсонпарварлик ташкилоти ҳисобланади. Биринчи Женева конвенцияси қабул қилинган вақтдан эътиборан ХҚХҚнинг фаолият доираси кенгайди. У ўз фаолиятини асосан халқаро ва халқаро бўлмаган қуролли можаролар, ички тартибсизлик ва кескинликлар вазиятида амалга оширади. Тимсоллар 1864 йилдан буён оқ фондаги қизил хоч тимсоли қуролли кучларнинг тиббий тузилмаларини англатувчи белги ҳисобланади. Бу тимсол Швейцария байроғидаги рангларнинг ўзаро ўрин алмаштирилишидан олинган. Кейинроқ баъзи мусулмон давлатлари қизил ярим ой тимсолидан, Эрон эса – қизил шер ва қуёш тимсолидан фойдалана бошлаганлар. 1929 йилда ана шу икки янги тимсол расмий тан олинган. 1980 йилда Эрон қизил шер ва қуёш тимсоли ўрнига қизил ярим ой тимсолини қабул қилди. Баъзи 5 Швейцария Женева конвенцияларининг депозитарияси исобланади, яъни у конвенцияларнинг асосий нусхаларини саќлайди, уларни имзолаган давлатлардан ратификация ёрлиќларини ќабул ќилади ва расмий рўйхатга олади, конвенция матнларини расмий тилларга таржима ќилишни таъминлайди.

давлатлар амалдаги тимсоллар қаторига қўшимча янги тимсоллар қабул қилиш таклифлари билан чиқишмоқда: ҳозирги пайтда Исроил давлатида фойдаланилаётган Давиднинг қизил қалқони тимсолининг лойиҳаси кўриб чиқилмоқда. Ҳозирги пайтда фақат икки тимсол – қизил хоч ва қизил ярим ой тимсолларини ишлатишга рухсат берилган. Тимсол ҳимоя қилувчи белги ва фарқловчи (танитувчи) белги сифатида ишлатилади. Қуролли можаролар пайтида тимсолдан энг аввало ҳимоя белгиси сифатида фойдаланилади ва у қуролли кучлар тиббий хизматига тегишли мулк, транспорт воситалари, муассасалар ва хизматчиларни белгилаш учун ишлатилади. У узоқ масофадан ҳам билиб олиниши учун имкони борича катта размерда бўлиши керак. Фарқловчи (танитувчи) белги сифатида тимсолдан Қизил Хоч ва Қизил Ярим Ой Халқаро Ҳаракатига тааллуқли транспорт воситалари, мол-мулк ва хизматчиларни, шунингдек тез ёрдам машиналари ҳамда дастлабки ёрдам бепул кўрсатиладиган пунктларни ифодалаш учун фойдаланилади. Фарқловчи (танитувчи) белги сифатида фойдаланиладиган тимсол нисбатан катта размерда бўлмаслиги керак. 1863 йил Германиянинг унча катта бўлмаган Вюртемберг қироллигида ярадорларга ёрдам берувчи биринчи Жамият тузил ган . Ҳозирги кунда дунёда 176 та мамлакатда тан олинган Қизил Хоч ва Қизил Ярим Ой жамиятлари мавжуд бўлиб, улар Миллий Жамиятлар умумий номи билан ҳам аталадилар. Тинчлик даврида уларнинг фаолияти аҳолининг соғлиғини сақлаш ва уларга ижтимоий ёрдам кўрсатишга йўналтирилган. Улар шунингдек, касалхоналар қурилиши, тез тиббий ёрдам хизматларининг тузилиши, ижтимоий тиббиёт соҳасида кадрлар тайёрлаш, қариялар ва ногиронларга ёрдам кўрсатиш, оммавий эмлашларни ўтказиш, қон йиғиш бўйича лойиҳаларни амалга ошириш, аҳолини ижтимоий гигиена ва янги туғилган чақалоқларга қарашни ўргатиш соҳасидаги билимлар билан қуроллантириш, фавқулодда вазиятларда қутқариш ишлари билан

шуғулланадилар. Қуролли можаро шароитларида эса миллий жамиятлар қуролли кучларнинг тиббий хизматларига, ярадорлар, касаллар, тинч аҳолига ёрдам берадилар. Турли мамлакатларнинг Миллий жамиятлари Қизил Хоч ва Қизил Ярим ой жамиятлари Халқаро Федерациясига бирлашганлар. Федерация 1919 йилда, Биринчи жаҳон урушидан кейин, кўпчиликда энди уруш бўлмайди, деган ишонч мавжуд пайтда ташкил топди. Шунинг учун Федерациянинг асосий мақсади Қизил Хоч ва Қизил Ярим Ой жамиятларига тинчлик пайтида, айниқса табиий офатлар шароитида ёрдам кўрсатиш деб таъкидланди. Федерация ёрдам кўрсатиш бўйича халқаро операцияларни ташкил қилади ва мувофиқлаштиради, шунингдек, баъзан, масалан, можаро ҳудудидан ташқаридаги қочоқларга, бевосита ёрдам беради. Халқаро Қизил Хоч Қўмитаси, Қизил Хоч ва Қизил Ярим Ой миллий жамиятлари ва Қизил Хоч ва Қизил Ярим Ой жамиятлари Халқаро Федерацияси биргаликда Қизил Хоч ва Қизил Ярим Ой Халқаро Ҳаракатини ташкил қиладилар. Ҳаракат ўз фаолиятини қуйидаги етти Асосий Тамойилга мувофиқ амалга оширади: ИНСОНПАРВАРЛИК, БЕҒАРАЗЛИК, БЕТАРАФЛИК, МУСТАҚИЛЛИК, ИХТИЁРИЙЛИК, БИРЛИК, УНИВЕРСАЛЛИК. Халқаро инсонпарварлик ҳуқуқининг тузилиши ва мазмуни. Энг аввало иборалар хусусида икки оғиз сўз. Адабиётларда «халқаро инсонпарварлик ҳуқуқи» иборасига синоним бўлган "халқаро гуманитар ҳуқуқ", «қуролли тўқнашувлар ҳуқуқи», «уруш ҳуқуқи», «уруш қонунлари ва одатлари», "халқаро ҳарбий ҳуқуқ" ва "қуролли низолар пайтида қўлланиладиган халқаро инсонпарварлик ҳуқуқи" каби бир қанча

тушунчалар учрайди. Илмий доираларда, олий ўқув юртлари учун қўлланма ва дарсликларда, дипломатияда биринчи ва иккинчи иборалардан, қуролли кучлар, қонунни муҳофаза қилиш органлари ва шу кабиларда эса қолган иборалардан фойдаланишни афзал кўришади. Халқаро инсонпарварлик ҳуқуқига қуйидагича таъриф бериш мумкин: Халқаро инсонпарварлик ҳуқуқи – бу уруш ёки қуролли можаро пайтида ҳарбий ҳаракатларда иштирок этмаётган, унда иштирок этишни тўхтатган кишиларни ҳимоя қилувчи ҳамда уруш олиб бориш усуллари ва воситаларини чекловчи қоидалар тўпламидир. Кўриниб турибдики, ХИҲ қурол ишлатилиши билан боғлиқ вазиятларда қўлланилади. Тарихчиларнинг ҳисоб-китобларига кўра, инсоният тарихи давомида 14 мингдан ортиқ уруш бўлган, уларда ҳалок бўлганлар сони 5 миллиард кишини ташкил этади. Айниқса ХХ асрда юз берган икки жаҳон уруши юз миллиондан ортиқ кишининг ёстиғини қуритди. Ана шундай уруш азоб-уқубатларининг яна қайтарилишига йўл қўймасликка азму-қарор қилган жаҳон ҳамжамияти 1945 йилда тузган Бирлашган Миллатлар Ташкилотининг Низомида бу ҳақда шундай дейилади: «Бирлашган Миллатлар Ташкилотининг аъзолари халқаро муносабатларида куч ишлатишдан ёки куч ишлатиш билан хавф солишдан ўзларини тиядилар» БМТ Низоми, 2 (4) модда. Аммо шунга қарамасдан, БМТ Низоми ҳам куч ишлатиш имконияти мавжудлигини инкор қилолмади. Унда давлатларнинг мустақиллиги ёки ҳудудий яхлитлигига таҳдид мавжуд бўлганда уларда индивидуал ёки коллектив ўз-ўзини ҳимоя қилиш ҳуқуқи борлиги тан олинди (51-модда). Бундан ташқари, БМТ Низомининг VII боби БМТ аъзолари бўлган давлатларга халқаро хавфсизлик ва тинчликни сақлаш ёки тиклаш доирасидаги коллектив ҳаракатларда куч ишлатиш ҳуқуқини беради.

Шундай қилиб, урушнинг «қонундан ташқари» деб эълон қилинганига қарамасдан дунёнинг турли бурчакларида юз бераётган қуролли можаролар ҳамон давом этмоқда ва уларнинг қурбонлари миқдори ортиб бормоқда.т Шу маънода, ХҚХҚнинг бу борадаги фалсафаси шундай: ҳамонки урушлар юз берар экан, уларнинг олдини олиш ҳамма вақт ҳам мумкин бўлавермас экан, келинглар, ана шу қуролли можаролар муайян қоидалар доирасида олиб борилишига эришайлик, уларнинг одамларга етказадиган азоб-уқубатларини икон қадар камайтирайлик. Халқаро инсонпарварлик ҳуқуқи нормалари шартли равишда 4 гуруҳга ажратиш мумкин бўлган халқаро шартномаларда ўз аксини топган:  урушдан жабрланганларни ҳимоя қилиш ҳақидаги шартномалар;  баъзи қурол турларини тақиқлаш ва/ёки уларни қўллашни чеклаш ҳақидаги шартномалар;  баъзи объектларни ҳимоя қилиш ҳақидаги шартномалар;  халқаро юрисдикция (суд қилиш ҳуқуқи) ҳ ақидаги шартномалар. Биринчи гуруҳга кирувчи шартномалар ўз мазмунига кўра «инсонпарварлик ҳуқуқи»ни ташкил этади, улар қуролли можароларда бевосита иштирок этмаётган кишиларни (яъни фуқаро аҳолини), ана шундай можарода қатнашишни тўхтатган кишиларни (яъни қуролли кучларининг ярадор ва касал аскарлари, ҳарбий асирларни) ҳимоя қилишга йўналтирилган. Унинг асосий қоидалари 1949 йилги Женева конвенциялари ва 1977 йилги иккита уларга Қўшимча протоколларда мустаҳкамланган. Шунинг учун инсонпарварлик ҳуқуқининг бу қисми кўпинча «Женева ҳуқуқи» деб ҳам аталади. Унинг асосий ҳужжатлари қуйидагилардир: ЖЕНЕВА ҲУҚУҚИ 1864 йил. Ҳаракатдаги армиялар ярадорлари ва касалларининг қисматини яхшилаш ҳақидаги ЖЕНЕВА КОНВЕНЦИЯСИ (I) 1907 йил. Денгиз қуролли кучлари сафидаги ярадорлар, касаллар ва кема ҳалокатига учраган кишиларнинг қисматини яхшилаш ҳақидаги ЖЕНЕВА КОНВЕНЦИЯСИ (II) 1929 йил. Ҳарбий асирлар билан муносабат ҳақидаги ЖЕНЕВА

КОНВЕНЦИЯСИ ( III ) 1949 йил. Уруш пайтида тинч аҳолини ҳимоя қилиш ҳақидаги ЖЕНЕВА КОНВЕНЦИЯСИ (IV) 1977 йил. 1949 йилги Женева конвенцияларига халқаро қуролли можаролардан жабрланганларни ҳимоя қилишга тааллуқли бўлган ҚЎШИМЧА ПРОТОКОЛ (I) 1977 йил. 1949 йилги Женева конвенцияларига халқаро бўлмаган қуролли можаролардан жабрланганларни ҳимоя қилишга тааллуқли бўлган ҚЎШИМЧА ПРОТОКО Л (II) Иккинчи гуруҳга кирувчи шартномалар ўз мазмунига кўра «уруш ҳуқуқи», «қуролли тўқнашувлар ҳуқуқи»ни ташкил қилади, улар ишлатилаётган қурол турларини, ҳарбий ҳаракатлар олиб боришнинг усул ва воситаларини чеклашга ёки тақиқлашга ҳамда урушаётган томонларнинг ҳуқуқ ва мажбуриятларини аниқлашга йўналтирилган. Бу ҳуқуқнин асосий мазмуни асосан 1899 ва 1907 йилларда Гаагада қабул қилинган конвенцияларда акс эттирилган. Шунинг учун булар кўпинча «Гаага ҳ уқуқи» деб ҳ ам юритилади. ГААГА ҲУҚУҚИ 1868 йил. Портловчи ва ёндирувчи ўқлардан фойдаланишни тўхтатиш ҳақидаги САНКТ-ПЕТЕРБУРГ ДЕКЛАРАЦИЯСИ 1899 йил. Қуруқликдаги уруш қонунлари ва одатларига доир ГААГА КОНВЕНЦИЯСИ Тарихда илк бор уруш олиб бориш усуллари ва воситаларининг тартибга келтирилиши 1925 йил. Урушда буғувчи, заҳарли ёки шунга ўхшаш газлардан ва бактериологик воситалардан фойдаланишни тақиқлаш ҳақидаги ЖЕНЕВА ПРОТОКОЛИ

1972 йил. Бактериологик (биологик) ва токсин қуролларни тадқиқ қилиш, ишлаб чиқариш, за ҳ ираларини тўплашни тақиқлаш ва уларни йўқотиш ҳ ақидаги КОНВЕНЦИЯ 1980 йил. Оддий қуролларнинг ҳ аддан ортиқ жара ҳ ат етказадиган ва танламайдиган характерда деб ҳ исобланувчи конкрет турларини қўллашни чеклаш ёки тақиқлаш ҳақидаги ЖЕНЕВА КОНВЕНЦИЯСИ I Протокол – илғаб бўлмайдиган осколкалар ҳақида; II Протокол – миналар, тузоқ-миналар ва бошқа қурилмаларни қўллашни чеклаш ёки тақиқлаш ҳақида; III Протокол – ёндирувчи қуролни қўллашни чеклаш ёки тақиқлаш ҳақида. 1993 йил. Химиявий қуролни тадқиқ қилиш, ишлаб чиқариш, тўплаш ва қўллашни тақиқлаш ва уни йўқотиш ҳақидаги ПАРИЖ КОНВЕНЦИЯСИ 1995 йил. Кўр қилувчи лазер қуролига тааллуқли ЖЕНЕВА ПРОТОКОЛИ (1980 йилги конвенцияга IV Протокол бўлиб қўшилди) 1997 йил. Пиёдаларга қарши миналарни ишлаб чиқариш, (бошқаларга) бериш, за ҳ ираларини тўплаш ва қўллашни тақиқлаш ва уларни йўқотиш ҳ ақидаги ОТТАВА КОНВЕНЦИЯСИ 1977 йилда Женева конвенцияларига иккита Қўшимча протоколларнинг қабул қилиниши билан "Женева ҳуқуқи" ва "Гаага ҳуқуқи" бир бирига қисман сингиб кетишган. Уларнинг бир-биридан ажратилиши эса ўз мазмунини тарихий маънода сақлаб қолди. Шуни эслатиб ўтиш лозимки, «Гаага ҳуқуқи» доирасига кирувчи кўпчилик шартномалар БМТ томонидан қабул қилинган, уларнинг ишлаб чиқилишига эса ХҚХҚ катта ҳисса қўшган. Гап бу ерда ҳужжатнинг ким томонидан қабул қилинишида эмас, балки уларнинг кишиларни ҳимоя

қилишга йўналтирилганлигидадир. Шу маънода БМТ ва ХҚХҚ мақсадлари ягона бўлган, аммо унга турлича томондан, турлича усуллар билан ёндошадиган инсонпарварлик, тинчлексевар ташкилотлардир. Учинчи гуруҳга кирувчи шартномалар маданият объектлари ва табиий муҳитни ҳарбий ҳаракатларнинг оқибатларидан ҳимоя қилишга йўналтирилган: 1954 йил. Қуролли можаро пайтида маданий қадриятларни ҳимоя қилиш ҳақидаги ГААГА КОНВЕНЦИЯСИ ВА ПРОТОКОЛИ 1976 йил. Табиий муҳитга ҳарбий ёки бошқа ҳар қандай душманларча таъсир қилувчи воситаларни қўллашни тақиқлаш ҳақидаги ЖЕНЕВА КОНВЕНЦИЯСИ 1999 йил. Қуролли можаро пайтида маданий қадриятларни ҳимоя қилиш ҳақидаги ИККИНЧИ ГААГА ПРОТОКОЛИ Тўртинчи гуруҳга кирувчи шартномалар халқаро инсонпарварлик ҳуқуқи нормаларини бузган кишиларга муносабат, яъни халқаро юрисдикция (суд қилиш ҳуқуқи) ҳақидаги масалаларни ўз ичига олади. ХИҲни бузган кишилар икки хил даражада суд қилиши мумкин: а) ҳар бир мамлакатнинг миллий, ички қонунчилиги даражасида, б) халқаро даражада. Биринчи ҳолда одатда мамлакатлар ана шундай кишиларга панжа орасидан қарашади, баъзан эса улар миллий қаҳрамон даражасига кўтарилиши ҳам мумкин. Ана шундай пайтда, мамлакат миллий қонунчилиги ХИҲ бузилишини «сезмаётган» пайтда, бошқа кўпгина давлатларнинг талаби асосида ушбу ҳуқуқбузарлар халқаро суд томонидан жавобгарликка тортилиши мумкин. Халқаро суд ташкил қилиш амалиёти II жаҳон урушидан кейин бошланган. 1945 йилда АҚШ, СССР, Буюк Британия ва Франция ўртасида тузилган битимга кўра Германия ва Европадаги унга иттифоқчи давлатларнинг асосий ҳарбий жиноятчиларини суд қилиш учун Халқаро трибунал ташкил қилинган эди. 1946 йилда тузилган Узоқ Шарқ учун

Халқаро трибунал Япониянинг асосий ҳарбий жиноятчиларини суд қилишга чақирилганди. Ушбу урушдан деярли ярим аср кейин, 1993 йилда 1991 йилдан бошлаб собиқ Югославия ҳудудида ХИҲни жиддий бузишларда ва геноцидни амалга оширишда айбланган кишиларни таъқиб ва суд қилиш учун Халқаро жиноий трибунал тузилди. 1994 йилда Руанда ва унга қўшни мамлакатлар ҳудудида ХИҲни жиддий бузишларда ва геноцидни амалга оширишда айбланган кишиларни таъқиб ва суд қилиш учун Руандада Халқаро жиноий трибунал тузилди. Кўриниб турибдики, ушбу трибуналларнинг юрисдикцияси (суд қилиш ҳуқуқи) вақт ва маконда чегараланган. Халқаро ҳамжамият саъй-ҳаракати билан 1998 йилда Римда Доимий Халқаро жиноий суд Статути (Низоми) қабул қилинди. Ушбу Статут 2002 йил 1 июлдан кучга кирди. Мазкур Статут ваколатига кирувчи жиноятлар ҳақида эса сиз "Шахс ҳуқуқий маданиятининг вужудга келиши" номли баҳс-мунозара дарсида кўпроқ маълумот оласиз. 3. Халқаро инсонпарварлик ҳуқуқи ҳимояси остидаги кишилар ва объектлар. Юқорида келтирилганлардан маълум бўлдики, ХИҲ қоидаларига кўра кишиларнинг муайян категориялари ҳимоя ва ёрдам билан таъминланади. Тарихий жиҳатдан қаралганда халқаро инсонпарварликҳуқуқининг ҳимояси дастлаб 1864 йилги Конвенцияга мувофиқ қуруқликдаги қўшинларнинг ярадорлари ва касал аскарларига жорий қилинган. 1907 йилги Конвенция улар қаторига денгиз қуролли кучларига қарашли бўлган ярадорлар, касаллар ва кема ҳалокатига учраганларни киритди. 1949 йилда қайта ишланган I Конвенцияга мувофиқ энди ана шундай ҳимоя қилинувчилар категориясига қуролли кучлар таркибига кирмаса-да қуйидаги шартларни бажарадиган кўнгилли қаршилик кўрсатиш отрядлари, халқ

лашкарларининг ярадор ва касаллари ҳам киритилди. Улар эса комбатантлар учун зарур бўлган белгиларнинг баъзиларига эга бўлишлари ва уларга бўйсунишлари керак. Бу ҳақдаги маълумотни сиз "Шахснинг қадр- қиммати ва эркинлиги" баҳс-мунозара дарсида кўриб чиққансиз. Шунингдек бундай ҳимоя қуролли кучлар таркибига кирмаса-да, доимо улар билан бирга юрувчи қуйидаги шахсларга ҳам ярадор ёки касал бўлган тақдирда I Женева конвенциясининг 13-моддасига биноан қўлланиладиган бўлди : а) ҳарбий самолётлар экипажига кирувчи фуқаролар, б) ҳарбий журналистлар, г) қуролли кучларга маиший хизмат кўрсатувчи ишчи командалари ёки хизматларининг шахсий таркиби, таъминотчилар, д) душман яқинлашиб келиши билан стихияли тарзда қўлига қурол олган, аммо доимий қуролли кучга айланмаган, қуролини очиқ олиб юрадиган ҳамда уруш қонунлари ва одатларига риоя қилувчи тинч аҳоли. Худди шундай ҳимоя I ЖКнинг 24-32, II ЖКнинг36-37 ва I Қўшимча протоколнинг 8, 15-моддаларига мувофиқ ҳарбий ва фуқаро тиббиёт хизмати ходимларига, уларнинг санитар-транспорт воситаларига ҳам тааллуқлидир. Энди ҳимоя остига олинган ҳарбий асирлар масаласига эътибор берсак. 1929 йилги «Ҳарбий асирлар билан муомала ҳақида»ги конвенцияга мувофиқ халқаро қуролли можаро пайтида ушбу можарода қатнашаётган томонларга мансуб қуролли кучларга тегишли бўлиб, душман қўлига тушган киши ҳарбий асир саналади. 1949 йилги III Женева конвенцияси эса ҳарбий асир саналувчи кишилар категориясини кенгайтирди. Қуролли кучлар таркибига кирувчи кишилардан ташқари, кўнгилли қаршилик кўрсатиш отрядлари, халқ лашкарлари ҳам юқорида айтилган тўрт қоидага риоя қилинган ҳолда асирга олинган бўлсалар ҳарбий асир мақомини олдилар: Шунингдек ҳарбий асирлик мақоми қуролли кучлар таркибига кирмаса-да, доимо улар билан бирга юрувчи қуйидаги шахсларга асир бўлган тақдирда III Женева конвенцияси 4 А моддасининг 4-6 пунктларига

мувофиқ қўлланиладиган бўлди : а) ҳарбий самолётлар экипажига кирувчи фуқаролар, б) ҳарбий журналистлар, г) қуролли кучларга маиший хизмат кўрсатувчи ишчи командалари ёки хизматларининг шахсий таркиби, таъминотчилар, д) душман яқинлашиб келиши билан стихияли тарзда қўлига қурол олган, аммо доимий қуролли кучга айланмаган, қуролини очиқ олиб юрадиган ҳ амда уруш қонунлари ва одатларига риоя қилувчи тинч а ҳ оли. Энди уруш пайтида тинч аҳолини ҳимоя қилиш масаласига эътибор қилайлик. Қуролли кучлар таркибига кирмайдиган киши фуқаро шахс саналади. Халқаро инсонпарварлик ҳуқуқи фуқаро шахсларга қуролли можаро натижаларидан икки хил ҳимоя тақдим этади: а) умумий ҳимоя ва б) махсус ҳимоя. Умумий ҳимоя фуқаро аҳолининг барчасига ва алоҳида фуқаро шахсларга уларнинг ёши, жинси, ирқи, миллати, сиёсий ёки диний эътиқодидан қатъий назар кўрсатилади. Махсус ҳимоя эса қуролли можара вазиятида ҳомийлик остидаги баъзи шахсларнинг «ниҳоятда заифлиги» (масалан, болалар, аёллар, қариялар ва ҳ.к.) ёки «фуқаро аҳолига ёрдам кўрсатиш ва уларнинг яшаб қолишларини ташкил қилишдаги алоҳида фаолиятларига» кўра (масалан, тиббий хизмат ва фуқаро мудофааси ташкилотлари ходимлари ) кўрсатилади. Демак, фуқаро а ҳ олининг ана шу санаб ўтилган категориялари махсус ҳ имоядан фойдаланадилар. Қуролли можаро пайтида ҳимоя остига олинган фуқаро аҳоли таркибига қуйидагилар киради: а) ўзаро низода бўлган томонларнинг душман босиб олган ҳудуддаги фуқаролари; б) ўзаро низода бўлган томонларнинг душман ҳудудида қолган фуқаролари; в) низода қатнашмаётган мамлакатларнинг ўзаро урушаётган давлатлар ҳудудидаги фуқаролари. Албатта Женева конвенциялари ҳимояси остига олинган юқоридаги турли категория кишиларининг ҳуқуқ ва мажбуриятлари, уларга бериладиган ёрдамни таҳлил қилишнинг ўзи катта бир мавзудир

Энди ҳимоя остидаги объектлар ҳақида фикр юритамиз. Буларга энг аввало фуқаро аҳоли яшаб турган уй-жойлар, алоқа, озиқ-овқат ва маиший хизматга тааллуқли объектлар, транспорт воситалари кабилар киради. Бирор бир объектнинг мақомига шубҳа туғилган тақдирда у фуқаро объекти деб ҳисобланади. Бундан ташқари баъзи бир объектлар алоҳида ҳимоя остига олинган. Маданий қадриятларни ташкил қулувчи объектлар ана шулар қаторига киради. Булар тарихий ёдгорликлар, санъат асарлари, халқларнинг маданий ва маънавий ёдгорликлари ҳисобланувчи ибодат ва сиғиниш объектларидир. Улар ҳеч қачон душманларча ҳатти-ҳаракат объектларига айлантирилмаслиги ва улардан ҳарбий имкониятларни кучайтириш мақсадларида фойдаланилмаслиги керак. Ҳужум қилинмайдиган объектлар қаторига фуқаро мудофаасига тегишли бўлган объектлар, транспорт воситалари ва жиҳозлар ҳам киради. Ўз-ўзидан маълумки ҳарбий ёки фуқаровийлигидан қатъий назар тиббиётга тааллуқли объектлар, уларнинг транспорт воситалари ва ашёлари ҳам ҳужум объектига айлантирилмайди. Хавфли ва бошқарилмас кучларни ўзида тутиб турган сув омборларининг дамбалари, туғонлар, атом электр станцияларига ҳ ам фуқаро а ҳ оли орасида ҳ ад- ҳ исобсиз йўқотишлар бўлишининг олдини олиш мақсадида ҳужум объекти бўлмаслиги керак. Бундан ташқари томонларнинг ўзаро келишувига кўра ташкил қилинган хавфсизлик зоналари, санитар зоналари, нейтрал зоналари ҳам ана шундай ҳимоядан фойдаланувчилар қаторига киради. 5. Ҳарбий ҳаракатлар олиб бориш усуллари ва воситаларига нисбатан чекловлар Уруш олиб бориш усулларини чеклашга тааллуқли бўлган халқаро ҳуқуқ нормаларининг тарихи 1868 йилги Санкт-Петербург Декларацияси,

Либер Кодекси ва асосан 1899 ва 1907 йиллардаги Гаага конвенцияларидан бошланган. Юқорида эслатиб ўтилганидек, халқаро инсонпарварлик ҳуқуқининг бу қисми кўпинча «Гаага ҳуқуқи» деб аталади. БМТ Низомига кўра давлатларга ўзларини қонуний ҳимоя қилиш мақсадида қуролли қаршилик кўрсатиш ҳуқуқи берилган бўлса-да, уруш олиб боришни ҳамма вақт халқаро инсонпарварлик ҳуқуқининг умумий тамойилларига бўйсунган ҳолда амалга ошириш керак. 1868 йилги Санкт-Петербург Декларациясининг Преамбуласида ҳарбий ҳаракатлар олиб бориш ҳуқуқининг дастлабки концепцияси шундай акс эттирилган эди: «… уруш пайтида давлатнинг ягона қонуний мақсади душманнинг ҳарбий қувватини камайтиришдан иборат; - ушбу мақсадга эришиш учун имкони борича кўпроқ кишиларни сафдан чиқариш етарли; - душманни сафдан чиқариб, ярадор қилганда бефойда ҳолда унинг азоб- уқубатларини кучайтирадиган ёки уларни албатта ўлимга олиб келадиган қуролдан фойдаланиш эслатиб ўтилган мақсадга мос эмас, деб тан олиниши керак; - ана шундай қуролдан фойдаланиш инсонпарварлик қонунларига зиддир». 1907 йил 18 октябрда Гаагада қабул қилинган Қуруқликдаги уруш қонунлари ва одатлари ҳақидаги IV Конвенцияда шундай дейилади: «Урушаётганлар душманга зарар етказиш воситаларидан фойдаланишда чексиз ҳуқуқдан фойдалана олмайдилар» 1977 йилда қабул қилинган I Қўшимча протоколда (35-модда) душманга зарар етказиш воситаларини танлаш эркинлигининг чексиз эмаслиги тамойили қуйидагича ифодаланди: «Ҳар қандай қуролли можаро пайтида ўзаро низода бўлган томонларнинг уруш олиб бориш усуллари ва воситаларини танлаш ҳуқуқи чексиз эмасдир.

Ҳаддан ортиқ жароҳат етказадиган ёки ҳаддан ортиқ азоб берадиган қуроллар, снарядлар, моддалар ва ҳарбий ҳаракатлар олиб бориш усулларини қўллаш тақиқланади». Уруш усуллари ва воситаларини чекловчи қоидалар қайси бир жиҳатлари билан рицарлик анъаналарини эслатади. Уларда ҳам душманга инсон сифатида ҳурмат билан қараш мавжуд эди. Шундан келиб чиққан ҳолда рақибга инсон сифатида ҳаддан ортиқ азоб берувчи уруш усуллари ва воситаларини қўллаш ман қилинганди. Умуман олганда ҳаддан ортиқ азоб берадиган усул ва воситалар ҳеч қачон қўйилган мақсадга эришишни осонлаштирмаган. Тақиқ остига олинган уруш усулларидан бири мунофиқликдир . I Қўшимча протоколнинг 38-моддасига мувофиқ, мунофиқлик «қуролли можаролар пайтида қўлланиладиган халқаро ҳуқуққа мувофиқ ҳимояга ҳақлилик ниқоби остида ҳаракат қилиш, демакки душманнинг ишончидан фойдаланиш, унинг ишончини алдашга қаратилган ҳатти-ҳаракатлардир». Мунофиқликка оқ байроқ ниқобидан фойдаланиб ҳужум қилиш ёки ўзини сафдан чиққандек кўрсатиб, кейин ҳужум қилиш, қизил хоч ёки қизил ярим ой тимсолларидан, БМТнинг байроғидан ноқонуний фойдаланиш кабилар мисол бўла олади. Тақиқ остига олинган урушиш усулларидан бири «ҳеч кимни тирик қолдирмасликка буйруқ бериш» ҳисобланади. Ярадорлиги сабабли сафдан чиққан душманни, асирларни ва босиб олинган ҳудудлардаги фуқаро шахсларни ўлдириш, касалхоналарга, ҳалокатга учраган самолётнинг парашютда ерга тушаётган экипажига ҳужум қилиш ҳам тақиқланади. Аммо парашютда ерга тушаётган ҳарбий десант қўшинларига ҳужум тақиқланмаган. Энди тақиқланган қурол турлари ҳақида икки оғиз сўз. Бунда энг асосийси қўйилган ҳарбий мақсадга эришиш учун зарур бўлгандан

ортиқроқ зарар келтирувчи қурол ва ўқ-дорилар кўзда тутилади. Чунки ҳарбий вазифани нисбатан озроқ миқдорда азоб-уқубат келтирувчи қуролларни ишлатиб ҳам бажариш мумкин-ку. Худди шу маънода 1868 йилги Санкт-Петербург Декларацияси портловчи ва ёндирувчи ўқ-дориларни ишлатишни тақиқлади. 1899 йилги Биринчи Гаага тинчлик конференцияси эса портловчи «дум-дум» ўқларини, заҳарларни ва заҳарланган қуролларни қонундан ташқари деб эълон қилди. 1907 йилги Иккинчи Гаага тинчлик конференциясида эркин сузиб юрувчи денгиз миналарини тақиқ остига олди. Анча вақт ўтгач, 1980 йилга келибгина, оддий қуролларнинг жуда шафқатсиз конкрет турларини тақиқлашга муваффақ бўлинди. «Оддий қуролларнинг ҳ аддан ортиқ жаро ҳ ат етказадиган ва танламайдиган характерда деб ҳ исобланувчи конкрет турларини қўллашни чеклаш ёки тақиқлаш ҳақида»ги конвенцияга мувофиқ илғаб бўлмайдиган осколкаларга эга бўлган қуролларни ишлатиш тақиқланди, миналар, тузоқ-миналар ва бошқа қурилмалар, ёндирувчи қуролни қўллаш чекланди. Оммавий қирғин қуроллари хусусида нима дейиш мумкин? 1925 йилги Женева протоколига кўра заҳарловчи газлардан фойдаланиш тақиқланган. Уларни тадқиқ қилишни, ишлаб чиқаришни, тарқатишни ва тўплашни тақиқловчи конвенцияни қабул қилиш эса 1993 йилга келиб амалга оширилди. 1925 йилги Женева протоколи бактериологик қуролни ишлатишни ҳам тақиқлаган эди. 1972 йилги Конвенция эса бактериологик (биологик) ва токсин қуролларни тадқиқ қилиш, ишлаб чиқариш, уларнинг за ҳ ираларини тўплашни тақиқлаш ва йўқотиш ҳ ақида қарор қабул қилди. Бундан ташқари ё ндирувчи қуроллар, кўр қилувчи лазер қуроли ва бошқа қуроллар ҳам тақиқланган қуроллар қаторига киради. Таянч тушунча ва иборалар: инсонпарварлик ҳуқуқи сарчашмалари; низоларда қўлланилувчи одат ва удумлардан халқаро инсонпарварлик ҳуқуқига ўтиш; А.Дюнан ва унинг тарихий хизмати; ХИҲни ташкил қилувчи ҳужжатлар; Женева ҳуқуқи ёки инсонпарварлик ҳуқуқи; Гаага ҳуқуқи ёки уруш ҳуқуқи; уруш олиб бориш усули ва воситалари бўйича чекловлар

Похожие

Маънавият ва миллий кадриятлар уйгунлиги

Фалсафада инсон муаммоси, унинг асосий жихатлари

Маданият, кадриятлар, уларнинг инсон маънавий камолотидаги урнининг фалсафий талкини

Цивилизация тушунчаси мохияти ва мазмуни

Табиат ва техноген цивилизация эстетикаси