Ҳозирги Ўзбекистон фалсафанинг янги вазифалари - Философия - Рефераты

Ҳозирги Ўзбекистон фалсафанинг янги вазифалари

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

52.5 KB

Ҳозирги Ўзбекистон: фалсафанинг янги вазифалари Режа: 1. ХХ асрда Ўзбекистонда фалсафа 2. Муста қ ил Ўзбекистонда фалсафа

ХХ асрда Ўзбекистонда фалсафий фикрларнинг ривожланиши тўғридан- тўғри Ўзбекистон жамияти: а) Чор Россияси таркибидаги, б) СССР таркибидаги ва в) мустақил Ўзбекистондаги ижтимоий-сиёсий ҳодисалар билан боғлиқ. Чор Россияси таркибидаги Ўзбекистон ҳудудида фалсафий мафкуранинг учта курашаётган турини ажратиш мумкин: анъанавий калом негизидаги, ислоҳий модернизм ва маърифат негизида (жадидизм) ҳамда туб ўзгаришлар ва жанговар атеизм негизидаги (большевизм ва бошқа революцион оқимлар). Совет ҳокимиятининг ўрнатилиши билан марксизмнинг совет варианти ҳукмрон мафкурага айланди. Бироқ фалсафий тадқиқотлар нинг муаммо майдони ва усуллари бутун совет даври мобайнида бир хилда бўлди деб ҳисоблаш нотўғри бўлар эди. Умуман фалсафий фикрнинг ривожланиши совет мафкураси доирасида кечишига қарамай, революциядан кейинги йилларга хос сиёсий хусусиятлар, сталинизм, «илиқлик», «турғунлик» ва «қайта қуриш» фалсафага катта таъсир этди. Совет фалсафасининг ҳозирги маҳаллий ва хорижий тадқиқотчиларининг сталинизмни ленинизмдан, 70- йиллар фалсафа сини «қайта қуриш» даври фалсафасидан, авторитар ва апологетик йўналишдаги ишларни жиддий илмий тадқиқотлардан фарқлаши бежиз эмас. 20-йилларда фалсафий мақолалар «Маориф ва ўқитувчи», «Коммунист», «Худосизлар» каби журналлар саҳифасида чоп этилган. Улар асосан В.И.Ленин асарлари, материализм ва диалектика асосларини оммавий баён қилиш ва шарҳлашга, атеистик ташвиқот, социализм қуриш масалаларига ва Ўзбекистондаги ижтимоий-фалсафий фикрлар тарихига бағишланган. Сталин шахсий культи режимининг кучайиб бориши мобайнида кўпчилик фалсафий ишларда бутун СССРда бўлгани каби Ўзбекистонда ҳам шахсга сиғинишнинг аломатлари пайдо бўла бошлайди. 1938 йилда чиққан «ВКП(б) тарихининг қисқа курси»даги Сталиннинг «Диалектик ва тарихий материализм тўғрисида»ги очерки марксизм-ленинизм асосий билимларининг чўққиси, энг мукаммал намунаси ва энциклопедияси деб

эълон қилинди. Сталин томонидан айтилган ёки ёзилган фалсафий ишлар цитатачилик, шарҳловчилик ва тинмай мақташга сазовор бўлди. Озми-кўпми жиддий фалсафий иш амалга ошириладиган соҳа – фалсафа тарихи бўлиб қолди. Ўзбекистонда фалсафа тарихи, энг аввало, Ўрта Осиё ижтимоий- фалса фий фикрлари тарихи сталинизм даврида ҳам фалсафий тадқиқотлар илмий мақоми сақланиб қолган соҳа бўлди. Республикада шу йилларда Мирза Абдулқодир Бедил, Ибн Сино, Абу Райҳон Беруни ва бошқаларнинг ижодига бағишланган асарлар чиқабошлади. Сталиндан ке й инги даврда фалсафий таълим тизимининг ташкил топиши, ташкилий асосларнинг мустаҳкамланиши, муаммо майдонининг кенгайиши ва Ўзбекистонда фалсафий тадқиқотлар сифатининг ортиши хос бўлди. 1954 йилгача республикада Ўрта Осиё (кейинчалик Тошкент) универси тетидагина фақат битта фалсафа кафедраси бўлган. 1955 йилдан бошқа олий ўқув юртларида ҳам фалсафа кафедралари ташкил топа бошлади, 1963 йилда эса Тошкент университети тарих куллиётида фалсафа бўлими очилди ва у кейинчалик фалсафа-иқтисодиёт куллиётига айлантирилди. 1956 йили очилган ЎзССР ФА фалсафа ва ҳуқуқ бўлими негизида Фалсафа ва ҳуқуқ институти ташкил топди. 2000 йилдан Тошкент давлат шаркшунослик институтида «Шарқ фалсафаси ва маданияти» ихтисослиги буйича талабалар тайёрлаш бошланди. Мана шу ва кейинги даврларда ошкора сиёсатлаштирилган ва мафкуралаштирилган ишлар билан бир қаторда мантиқ, табиатшунос лик нинг фалсафий муаммолари ва илмий-техника революцияси, диалектика назарияси, эстетика соҳаларида ҳам жиддий илмий тадқиқотлар ўтказилди. Энг муҳим аҳамият ва юксак илмий мақомга илгаридагидек тарихий- фалсафий тадқиқотлар ва энг аввало, Яқин ва Ўрта Шарқ халқларининг фалсафий ва табиий илмий соҳадаги мерослари эга эди. Шарқнинг буюк мутафаккирларининг асарлари биринчи марта рус ва ўзбек тилларига таржима қилинди: Ибн Синонинг 5 жилдли «Тиб қонунлари» (1954-1960), ал- Хоразмийнинг «Математик трактатлар» (1964), ал-Берунийнинг «Ўтган

авлодлардан қолган ёдгорликлари» (1957), «Ҳиндистон» (1963), «Геодезия» (1966), «Фармакогнозия тиббиётда» (1973), ал-Форобийнинг «Беруний ва Ибн Синонинг ёзишмалари» (1972), «Абу Бакр Розий ва шогирдларининг клиник маълумотлари» (1974), ал-Фаробийнинг «Трактатлар» (1975) ва бошқалар. Шарқ мутафаккир ла ри нинг назарий меросига бағишланган ўзбекистонлик файласуфларнинг кўпгина китоб ва мақолалари нашр қилинди. Бу таржималар, шарҳлар ва тадқиқотлар муҳим аҳамиятга эга эди, чунки улар фалсафа тарихидаги ҳукмрон европоцентризмни, бартараф этишга қаратилган эди 1 . «Қайта қуриш» даврида фалсафий йўналишларни қайта фикрлаш юз берди. Догматизм, авторитаризм, сиёсатлаштирилган ва мафкуралаштирилган апологетика мафкуравий плюрализм, эркин баҳсга ўз ўрнини берди. Мустақил Ўзбекистонда фалсафа Ўзбекистоннинг мустақилликни қўлга киритганлиги, мамлакатда олиб борилаётган ислоҳотлар файласуфлар олдига зарурий равишда янги муаммоларни қўймоқда. Миллий мустақиллик ғоясини ва янги мафкурани шакллантириш билан боғлиқ равишда Ўзбекистон файласуфлари олдида муҳим вазифалар кўндаланг бўлмоқда. Жамиятда мафкуранинг тутган ўрни ва мавқеи, унинг маънавий-ахлоқий янгиланиши, янги ижтимоий энг юксак орзу ва қадриятларнинг қарор топиши, уйғун баркамол авлод тарбияси ҳақидаги ижтимоий онгни шакллантириш ғояси ўз аксини Ўзбекистон Республика Презиенти И.А.Каримовнинг асарларида 2 , расмий нашрларда 3 , олимларнинг тадқиқотларида, ижтимоий-сиёсий масалаларга доир адабиётларда топмоқда. 4 Шаклланаётган миллий истиқлол мафкурасининг «мустақиллик», 1 М.М. Хайруллаев. «Основные направления развития философии в Советском Узбекистане»//Вопросы философии, 1978, №10. 2 Кармиов И.А. Ўзбекистон ХХ I аср бўсағасида: хавфсизликка таҳдид, барқарорлик шартлари ва тараққиёт кафолатлари. –Т.: Ўзбекистон, 1997 3 Миллий истиқлол ғояси: асосий тушунчалар ва қоидалар. –Т., 2000. 4 Ҳ.Пўлатов. Ўзбек мафкураси: ўзбек миллий уйғониш мафкураси ҳақида. Т., Мулоқот, 1991, №6,7. У.Абилов. Миллий ғоя: маънавий омиллар. –Т., Маънавият, 1999.

«келажаги буюк давлат», «бозор», «ҳуқуқий давлат», «демократик жамият», «маърифатли жамият», «умуминсоний қадриятлар», «уйғониш», «давлат ислоҳотчи сифатида» каби тушунчаларимизни очиб беришга қаратилган биринчи қадамлар қўйилди. Ўзбекистон тараққиётининг ҳозирги жиҳатларини тадқиқ қилишни давом эттириш ҳозирги замон талабидир. Фалсафа Ўзбекистонда яшовчи халқларнинг миллий хусусиятлари ва яшаш тарзининг ўзига хослигини, минтақада вужудга келган муайян-тарихий шароитни ҳисобга олган ҳолда умумий тушунчалар, инсоният тараққиётининг умумий мантиғи, ижтимоий- сиёсий гуруҳлар, у ёки бу сиёсий ғоялар ва давлатларнинг амалий фаолиятларидан келиб чиқиб танқидий равишда идрок этиши лозим. Ижтимоий борлиқнинг ҳозирги замондаги туб масалаларини, жумладан: бирламчилик нуқтаи назаридан янги қурилаётган жамиятда шахс манфаатлари билан давлат манфаатларини ўзаро муносабатини жиддий назарий тадқиқ қилиш кутилмоқда. Анъана ва урф-одатларни тиклаш сиёсати уларни тўла ёки қисман фаоллаштиришни билдириши лозимми ёки йуқми ва уларни танлаб олиш қоидаси қандай бўлмоғи лозим? Анъаналар ва янгиликларни, муҳофазакорлик ва ҳаракатчанликни, эски ва янги ўртасидаги тафовутни қандай мувофиқлаштириш мумкин? Қандай қоидаларга таянган ҳолда кам сонли аҳоли (ирқий, диний ва бошқа жиҳатлардан) ҳуқуқ ва манфаатлари муаммоларини ҳал қилишнинг имкони борми? Янги жамиятда Шарқ ва Ғарб қадриятлари қандай ўзаро муносабатда бўладилар? Ўтиш даврида давлат назорати билан фуқаролик жамиятини барпо қилиш жараёнининг нисбати қандай бўлади? Ҳақиқий ва сохта озодлик нимани билдиради? Давримизнинг бу ва бошқа долзарб масалалари оддий хусусиятга эга бўлмасдан, ўзининг аҳамияти жиҳатидан мамлакатимиз файласуфларидан касбий ва фуқаролик масъулиятини талаб қилиб, муаллифлар тарафидан ноёб фалсафий қарашларни вужудга келтиришни тақозо қилади. Фалсафий тадқиқотларнинг муаммовий майдонини янада кенгайтириш вазифаси

кўндаланг турибди. Ҳозирча республикада қадриятшунослик, фалсафий антропология, дин фалсафаси, техника фалсафаси, компаративтика фалсафаси ва ҳоказоларга бағишланган жиддий тадқиқоттлар кам. Афсуски, ҳозиргача республикамизнинг дунё фалсафий жамиятидан ажралиб қолганлиги сақланиб, фалсафий алоқалар Ғарб мамлакатлари ва шарқ давлатлари олимлари орасида ҳам, Мустақил Давлатлар ҳамдўстлиги мамлакатлари билан ҳам заифдир. Шунингдек, мумтоз ва замонавий фалсафий адабиётни ўзбек тилига ҳамда ватанимизнинг энг яхши фалсафий тадқиқотларини чет тилларга 5 таржима қилишнинг аниқ мақсадга йўналтирилган тизимини жорий этиш муҳимдир. Мустақиллик йилларида республикада «Таълим тўғрисидаги қонун» ва «Кадрлар тайёрлаш буйича миллий дастур» доирасида олий ўқув юртларида фалсафий фанларни ўқитишнинг мазмуни тубдан ўзгарди. Янги дарслик адабиётлар нашр этилмоқда 6 . Республика олимлари жамиятнинг ижтимоий-сиёсий ва маънавий тараққиётининг ҳозирги босқичи талабларига мувофиқ келадиган янги авлод дарсликларини вужудга келтиришга киришдилар. Бироқ кўп ҳолларда фалсафани ўқитиш маълум даражада соддалаштирилган қолипларда қолиб кетмоқда. Замон тақозосига кўра, фалсафа ўқитувчиларининг касбий малакасини ошириш, ўқитиш услуб ва воситаларини такомиллаштириш йўли билан асосий мақсадга эришиш, яъни жаҳон фалсафий тафаккурини барча туб моҳиятини ҳар бир талабага етказиб, уларни мулоҳаза юритишга ўргатиш имкониятини вужудга келтиришдир. Замонамизнинг бу ва бошқа долзарб масалалари ўзининг аҳамияти жиҳатидан мамлакатимиз файласуфларидан касбий ва фуқаролик масъулиятини талаб қилади. 5 Қ .Х о наз a ров. Фалсафанинг ва бизнинг фалсафамизнинг йўли. «Правда Востока», 2001 6 «Основы философии». Т., 2004, Э.Юсупов. «Фалсафа». Т., 2005, «Фалсафа» Т., 2005

Адабиётлар : 1. Фалсафа. Қадимий луғат. – Т., «Шарқ», 2004 йил, 154-152 бетлар. 2. Ж.Туленов Жамият фалсафаси. Олтинчи бўлим. – Т., 2001 йил. 3. Фалсафа. Ўқув қўлланма. Э.Юсуповнинг умумий таҳрири остида. – Т., «Шарқ», 1999 йил, 252-255 бетлар. 4. С.Э. Крапивенский. Социальная философия. Учебник дня вузов.- Москва, Гуманиторно-издательский центр «ВЛАДОС», 1998 йил, 3-17 бетлар. 5. В.С.Барулин «социальная философия» Учебник дня вузов.- Москва, ФАИР- ПРЕСС, 1999 йил, 4-8 бетлар.

Похожие

Фалсафанинг асосий хусусиятлари ва вазифалари. Фалсафанинг предмети

Ҳозирги замон цивилизацияси янги парадигмаларни шакллантириш йўлидаги изланишлар

Фалсафанинг асосий муаммолари

Ижтимоий фалсафанинг предмети мақсади, вазифалари ва ижтимоий гуманитар фанлар орасидаги ўрни

Борлиқ – фалсафанинг фундаментал категорияси