Ҳозирги замон цивилизацияси янги парадигмаларни шакллантириш йўлидаги изланишлар - Философия - Рефераты

Ҳозирги замон цивилизацияси янги парадигмаларни шакллантириш йўлидаги изланишлар

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

127 KB

Ҳозирги замон цивилизацияси: янги парадигмаларни шакллантириш йўлидаги изланишлар Режа: Зўравонлик барҳам топган дунё Бирбутунликка эришиш йўлида Кўп хилли бирлик сари Гегемонликдан кўпқутбли дунё сари Макросоциал ва микросо - циал тузилмаларнинг тенглиги сари Гегемонликдан кўпқутбли дунё сари

Инсониятнинг бутун тарихи давомида халқлар ва давлатлар ўртасидаги муносабатлар уруш ва зўравонлик асосида қуриб келинган. Бу бегона ҳудудлар, бойликлар, меҳнатни ўзлаштириш орқали, бошқа давлат ва халқларнинг манфаатлари ҳисобига ўз манфаатлари ва равнақини таъминлашнинг энг оддий ва самарали усули бўлган. Сиёсатни зўравонлик нуқтаи назаридан шакллантириш тамойили ижтимоий онгга шунчалик чуқур сингиб кетганки, ҳаттоки бугунги кунга келиб ҳам бу баъзида табиий ва нормал ҳолат сифатида қабул қилинади. Бундай анъанада ҳуқуқий ва аҳлоқий регуляторлар , агар уларнинг ортида муайян куч турмаса, ҳеч қандай қадр- қимматга эга бўлмаган. Шу ўринда Никколо Макиавелли нинг машҳур «Подшоҳ» асаридан қуйидаги мулоҳазаларни келтириш ўринлидир: «Барча давлатларда… яхши қонунлар ва яхши аскарлар ҳокимиятнинг асосини ташкил этади. Аммо яхши аскарлар бўлмаган жойда яхши қонунлар ҳам бўлмайди, ва аксинча, яхши аскарлар мавжуд ерда яхши қонунлар ҳукм суради» 1 . Бошқача қилиб айтганда, ҳарбийлар («аскарлар»)сиз самарали ҳуқуқий тизимнинг мавжуд бўлишига муаммоли ҳолат сифатида қаралади. Янги мамлакатларни истеъло қилиш ва босиб олинган ҳудудларда ўз ҳокимиятини ушлаб туриш йўлларини батафсил баён этар экан, Макиавелли қуйидаги хулосага келади: «Шундай қилиб, подшоҳнинг ҳарбий юришлар, ҳарбий мўлжаллар ва ҳарбий фандан ташқари бошқа нияти ҳам, ташвиши ҳам, иши ҳам бўлмаслиги лозим» 2 . ХХ асрга келиб, вазият аста-секин, қийинчиликлар билан бўлса-да, ўзгара бошлади. Биз қадам-ба қадам уруш ва зўравонлик категорияларига таянган сиёсат тамойиллари ва тафаккурининг ҳуқуқий ва ахлоқий нормалар устиворлигига асосланган тафаккурга ўрин бера бошлаганини кўришимиз мумкин. XXI асрда бундай тафаккур асосий парадигмага айланиши керак. Иккита жаҳон уруши ва кўплаб минтақавий можаролар тажрибаси, ядро уруши оқибатлари бутун инсониятни ҳалокат ёқасига олиб келишини англаш, халқаро терроризм хавфи – зўрликка асосланган сиёсат ва тафаккур усулининг истиқболсиз эканлигини ёрқин намоён қилди. Ҳарбий можаролар ҳанузгача сайёрамизнинг гоҳ у, гоҳ бу ерида (Африка, Афғонистон, Яқин Шарқ, Болқон ва бошқа «оловли» нуқталарида) содир бўлиб туришига қарамай, дунё ижтимоий онгида замонавий қурол-яроғларнинг хусусиятлари 1 Н.Макиавелли. Государь. М., 1990. 36-б. 2 Ў ша жойда. 43-б.Зўравонлик барҳам топган дунё

ва ҳар қандай ҳарбий ҳаракатларнинг эҳтимолий (экологик, иқлимий-генетик ва бошқа) оқибатларидан келиб чиққан ҳолда кучлар қарама-қаршилиги тарихан ўз интиҳосига етди, деган фикр тобора мустаҳкамланиб бормоқда. Кишилар миллий, диний, синфий ва бошқа ўзига хос манфаатлар билан бир қаторда, барчага тегишли умумбашарий манфаатларга ҳам эга эканлигининг тушуниб етиши – ХХ асрнинг муҳим кашфиётларидандир. Бундай умумий манфаатларнинг мавжудлиги бугунги куннинг реаллиги бўлиб, у энг аввало инсониятнинг ер юзида омон қолиши билан боғлиқ. Бу масала ҳар қайси давлат ёки давлатлар гуруҳига, ҳар қандай ижтимоий этник ва диний умумиятга тегишлидир. ХХ асрнинг бошларида, деярли барча мутафаккирлар томонидан дунёнинг кескин бўлиниши энг янги давр жаҳон тарихининг асосий омили сифатида тан олинган. Икки ижтимоий тизими – «капитализм» ва «социализм» нинг ўзаро муқобиллиги ва рақобати деярли бир аср давом этди. «Социалистик лагер» нинг барҳам топиши билан асосий ижтимоий кескинлик фокуси Ғарб-Шарқ, Шимол-Жануб, «олтин миллиард» ва қолган инсоният ўртасидаги қарама-қаршилик , этник, диний ва бошқа зиддиятларга кўчди. Инсоният борлиғининг парчаланганлиги ҳали ҳам жамият тарихининг хусусияти бўлиб қолмоқда. Лекин, танглик ва манфаатлар тўқнашувига тўла бўлган ХХ аср тарихи ривожланиб келаётган (миллий, диний, минтақавий ва ҳ.к) маданиятлар ўртасидаги ўзаро таъсирларнинг конфронтацион шакли, уларнинг ажралиб қолганлиги ва алоҳида ўзича мавжудлиги одатий ҳолат ҳисобланган борлиқ ва онг шаклларининг тарихан (яъни умумбашарий истиқболда) ҳаётий эмаслиги ни исботлайди. Умумбашарий хусусият касб этган ушбу муаммонинг мураккаблиги, шунингдек, диний, этник ва давлатлараро зиддиятларнинг ҳали ҳам мавжудлигига қарамай, ҳозирги замон цивилизациясининг ривожида бутун инсоният тақдири учун белгиловчи аҳамият касб этувчи хусусиятлар кузатилмоқда. Бугун инсоният қарама-қаршиликлар, хато ва қийинчиликлар билан бўлса-да, ўзининг бирлиги ва яхлитлиги ни яратишга қараб ҳаракат қила бошлади. Бутун тарихи давомида башарият бир-биридан ажралган миллий-давлатчилик тизилмалари йиғиндиси сифатида мавжуд бўлган бўлса, энди, тарихда биринчи бор онгли равишда ягона иқтисодий, сиёсий, ҳуқуқий ва ахборот маконини яратиш орқали бирлашишга ҳаракат қилмоқда. 1 Гап жаҳон ҳамжамиятининг ўзаро 1 Ягона дунёвий тартиботни ў рнатишга қаратилган тарихий уринишлар илгари ҳам мавжуд б ў лган. Ў тмиш империялар ва дунёвий динларнинг босқинчилик ҳаракатлари бунга мисолдир. Инсоният тарихи к ў пгина ў згаришларнинг з ў раволик й ў ли, «олов ва қилич» билан амалга оширилганлигидан далолат беради. ХХ асрдаги глобаллашув лойиҳаларига фашистик (миллий тамойил), коммунистик (синфий тамойил), диний Бирбутунликка эришиш йўлида

таъсири ва ўзаро алоқадорлигини кучайиб бориш ҳамда ягона ҳаётий маконнинг кенгайтирилишини ифода этувчи глобализация , шунингдек, илмий адабиётларда «глобал қишлоқ», «глобал цивилизация», « мегажамият » ва ҳ.клар, деб ном олган жамиятнинг имкониятдаги ҳолати ҳақида бормоқда. Ҳозирги пайтда ҳам қарама-қаршиликлар ва зиддиятларнинг турли шакллари сақланиб қолаётганлигига қарамай, интеграцион жараёнлар ўзига йўл очмоқда. Иқтисодий соҳада бу жараёнлар турли микроиқтисодий (фирма ва корхоналар) ва макроиқтисодий (давлатлараро, минтақавий ва планетар) даражаларда амал қилмоқда. Иқтисодий интеграция божхона, валюта ва иқтисодий уюшмалар, эркин савдо зоналари, умумий бозорлар шаклида намоён бўлмоқда. Интеграцион тузилмалар (ёки уни ташкил этишга қаратилган уринишлар) га жаҳон савдо жамияти (ВТО), ОПЕК, СЭВ, ЕЭС, ЕС, НАФТА, АСЕАН, МДҲ, Белоруссия ва Россия Иттифоқ давлатлари, Евроосиё иқтисодий ҳамжамияти (Қозоғистон, Қирғизистон, ва Тожикистон), Шанҳай ҳамкорлик ташкилоти (ШОС) ва бошқаларни мисол қилиб келтириш мумкин. Ўзаро келишилган қоидалар асосида фаолият кўрсатувчи банк тизими – шаклланиб бораётган ягона иқтисодий маконнинг муҳим элементларидан биридир. Яхлит умумбашарий секторларнинг вужудга протекция келиши (таниш-билишчилик) сиёсатининг чеклаб қўйилишига ҳамда капитал, меҳнат ресурслари ва технологияларнинг эркин ҳаракатига, ишлаб чиқариш ва хизмат кўрсатиш соҳалари рақобатбардошлигининг ошишига олиб келади. Сиёсий ва ҳуқуқий соҳаларда интеграцион жараёнлар БМТ нинг фаолиятида, халқаро ҳуқуқ нормаларини ишлаб чиқилиши ва татбиқ этилишида, халқаро судлар (Гаага суди, Страсбург суди ва бошқалар) нинг мавжудлигида, шунингдек, халқаро хавфсизлик тизимининг барпо этилишида демократик ўзгаришларга, гендер тенг ҳуқуқлигига тобора кўпроқ йўл очилишида, инсон ҳуқуқларини изчил ҳимояси, жиноий қонунчиликни эркинлаштириш ва бошқаларда намоён бўлмоқда. Ахборот-коммуникацион технологиялар ва Интернет тизимининг вужудга келиши глобазициянинг бир-биридан ажралиб қолишни бартараф этиш ва интеграцион жараёнларни кучайтиришнинг асосий омили бўлди. Янги ахборот технологиялари ижтимоий алоқа ва ўзаро таъсирнинг макон-замон тизимида инқилоб ясади. Вертикал алоқалар ўрнини горизонтал алоқалар эгаллади, ахборот ҳаракати ва ижтимоий мулоқотда давлат чегаралари фундаменталистик (диний тамойил) ва либерал (фуқаролик жамияти тамойили) мафкуралар киритиш мумкин.

барҳам топди, юз миллионлаб кишиларнинг тамоман бегона абонентлар билан янги алоқалар ўрнатиш жараёнида масофа ва вақт тушунчалари ўз аҳамиятини йўқотди (ахборот бир зумда ва бутун жаҳонга тарқалди). Илгари йил ва ойни талаб этган нарсалар, бугунга келиб кун ва соатларда амалга ошмоқда, танлаш ва қарор қабул қилиш имкониятлари мисли кўрилмаган даражада кенгайиб бормоқда. Шу тариқа умумбашарий ахборот тизимининг ўзаро таъсири ва бир-бирига кириб бориши натижасида анъанавий миллий давлатчилик тизими тамойиллари йўқолиб бормоқда. Инсоният ҳаётий фаолиятининг бир қатор муҳим соҳаларида тақчил вазиятни келтириб чиқарган глобал ёки умумбашарий муаммолар инсониятнинг яхлит бир бутунлик сифатида уюшишида муҳим омил бўлмоқди. Бугун дунё ядро ва кимёвий қуролларга тўлиб кетганлиги натижасида сайёрамизнинг хоҳлаган нуқтасида содир бўладиган кескин ўзгаришлар занжирий реакция оқибатида қайтариб бўлмас глобал жараёнларни келтириб чиқариш эҳтимоли, ҳеч бир давлатнинг ўзича мавжуд бўлиши ва бошқа мамлакатлар ва жаҳон ҳамжамияти манфаатларини ҳисобга олмаган ҳолда ўз сиёсатини қуриши мумкин эмаслигини тобора чуқурроқ англаб етилмоқда. Ҳозирги даврда кўплаб жараёнларнинг умумбашарий хусусият касб этаётганлиги, у ёки бу мамлакат ўз фаолиятини фақат эгоистик манфаатлари асосида қуриши шу мамлакатнинг эмас, балки бутун сайёра (қитъа, минтақа ва х.к ) нинг хавфсизлигига таҳдид этиш мумкин. Албатта, турли ижтимоий гуруҳлар, давлатлар, минтақалар, шунингдек, жаҳон ҳамжамияти ҳаётининг турли соҳаларини ўзаро алоқадорлиги илгари ҳам мавжуд бўлган ва англанган. Лекин аввалги даврлардан фарқли ўлароқ, ХХ аср охири ва XXI аср бошларига келиб, ўзаро алоқадорлик, ўзаро таъсир даражаси шунчалик ошиб кетдики, турли маданий дастурлар (мақсадлар, дунёқараш мўлжаллари, манфаатлари, эҳтиёжлари ва ҳ.к.лар) нинг биргаликда мавжудлиги масаласи глобал-планетар аҳамият касб эта бошлади. ХХ аср бутун инсониятнинг омон қолиши муаммоси ни дунёга келтирди. Шунинг учун ҳам тарихда илк бор умумий планетар манфаатлар реалликка айлана бошлади. «Жаҳон иқтисодиёти», «жаҳон ижтимоий тартиботи», «жаҳон ҳамжамияти», «глобал гуманизм», «умумбашарий қадриятлар» ва шу кабилар замонавий тафаккур йўналишини ифода этувчи муҳим тушунчалар бўлиб қолмоқда. Аксарият таҳлилчилар глобаллашув бир маъноли бўлмаган зиддиятли жараён сифатида кескин вазиятларни келтириб чиқаришига ҳамда башарият сиёсий иродаси ва бутун Кўп хилли бирлик сари

маънавий имкониятларини ўзининг ижобий жиҳатларини сақлаб қолишга сафарбар этиши зарурлигига эътибор қаратмоқда. Глобаллашув жараёнига фақат қонуний институтлар эмас, балки жиноий тизилмалар ҳам қўшилмоқда. Халқаро жиноятчилик (гиёҳванд моддалар ва одамлар савдоси, қурол-яроғларнинг ноқонуний айланиши, контрабанда, товламачилик), халқаро терроризм – глобаллашув жараёнларининг ҳозирги пайтда мавжуд бўлган салбий томонларидир. Глобаллашув ривожи суръатлари ва турли мамлакатлар бошланғич шароитларининг хар хиллиги глобал иқтисодиёт нинг асосий компонентларидан бири бўлган миллий бозорларнинг ташкил топишидаги тенгсизликни келтириб чиқармоқда. Инсонпарвар мақсадлар томон йўналтирилган стратегиялар га асосланган халқаро тизим ва ривожланган мамлакатлар ёрдамисиз камривожланган иқтисодиётларнинг глобаллашиб бораётган жаҳон хўжалик алоқаларига қўшилиши миллий инқироз ва ижтимоий – сиёсий ҳаётдаги кескин ўзгаришларга олиб келади. Глобаллашув жараёнида олинган даромаднинг нотенг миқдорда тақсимланиши натижасида « бойлар-бойроқ, қашшоқлар-қашшоқроқ бўлади» тамойили асосида мамлакатларнинг қутбланиши юз беради ва улар ўртасидаги фарқ кучайиб боради. Глобаллашиб бораётган дунёда миллий иқтисодиётларнинг ўзаро алоқадорлиги уларнинг қалтис томони ҳам ҳисобланиб, бу, жумладан, ХХ асрнинг 90-йилларида Жанубий-Шарқий ва Шарқий Осиё мамлакатларидаги молиявий тақчилликда ўз ифодасини топди. Бугунги кунга келиб, глобаллашув ғарблашув (кўп ҳолларда эса америкалашув – вестернизация) байроғи остида амалга ошиб, плюрализм тамойилига, яъни турли миллий давлатлар, маданиятлар, дунёқараш ва турмуш тарзларининг биргаликда мавжуд бўлишига зиддир. Инсоният мавжудлигининг ғарбона тамойилларга асосланган ягона (монизм тамойили) ижтимоий тартиботини, унинг ташкил этувчи таркибий қисмларининг ўзига хос хусусиятларини (плюрализм тамойили) ҳисобга олмаган ҳолда куришга қаратилган уринишлар антиглобаллистик ҳаракат , антиамериканизм , бир қолипдаги оммавий маданият ва турмуш тарзини инкор этиш, миллий мустақилликни йуқотиш хавфини келтириб чиқарди. Кенгайиб бораётган яхлитлашув ва бир хиллик кишиларнинг оммавий онгидаги кучли қарама- қаршиликка дуч келди. Бир қатор таҳлилчилар ва сиёсий арбоблар сиёсий- маданий глобаллашув шакллари, унинг жаҳон иқтисодий маконига киришнинг тенг бўлмаган иқтисодий шароитларини ҳисобга олган ҳолда глобаллашув ҳақида империализм, экспансия ва колониализмнинг энг янги шакли сифатида фикр юритишларига асос бўлди.

Инсоният цивилизацияси ўзини яхлит бир бутунлик сифатида ташкил этиш жараёнида ўз таркибий қисмларининг маданий хилма-хиллиги ва ўзига хослигини сақлаб қолиши зарур. Минтақавий манфаатлар ва уларнинг кучлар мутаносиблигига асосланган дунёни яратишдаги аҳамиятини англаниши ХХ асрнинг муҳим кашфиётларидан бўлди. Албатта, минтақавий манфаатлар ҳар доим ҳам бўлган, лекин буюк давлатчилик тафаккури инсониятнинг бутун тарихи давомида турли минтақа ва мамлакатларнинг ўзаро ҳамкорликда бўлиши ғоясига қарши ўлароқ монополизм ва гегемонлик ғоялар ини амалга оширишга ҳаракат қилган. Александр Македонский, Ахмонийлар, Қадимги Рим, Чингизхон, Наполеон, Нацист Германияси ва бошқаларнинг босқинчилик урушлари шунга ўхшаш гегемонистик лойиҳаларни амалга оширишнинг барчага маълум бўлган уринишларидандир. Улардан келиб чиқадиган асосий тарихий сабоқ шундан иборатки, дунёда монополистик бошқарувни ўрнатишга қаратилган ҳар қандай уринишлар эртами, кечми инқирозга юз тутади. Давлатлараро муносабатлар мафкураси ривожининг мантиғи қуйидаги тарихий даврларни босиб ўтди: бир қутбли дунё ғояси – икки қутбли дунё ғояси – кўпқутбли дунё ғояси. ХХ аср – энди тарихга айланган иккиқутбли дунёнинг намунасидир. Иккиқутблилик даврида ҳам бир-бирига қарама- қарши бўлган блокларга етакчилик қилган супердавлатлар (АҚШ ва СССР) мафкураси ва амалиётида гегемонлик ғояси яққол ёки пинҳоний ҳолда мавжуд эди. Социалистик тизимнинг парчаланиб кетиш билан инсоният олдида янгича ижтимоий тартибот формуласини топиш муаммоси вужудга келди. Бугунга келиб, анъанавий «энг буюк давлатлар» (АҚШ, Европа, Япония, Россия) қаторида жаҳон иқтисодиёти ва сиёсатида муҳим ўрин тутаётган кучли минтақавий марказлар нинг (Шарқий ва Жануби-Шарқий Осиё, Хитой, Марказий Осиё минтақаси ва бошқалар) шаклланаётган бир даврда, умумбашарий ижтимоий тартиботининг янги формуласи сифатида кўпқутбли дунё ҳақида мулоҳазаларни тез-тез учратиш мумкин. Икки қутбли дунё шароитида мавжуд бўлган бир-бирига қарама-қарши тизимнинг барҳам топиши билан, кўпқутбли дунё лойиҳасининг амалга ошиши – гегемонлик сиёсатини қайта туғилишга тўсқинлик қилиб қолмасдан, халқаро муносабатлар соҳасида демократик тамойилларнинг кенгайишига йўл очиб беради. Гегемонликдан кўпқутбли дунё сари

ХХ аср охири - XXI аср бошларига келиб, нафақат минтақавий, балки микроижтимоий тузилмалар – алоҳида индивид, оила, этник умумият ва бошқа ижтимоий гуруҳларнинг қадрини англашга алоҳида эътибор қаратила бошланди. Инсониятнинг бутун тарихи давомида индивид ёки кишилар гуруҳининг манфаатлари, ҳис-туйғулари, ташвишлари, ҳаттоки ҳаёти давлат манфаатлари ёки ҳукмрон синф манфаатларига нисбатан ҳеч қандай қадр-қимматга эга бўлмаган. Алоҳида инсон унга нисбатан бегона ва баҳайбат машина – «Давлат» нинг алоҳида винтчасигина бўлган. Индивидлар «Тарих», деб аталмиш ўзининг ҳаётий борлиқда фақатгина «омма», тарихнинг ишчи материали бўлганлар халос. ХХ аср охирларига келиб, энг ривожланган мамлакатлардаги ижтимоий атомар тизилмалар нинг эҳтиёжлари, эркинлик ва ҳуқуқлари нисбатан каттароқ тузилмалар, давлат, умуммиллий ва ҳ.к.ларнинг қадр-қиммати ва аҳамитидан кам бўлмаган ҳолда қарала бошлади. Ривожланган демократик институтларга эга бўлган мамлакатларда давлат ва алоҳида индивид суд жараёнида тенг томонлар сифатида қатнашиш имкониятига эга бўлдилар. Умумлаштирилган шаклда макро ва микро-нарслаарнинг ўзаро тенглиги, кичик нарсаларнинг чексизлиги, муқобил томонларни бир-бирига қарама- қарши қўйиш нисбий эканлиги ҳақидаги фикрларни, масалан, Қадимги Хитой фалсафасида хусусан, Чжуан –цзы (мил.ав. 369-286 йиллар), Хуэй Ши (мил.ав. 350-260 йиллар), Гуньсунь Лун (мил.ава. 284-259 йиллар) қарашларида учратиш мумкин. Хусусан, «Чжуанцзы» да қуйидаги сентенция келтирилади: «Осмоностидаги буюклик – куз момиғининг учи; энг кичик зарра – Улкан тоғ». 1 ХХ аср ўзи учун умуминсоний манфаатлар билан бирга алоҳида инсон манфаатлари ни ҳам кашф этди. Бу қарама-қаршиликлар («умумийлик» ва «алоҳидалик») аслида ўзаро диалектик бирликда мавжуд: инсон манфаатлари ва ҳуқуқлари поймол этилган жамият ўзининг барча имкониятларини тўла намоён қила олмайди, чунки умуминсоний қадриятлар, Инсонда инсонийликнинг устиворлигидан, алоҳиданинг умумлашган ҳолатидан бошқа нарса эмас. Микрокоинот олами макрокоинот оламига айний ҳолда англана бошланади . Умумлаштирилган мажозий шаклда бу ғоя Достоевский томонидан шундай баён этилган: ҳеч бир ижтимоий инқилоб қадр-қимматга эга эмас, ҳеч қандай ёрқин келажакни оқлаш мумкин эмас, агар унинг оқибатида боланинг бир донагина кўз ёши ҳам тукилса. Жамият томонидан амалга ошириладиган инсоний ўлчам дастурларининг 1 Хитой донишмандлари. Ян Чжу, Лецзы,Чжуанцзы. СПб., 1994. 133-бет. Хитой т.дан тарж. Макросоциал ва микросо - циал тузилмаларнинг тенглиги

оммавийлашуви – инсониятни сифат жиҳатдан янги даврга – глобал гуманизм даври 2 га қадам қўйганлигидан далолар беради. Ҳозирги даврда шаклланаётган маданий борлиқ усули ижтимоий ва табиий жараёнларда инсоний ўлчовнинг ошиб бориши билан характерланади. Шунинг учун ҳам бугун олимлар халқаро, давлат ва ижтимоий, шунингдек, иқтисодий экологик, сиёсий ва бошқа барча дастурларнинг асоси ва сўнгги мақсадини инсон ташкил этган антропоген цивилизация нинг техноген цивилизация ўрнини эгаллаши ҳақида фикр юритишлари бежиз эмас. Шу муносабат билан илгари ишлаб чиқариш, фан ва техниканинг синоними бўлган тараққиёт тушунчаси энди инсонпарварлик мазмуни билан тўлдирилиб бормоқда. Ўтган асрнинг 70-йилларидаёқ Рим клубининг Президенти А.Печче и «Фақат инсон манфаатларига мос келадиган ва унинг ижтимоий мослашув қобилияти доирасидаги тараққиёт ва шундай ўзгаришларгина мавжуд бўлиш ва рағбатлантирилиш ҳуқуқига эга» 3 , -деб ёзган эди. ХХ асрда илк бор кенг миқёсда катта доираларда (аввал алоҳида назариётчилар даражасида, кейинчалик эса сиёсатчилар, сиёсий ва ижтимоий ташкилотлар, оммавий сиёсий онг даражасида) ҳозирги замон цивилизациясининг илгариланма ривожида инсоннинг ўрни ва аҳамияти англана бошланди. Бу демократик институтларнинг жадал ривожида (инсоннинг ижтимоий жараёнларни бошқаришга қўшилганлигида), экологик ҳаракатлар ва дастурларда (яшаш муҳити ва инсоннинг омон қолиши учун кураш), инсон тафаккурининг глобаллашуви (инсон тақдири учун индивидуал ва умумий масъулиятнинг ошиб бориши) да ўз ифодасини топмоқда. Жамиятнинг инсонга бўлган муносабати кескин ўзгармоқда. Инсон шахс сифатида ва ўз моҳиятининг яхлит ҳолида ҳозирги замондаги ижтимоий назариялар, фуқаролик қонунчилиги ва сиёсий дастурларда тобора кўпроқ янгича дунёқараш мўлжалларининг асосини, истиқболдаги антропоген цивилизациянинг шарти ва мақсадларини ташкил этмоқда. Ҳозирги давр, айниқса ХХ аср охири – XXI асрнинг бошлари жаҳон ҳамжамияти ҳаётидаги оқилона (тафаккурга асосланган) ибтидони мустаҳкамлаш, шунингдек, бу ибтидони намоён қилиш мумкин бўлган ташкилий шаклларини қидириб топишга 2 Мел Гуртов Глобал гуманизмга таъриф берар экан, у «инсон манфаатларининг бошқа барча – давлат, мафкуравий, иқтисодий ёки бюрократик манфаатларга нисбатан устивор эканлиги»ни англатади, -деб ёзади. – M . Gurtov . Global politics in the Human Interest . Boulder&London: Lynne Rienner Publishers 1991, p.42. 3 А . Печчеи . Человеческие качества . М., 1985. 239-бет. Ингл. т .дан тарж.Тараққиёт инсоний ўлчови ва глобал гуманизм Планетар тафаккур йўлида

йўналтирилган изланишлар билан ҳарактерланади. Ривожланишнинг глобал сценарийлари математик моделлари муаллифларидан бири Н.Н. Моисеев шундай деб ёзади: «Биз ҳар қандай қўштирноқларсиз жамоа ёки умумпланетар Тафаккурнинг шаклланиши деб аташ мумкин бўлган ҳодиса арафасида турибмиз» 4 . Замонамиз бошидан кечираётган тақчилликнинг кўлами умумбашарий муаммолар ечимини топишни ноаниқ муддатга қолдиришга йўл қўймайди. Антропоген юкнинг биосферага таъсири, термоядро уруш ва экологик ҳалокат таҳдидининг юқори нуқтасига етган шароитда оқилона қарорларни қабул қилишга лаёқатли бўлган жамоа умумбашарий Тафаккур ни шакллантирилиши яхши ният эмас, инсоният омон қолишининг зарурий шартига айланди. Бундай Тафаккурнинг шаклланиши яхлит умумбашарий тизимнинг шаклланишида табиий ва муҳим қадам бўлар эди. Инсониятни кўпчилик билан келишилган ҳолда қарор қабул қилиш зарурати сўнгги йиллардаги ижтимоий амалиёт томонидан исботланмоқда. Югославия ва Ироқдаги урушлар натижасида жаҳон ижтимоий фикри кескин бўлиниб кетди. Кўпчилик олимлар ва сиёсий арбоблар бу воқеаларни мавжуд умумпланетар тизим – энг аввало, БМТ нинг инқирози сифатида баҳоладилар. Ҳозирги пайтда буғхона (парник) эффектини берувчи моддаларнинг ишлаб чиқариши муаммоси ҳам кескин тус олган. XXI асрга келиб ҳам кўпчилик кишилар очлик, оддий тиббий ёрдамнинг йўқлигидан ҳалок бўлмоқда. Инсоният олдида шу ва шуларга ўхшаш муаммоларни умумбашарий муаммо сифатида англаши ва уюшган ҳолда янги таҳдидларга қарши тура олишини ҳал этиш вазифаси турибди. Глобал муаммоларнинг пайдо бўлиши билан бир қаторда умумбашарий тафаккур шаклланишининг яна бир сабаби ахборот-коммуникацион технологиялар даги инқилоб билан боғлиқ. Интернет мазкур технологияларнинг ёрқин намунаси сифатида, унинг миллий-маданий шаклларини ювилиб, глобал онгнинг шаклланишга олиб келмоқда. Интернетда у ёки бу акция бўйича (масалан, Ироқда) турли сўровлар саноқли кунларида бундай акцияларнинг кўпмиллионли электрон тарафдорларини ёки аксинча, муҳолифатни аниқлашга ёрдам беради. Тўла компьютерлаштириш ва глобал ахборот тизимига уланган шароитда жуда қисқа муддатда анъанавий социологик сўровларда бўлгани каби 1000 ёки бир неча минг кишининг эмас, Ер юзидаги кўпчилик кишиларнинг ижтимоий фикрини ўрганиш имкониятини беради. 4 Н.Н.Моисеев. Универсальный эволюционизм//Вопросы философии. 1991. №3. 13-б.

Кишилар, ижтимоий гуруҳлар давлатлар ва давлатлараро тузилмалар ўртасида «тушуниш» ва «ижтимоий шартнома» сиз оламнинг яхлитлигига, уни тафаккур ва инсонпарварлик асосида яратишга эришиш мумкин эмас. Тушуниш муаммоси – ХХ аср фалсафасидаги асосий муаммолардандир. У ҳаёт фалсафаси (В.Дильтей) , экзистенциализм (Ж.-П.Сартр, К.Ясперс, М.Хайдеггер) , герменевтика (Х.Гадамер, П.Риккерт) ва бошқа фалсафий йўналишларда ўз ифодасини топди. Лекин, анъанавий фалсафада тушуниш масаласи гносеологик нуқтаи назардан қўйилган бўлса, ХХ асрга келиб, у инсон ҳамжамиятини яратиш мақсадида аксиологик ва амалий аҳамият касб эта бошлади. Ўз мазмунига умумий манфаатларни англаш, эзгу ирода, «бегонани» «ўзиникига» айлантиришни қамраб олган тушуниш асосида ижтимоий келишув ва « ижтимоий битим » га ҳам келиш мумкин. XVIII асрдаёқ инглиз ва француз файласуфлари томонидан илгари сурилган «ижтимоий битим» ғояси ХХ асрнинг иккинчи ярми – XXI асрнинг бошларига келиб янги туртки ва янги мазмун олди. Бугун бу ғоя алоҳида давлатнинг сиёсий тизими доирасидан чиқиб кетди. Бизнинг давримизда ҳам уни алоҳида мутафаккирнинг таълимоти ёки жамиятдаги алоҳида доираларнинг ижтимоий идеали сифатида талқин этиш мумкин эмас. XXI асрга келиб глобал ва умумбашарий муаммолар шароитида, давлатлар ва бошқа социал ташкилотлар ўртасида ижтимоий битимлар бўлиши заруриятга айланмоқда. Ер юзида инсониятнинг ҳаётини асраб қолиш учун уруш таҳдиди, табиатдаги мувозанатнинг бузилиши каби бошқа муаммоларнинг олдини олишга йўналтирилган аҳлоқий қонун-қоидалар мажмуи қабул қилиниши ва уларнинг бажарилиш таъминланмоғи лозим. Шунинг учун ҳам бугун халқаро ҳуқуқ нормалари ва янги «глобал этика», «глобал гуманизм», «оқилона қурилган жамият» нормаларига асосланган янгича халқаро битим ҳақида тез-тез гапирилиши бежиз эмас. 1986 йилда БМТ доирасида асос солинган халқаро хавфсизлик тизими нинг яратилиши ҳақидаги масала кун тартибига қўйилди. Унинг мазмун-моҳияти фақат уруш хавфининг олдини олиш билангина эмас, балки ҳарбий характерга эга бўлган бошқа муаммолар: орқага қайтарилмайдиган иқлимий ўзгаришлар, табиий муҳитнинг бузилиши, терроризм, ривожланган индустриал мамалакатлар ва ривожланаётган мамалакатларнинг иқтисодий ривожи ўртасидаги номутаносиблик, АЭСлардаги авариялар ва ҳ.клар билан ҳам боғлиқ. Ҳозир у ёки бу давлатлараро низоларни ҳал эта оладиган Гаагадаги халқаро судга ўхшаган ҳуқуқларни муҳофаза этувчи « келишув институтлари »нинг кенг тармоқли тизимини ташкил этиш масаласи долзарб бўлиб турибди. Янги ижтимоий шартнома сари

Аввалдан бўлган ва ҳанузгача амалиётда мавжуд давлатлараро низоларни « кучли томон ҳуқуқи » асосида ҳал этилиши эътиборга олинса, бундай ғоя, бир қараганда, утопик характерга эгадек кўринади. Академик Н.И.Моисеев фикрича, «Давримизнинг ўзига хослиги шундан иборатки, кишилар, гуруҳлар, давлатлар манфаатлари доираси тобора кўпроқ бир-бирига мос келувчи таркибий қисмлар билан кенгайиб бормоқда. Одамлар борган сари бир-бирларига боғлиқ бўлиб қолмоқдалар. Умуминсоний қадриятлар қарор топиб бормоқда. Демакки кишилар ўртасидаги, энг аввало, давлатлараро ўзаро алоқалар икки томонлама манфаатли келишувларни топишга қодир бўлган муроса институтларининг қонунлаштирилишига қачондир олиб келади» 1 . 1 Н.Н.Моисеев. Экология, нравст в енность и политика//Вопросы философии. 1989. №5. 12-б.

ХУЛОСА Фалсафа - бу ҳам умумназарий дунёқараш, ҳам ижтимоий онг шакли, ҳам умумий (умумийлик тўғрисидаги) фан. У маънавий маданиятнинг квинэссенция (мағзи)дир. Мана шунинг учун ҳам фалсафанинг аҳамияти ва вазифалари шунчалик кўп қирралидир. У идрокий, услубий, қадриятий ҳамда амалий ва башоратий рол ўйнайди. Албатта, фалсафий билим, ўз табиатига кўра, ўта назарийдир. Аммо бу дегани унинг воқей ҳаётдан, муайян тарихий жараёндан ажралган деган маънони бермайди. Ҳар қандай фалсафий тизим, бир томондан, замонасининг руҳини нишони бўлса, иккинчидан, фалсафа мазкур даврнинг моҳиятини акс эттиради, унинг қонуний белгиларини очиб беради. Фалсафа моҳият жиҳатдан фақат ҳозиргинигина эмас, балки ўтмишни, ва айниқсаа, келажакда бўлиши мумкин бўлган имконият лар ни ва у лар нинг қандай бўлишлиги билан шуғулланади. У инсоният ҳаётининг истиқболига умид билан қараш ва уни такомиллаштириш йўлларини ва тамойилларини аниқлашга қаратилгандир. Ўзбекистон Республикасининг мустақил тараққиёти давомида тўпланган тажриба фалсафий талқин ва умумлаштириш учун катта имконият беради. Шундай таҳлил тажрибаси ушбу дарсликнинг тегишли бўлимларида берилган. Келгусида мустақил Ўзбекистон тараққиётининг фалсафий талқини янада акт у аллашади. Бир томондан, уни дунё тараққиёти тамоийллари нуқтаи назаридан қараб чиқиш керак бўлади, негаки, бизнинг мамлакатимиз ва унда рўй бераётган жараёнлар – умуман дунё цивилизацияси тараққиётининг бир қисмидир. Иккинчи томондан, мазкур тажрибани уни тўлалигича, барча асосий томонлари бўлган – сиёсий, иқтисодий, маънавий жихатларини биргаликда қараб чиқиб, унинг моҳиятий, қонуний тамоийллари, умумий ва хусусий белгилари нисбатини аниқлаш лозим.

Адабиётлар : 1. Фалсафа. Қадимий луғат. – Т., «Шарқ», 2004 йил, 154-152 бетлар. 2. Ж.Туленов Жамият фалсафаси. Олтинчи бўлим. – Т., 2001 йил. 3. Фалсафа. Ўқув қўлланма. Э.Юсуповнинг умумий таҳрири остида. – Т., «Шарқ», 1999 йил, 252-255 бетлар. 4. С.Э. Крапивенский. Социальная философия. Учебник дня вузов.- Москва, Гуманиторно-издательский центр «ВЛАДОС», 1998 йил, 3-17 бетлар. 5. В.С.Барулин «социальная философия» Учебник дня вузов.- Москва, ФАИР- ПРЕСС, 1999 йил, 4-8 бетлар.

Похожие

Ҳозирги замон табиатшунослик фанларининг хусусиятлари

Ҳозирги замон фалсафий билиш методлари

Ҳозирги Ўзбекистон фалсафанинг янги вазифалари

Ҳозирги замон фанлари моддий дунёнинг тузилиши ва эволюцияси ҳақида

Фан ва ҳозирги замон глобал муаммолари. Ўзбекистонда ресурслардан фойдаланиш технологияси муаммолари