Фалсафанинг асосий муаммолари - Философия - Рефераты

Фалсафанинг асосий муаммолари

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

99.5 KB

Фалсафанинг асосий муаммолари Режа: 1. Фалсафанинг асосий муаммолари. 2. Фалсафанинг антик талқини 3. Фалсафанинг анъанавий талқини . 4. Фалсафанинг замонавий талқини. 5. Фойдаланилган адабиётлар .

Фалсафанинг асосий муаммолари Мевали дарахтга кўп тош отадилар. Асрлар давомида инсоният тафаккурининг энг аъло меваларини жамлаб келган, турли даврларда одамларни яшашга, ижод қилишга, бунёдкорликка ундаган фалсафа ҳам ана шундай тошлардан бенасиб қолмади. Фалсафанинг мавжуд бўлиш ҳуқуқини инкор тошлардан бенасиб қолмади. Фалсафанинг мавжуд бўлиш ҳуқуқини инкор этган фалам соҳибларининг асосий эътирози у тадқиқ этадиган муаммолар табиати билан боғлиқ. Оппонентларнинг биринчи гуруҳи фалсафанинг инсоният тараққиётининг маълум бир босқичида жиддий аҳамиятга эга бўлганини инкор этмайдилар. Лекин вақт ўтиб, унинг бағрида камол топган, вояга етган фан ижтимой онгнинг мустақил шаклиги айлангач, фалсафа ўрганадиган муаммо қолмади, бинобарин унга зарурият ҳам йўқ, деб уқтирадилар. Бундай ёндашувга позитивизм “отаси” О.Конт асарлариўда асос солинади. Антик дунё натурфалсафанинг инқирозга юз тутаётганини, хусусий илмий билимлар мустақил характер касб этаётганини чуқур илғаб олган. О. Конт инсоният тафаккури уч босқични босиб ўтгсн деган хулосага келади. Теологик даврда фалсафанинг ўзи мифология ва дин негизида юзага келди ва ривожланади. Эрамиздан аввалги VI асрдан XVIII-XIX асрга қадар бўлган даврдаги фалсафани О. Конт метафизик фалсафа деб атайди. Метафизика, унинг фикрига кўра, ўз даврида тарихий зарурият билан боғлиқ эди. Бироқ ват ўтиши билан у анахронизмга айланди. Хусусий фанларнинг юзага келиши фалсафага заруриятни кун тартибидан олди. О.Конт фикрини давом эттирган В.Виндельбанд шундай деб ёзади: “Фалсафа қирол Лирга ўхшайди: у бутун мулкини ўз фарзандларига тақсимлаб берди, алал-оқибат унинг ўзини гадо каби кўчага итқиқдилар”. 1 Фалсафа объекти, предмети ва вазифаларини бундай тушуниш оқибатида О.Конт яратган фанлар таснифида фалсафага ўрин топилмади. Бундан кейинги инсоният тафаккурида учинчи 1

босқич бўй кўрсатмоқда, бу даврда фалсафа позитив илм бағрига сингиб, йўқ бўлиб кетади, деб хулоса қилади у. Иккинчи гуруҳ тарафдорлари фалсафани ўз муаммоларига мутлақо эга бўлмаган соҳа сифатида эътироф этадилар. Улардан бири Я.Бруккер ўзининг “Фалсафанинг танқидий тарихи” номли китоби муқовасига ўзпанжасини сўриб ётган айиқ панжасини туширтиради ва остида “Ipse alimenta sibi” (“ўз-ўзини озиқлантиради”) деб ёзади. Я.Бруккер издошлари фалсафий муаммоларни беъмани, ўз предметига эга бўлмаган муаммолар, деб эълон қаладилар. Тан олиш керакки, ҳар иккала гуруҳ вакилари бугун ҳам учраб турадилар. Улар фалсафа объекти, предмети ва муаммоларига шубҳа билан қ арашдан чарчамайдилар. Бироқ фалсафанинг қарийб уч минг йилдан буён яшаб келаётганлигининг ўзи бу шубҳаларнинг ўзи бу шубҳаларнинг аҳмоқона эканлигини исботлайдими? Жамият аъзоларининг, инсониятнинг бирор эҳтиёжига жавоб бермайдиган маънавият маҳсули шу қадар узоқ яшаши мумкинми? Фалсафанинг ўзи ўрганадиган муаммоларга эгалигини, унинг ўзга ижтимоий онг шаклларидан, хусусан илмий онг ва фандан фарқини билиш учун фалсафий муаммолар табиатини, характерини аниқламоқлик, очиб бермоқ зарур. Мулоҳазаларимизга мақсадга мувофиқ характер ато этиш учун аввало “муаммо” тушунчасига эътиборни қаратсак. Муаммо-масала туридир. Бироқ ўзга масалалардан асосий фарқи шундаки, муаммо янги ҳодиса ёҳуд воқеа, нарса ёҳуд предмет, жараён ёҳуд таркибини аниқлашга қаратилган билиш фаолиятининг органик қисмидир. Ўзгача айтганда, муаммо-билиш зарур бўлган нарса ҳақидаги билимдир. Муаммо қўйилди, дегани инсоният бугунга қадар била олмаган яна бир нарса, ходиса ёки жараён аниқланди демакдир. Муаммолар асл ва ёлғондакам, абадий ва ўткинчи, муҳим ва муҳим бўлмаган характерга эга бўлиши мумкин. Айни пайтда ўзи ҳаққоний бўлсада, нотўғри қўйилган муаммолар ҳам мавжуд.

Тўғри, файласуфлар турли даврларда турлича муаммоларни кун тартибига қўйганлар. “Абадий муаммолар” деб донг чиқарган фалсафий муаммолар замонлар ўтиши билан шаклан ёҳуд мазмунан ўзгара борганлар. Лекин, шунга қарамасдан, файласуфлар муҳокама этиб келган муаммолар ўртасида маълум узвийлик, уйғунлик, умумийлик сақланиб қолаверган. Ана шу умумийлик фалсафий муаммолар динамикасидаги мантиқни аниқлаб олиш имконини беради. Шундай қилиб, турли даврларда муҳокама этиб келинган ҳар қандай фалсафий муаммо одам ва олам ўртасидаги муносабатларга дахлдордир. Хўш, турли даврларда “одам-олам” муносабатларига доир у ёки бу муаммонинг кун тартибига қўйилишига сабаб нима? Гап шундаки, ҳар қандай фалсафий муаммо инсон дунёқараши, маънавий дунёси, эҳтиёж ва манфаатларидан келиб чиққан ҳолда ифодаланади. Маълумки, инсоннинг дунёқараши, эҳтиёж ва манфаатлари конкрет-тарихий характерга эга, яъни замонлар ўтиши билан ўзгариб боради. Шу боисдан инсон ўз тажрибасига таянган ҳолда турли даврларда турли фалсафий муаммоларни долзарб санайди. Ҳатто абадий муаммолар туркумига кирувчи қатор “экзистенциал” муаммолар (бахт-саодат, ҳаёт ва ўлим, ўлимдан холос бўлиш муаммолари) ҳам ўзига хос тарзда, кундалик тажриба асосида қўйилади. Айтмоқчи, фалсафий билимларнинг табиий-илмий билимларидан фарқи ҳам шунда. “Агар хусусий илмий билимлар ўз тараққиёти давомила кундалик тажрибадан узоқлаша борсалар, фалсафа кундалик тажриба юзага келтирган муаммолар билан чамбарчас боғлиқдир.” 2 Фалсафий муаммолар ў зи нинг аҳамияти, жозибадорлиги билан ажралиб туради. Олам нима? Унинг интиҳоси борми ёки йўқми? Бу оламда менинг ўрним қаерда? Ҳаётимнинг мазмуни борми? Бахт нима? Гўзаллик, муҳаббат, жасорат нима? Улар ҳаётни қурбон қилишга арзийдиган қадриятми ёки йўқми? Ҳозирги фалсафий адабиётларда бошқа муаммолар ҳам муҳокама қилинади. Руҳ ва материя ўртасидаги қандай муносабатлар 2

мавжуд? Борлиқда нотабиий кучлар ҳам борми? Олам тараққиётининг йўналиши ва мақсади борми? Табиат ва жамият қонунлари ҳақиқатан мавжудми ёки инсон ўзининг тартибсеварлиги боис уларни ўйлаб топганми? Инсон нима? Инсон ақл-заковатининг табиати қандай? Инсон оламни қандай билади? Ҳақиқат ва ҳато нима? Эзгулик ва ёвузлик нима? Бир қарашда бир- биридан ниҳоятда йироқ бўлган бу муаммолар умумий жиҳатига эга: инсон улар устида мулоҳаза юритаркан, ўзининг оламга муносабатини шакллантиради. Хулласи калом, “олам-одам” муносабатларига доир турли фалсафий муаммоларнинг кун тартибига қўйилиши абадий фалсафий муаммоларнинг янгича тус олиши, энг аввало инсон дунёқараши, маънавияти ва эҳтиёжлари билан боғлиқ. бироқ бу ягона сабаб эмас. Инсон ўзининг (табиатга, жамиятга, бошқа кишиларга) муносабатини ўз дунёқараши, эҳтиёж ва манфаатларидан келиб чиқиб белгилар, айнан шу сабабга кўра “олам-одам” муносабатлари туркумига кирувчи у ёки бу фалсафий муаммони биринчи планга чиқарар экан, ўз тарихий тажрибасига эга бўлган ижтимоий гуруҳлар ва синфлар ҳам шундай йўл тутадилар. Ижтимоий гуруҳ ва синфлар ўзларининг оламдаги ўринларини, шу оламга муносабатларни ифодалаб берувчи мафкурага эҳтиёж сезадилар. Ижтимоий-гуманитар фанларнинг ривожланиши ҳам олам билан одам ўртасидаги мураккаб муносабатларга доир янги ва янги фалсафий муаммоларнинг юзага келишига сабаб бўлади. Ушбу муаммолар инсоннинг ижтимоий борлиғи, унинг кун сайин чигаллашиб бораётган ижтимоий фаолиятига алоқадор. Жамият ҳаётидаги моддийлик ва маънавийлик ўртасидага мутаносиблик, аҳлоқий прогресс, эзгулик ва ёвузлик, ижтимоий адолат ва шу кабилар ана шундай муаммолар туркумига киради. Оламни эстетик, бадиий ўзлаштиришга бўлган эҳтиёж ҳам кўплаб фалсафий муаммоларнинг шаклланишига олиб келади. “Олам ва одам” муносабатларига доир фалсафий муаммоларни вужудга келтирувчи сабаблардан яна бири фан ва техника пргресси билан боғлиқ.

табиат ҳақидаги фанлар, моҳиятан, оламнинг пайдо бўлиши, маконнинг тубсизлиги, микродунёни билишдаги субъект-объект муносабатлари билан боғлиқ муаммоларни туғдирадилар. Табиатшунослик тараққиёти фалсафий муаммоларни юзага келтиргани боис А.Эйнштейн “ҳар қандай физика метафизикадир”, -деб таъкидлаганди. Шундай қилиб, олам ва одам ўртасидаги муносабатларга доир фалсафий муаммолар тўрт сабабга кўра юзага келади: 1) индивидуал- эксизтенциал сабаблар; 2) ижтимоий-синфий сабаблар; 3) илмий сабаблар; 4) бадиий-эстетик сабаблар. Фалсафий муаммолар илмий характерга эга. Лекин бундай фалсафий муаммолар ўртасида ҳеч қандай тафовут йўқ, деган хулоса келиб чиқмайди. Улар орасида жиддий фарқлар мавжудки, фалсафий муаммолар табиатни яхши билиш учун бу масалага ҳам тўхталиб ўтиш керак. Биринчи тафовут шундан иборатки, илмий муаммолардан фарқли ўлароқ, фалсафий муаммолар умумий характерга эга. Улар оламни инсон борлиғини, инсоннинг оламга муносабатини яхлитлигича қамраб олишга интилади. Фалсафий муаммолардан кенгроқ муаммо бўлиши мумкин эмас. Шу боисдан ушбу муаммолар устидаги мулоҳазалар натижасида шаклланган тушунчалар ҳам (борлиқ, материя, руҳ, макон, замон, сабаб, ҳарака, алоқадорлик ва ҳк.) мазмунан кенглиги билан ажралиб туради. Бу тушунчаларни исталган соҳага, исталган фаолият турига нисбатан қўллаш мумкин. Айтайлик, “сабаб”, “макон” ва “замон” тушунчалари барча фанларда ишлатилади, бироқ бир фан бу тушунчаларни таърифлашга интилмайди. Ваҳоланки, бирор нарсанинг юзага келиш сабабларини билиш нисбатан осон. Лекин сабабийликнинг сабабини аниқлаш бағоят мушкул муаммо. Бусиз эса борлиқнинг ўзини тушуниб бўлмайди. Иккинчи тафовут фалафий муаммоларнинг абадий характери билан боғлиқ. хусусий фанларда муаммо – маълум вазифа бажарилганидан сўнг юзага келган янги вазифага ўхшайди. Йигирма биринчи аср механикаси Ньютон даврига хос бўлган илмий муамолар билан шуғулланмай қўйган,

чунки бу муаммолар аллақачонлар ҳал этиб бўлинди. Албатта, икки-уч асрдан буён ўз ечимини топмай келаётган илмий муаммолар ҳам мавжуд (айтайлик, рак касаллиги муаммоси), лекин вақти келиб илм-фан бу муаммонининг ҳам тугал ҳал қилишига шак-шубҳа йўқ. Фалсафий муаммоларнинг табиатитэса бошқачароқ. Фалсафа, деб ёзган эди В.Верднадский, “инсон тафаккурининг шундай масалалари устига бош қотираджики, бу масалаларга нисбатан ҳеч қачон тугал тўхтамга келиб бўлмайди.” Бундай фалсафий муаммолар устидага мулоҳазалардан бирор бир рогресс бўлмайди, деган хулоса чиқариш нотўғри. Масалан, материя билан боғлиқ мулоҳазаларни олайлик. Аввалбошда Қадимги Юнон файласуфлари материя деганда конкрет бир нарсани (сув, ҳаво, олов, тупроқ) тушунадилар. Ўн саккизинчи аср француз фалсафаси эса материяни бўлинмас атом қиёслай бошлади. Ўн тўққизинчи аср материализми материянинг гнесеологик аспектига эътиборни кучайтириб, уни инсон онгидан ташқарида турган объектив реаллик билан боғлади. Бизнинг давримизга келиб, материяни борлиқнинг моддий субстанцияси (негизи) сифатида тасаввур этиш одат бўлди. Кўриниб турибдики, замонлар ўтиши билан материя ҳақидаги мулоҳазаларимиз ҳам тўлишиб, мукаммаллашиб борди. Фалсафий муаммоларни мутлақо ҳал қилиб бўлмайди, деб хулоса чиқариш нотўғри. Улар ҳал қилинувчан муаммолардир, бироқ ҳар сафар жамиятнинг тараққий эканлиги даражаси, илмий-фалсафий тафаккур савияси ва ҳатто файласуфнинг конкрет давридаги қобилиятларига мутаносиб тарзда ечилади. Бинобарин, фалсафадаги прогрессни муаммоларнинг тугал ҳал қилинганлигига қараб эмас, бирор файласуф, мактаб, оқим тафаккурининг тараққиётига қараб аниқламоқ даркор. Фалсафий ва илмий мақолалар орасидаги икки асосий тафовут ана шулардан иборат. Бироқ бу тафовутлар фалсафий ва илмий муаммолар ўртасида ўтиб бўлмасчегара мавжуд дегани эмас. Аслида бир муаммонинг бир томондан фалсафий, иккинчи томондан лимий аспектлари бўлади.

Биргина динамик ва статистик қонуниятлар муаммосини олайлик. Бу қонуниятларнинг воқеликадги ўрни ҳақида гап кетса, муаммо фалсафий тус олади; борди-ю ушбу тасаввурлар асосида квант механикасини яратиш ҳақида мулоҳаза юритилса, илмий муаммога дуч келамиз. Фалсафий муаммолар харктерининг ўзгара бориши, фалсафий ва илмий муаммоларнинг бир-биридан ажралиши, улар ўртасидаги муносабатларнинг мураккаблашуви фалсафа ҳақидаги тасаввурларнинг ҳам ўзгаришига сабаб бўлади. Фалсафа тарихига мурожаат қилсак, унинг давомида фалсафанинг уч талқини бўй кўрсатганига амин бўламиз. Уларнинг биринчисини-антик, иккинчисини-анъанавий, учинчисини эса-замонавий талқин ддеб юритиш одат бўлган. 3 Фалсафанинг ҳар бир талқини нақадар мураккаб, нақадар мароқлики, уларни алоҳида-алоҳида таҳлил қилмоқ мақсадга мувофиқдир. * * * Юқоридаги мулоҳазаларимиздан қуйидаги хулосалар келиб чиқади: 1. Фалсафа оппонентлари уни гоҳ замон талабларига жавоб бермай қўйганликда, гоҳ ўз муаммоларига эга эмасликда айблайдилар. Аслида фалсафа яхлит олам, табиат, жамият, инсон борлиғига доир муаммоларни муҳокама этиб келган. Бу муаммолар турли даврларда турлича бўлган бўлсада, моҳиятан олам ва одам ўртасидаги муносабатларни қамраб олади. 2. Фалсафий муаммолар келиб чиқишининг тўрт асосий сабаби мавжуд: А) индивидуал-экзистенциал сабаблар; Б) ижтимоий-синфий сабаблар; в) илмий сабаблар; Г) Бадиий-эстетик сабаблар. 3. фалсафий ва илмий муаммолар бир-биридан фарқ қилади. Биринчи тафовут муаммолари кўлами билан, иккинчиси эса муаммоларнинг абадийлиги ёки ўткинчилиги билан боғлиқ. Бироқ фалсафий ва илмий муаммолар барча замонларда ўзаро алоқадор бўлганал. Чунончи, бир муаммонинг ҳам фалсафий, ҳам илмий эспектлари бўлади. Уларнинг қандай 3

контектда қўйилганига қараб фалсафий ёки илмий соҳага даҳлдор деб биламиз. 4. Фалсафий муаммолар характери, фалсафий ва илмий муаммолар ўртасидаги муаммолар ўзгаргани сайин фалсафа ҳақидаги уч талқин(антик, анъанавий, замонавий) бир-бирининг ўрнини эгаллаб боради. Уларнинг моҳиятини билиш фалсафа табиатини аниқ ифодалаш имконини беради. 2. Фалсафанинг антик талқини Биз таъкидлаб ўтканимиздек, инсон эҳтиёж ва манфаатларининг ўзгара бориши фалсафий муаммоларнинг янгича тус олишига, алал-оқибат фалсафа табиатининг янги ва янги талқинларининг туғилишига сабаб бўлади. Уларнинг биринчиси – антик талқиннинг моҳиятини аниқлаш учун масалани билишнинг тарихий шакллари констексида кўриб чиқмоқ даркор. Инсон ўз эҳтиёжларини қондириш учун оламни ўрганиб, ўзлаштириб боришга мажбур. Буни у икки йўл билан амалга оширади. Биринчидан, инсон ўз ҳаёти учун зарур бўлаган воситаларни яратади. Иккинчидан, у шу воситаларни қўллаш норма ва қоидаларини шакллантиради. Эҳтиёж ва манфаатларнинг ўзгариши эса ушбу воситаларнинг ҳам, уларни татбиқ қилиш нормаларининг янгиланишига олиб келади. шу боисдан инсоннинг оламни билиш жараёни тарихий тараққиёт давомида янги-янги шаклларга кириб борган. Маънавий фаолиятнинг ўзига хос шакли бўлган билиш жамият яралганидан буён мавжудлигига шак-шубҳа йўқ. Ижтимоий тараққиётга ҳамоҳанг тарзда у ўз ривожининг бир неча босқичларини босиб ўтди. Ҳар бир босқичда билиш жараёни инсон эҳтиёжлари ва имкониятларига қараб бўлган ижтимоий-маданий шаклларда амалга оширилади. Хусусан, тарихий тараққиётнинг илк босқичларидаёқ кундалик-амалий билиш мавжуд эди. Инсон турмуш кечириш учун табиат, одамлар ва уларнинг ҳаётига оид оддий маълумотларни тўплашга эҳтиёж сезарди. Бундай билиш шаклининг

асосини кнладик тажриба, кишиларнинг амалий фаолияти ташкил қилган. Мазкур манбаларга таяниб тўпланган билимлар тарқоқ характерга эга бўлиб, оддий маълумотлар, қоидалар йиғиндисидан иборат эди. Кундалик-амалий билишнинг соҳалари ҳам турли-туман эди: у соғлом фикрларни ҳам, ирим- сиримларни ҳам, анъана ва меросни ҳам, насиҳат-у башоратни ҳам ўз ичига оларди. Билишнинг илк тарихий шаклларидан яна бири ўйинлар ёрдамида билиш эди. Кишилар, айтайлик ов “сценарийсини” олдиндан ўйнаб кўриб (ёшлар эса ушбу жараённи кузатиб), фаолиятнинг асосий элементлари, хусусиятлари тўғрисида маълумотга эга бўлганлар. Ўйин давомида индивид фаол билиш фаолияти билан машғул бўлган, янги билимларни эгаллаш билан бирга маданиятнинг ўзига хос ютуқларини ҳам ўзлаштирган. Ўйин нафақат болаларнинг, балки катталарнинг маънавий дунёсига жиддий таъсир кўрсатиши ҳам бор гап. Дарвоқе, билишнинг бу шакли бугунгикунда ҳам математика, иқтисод, кибернитека, ҳарбий ва бошқа фанларда қўлланилади. Бунла кўпроқ махсус ўйинли моделларга, ўйин сценарийларига мурожаат қилиш одат бўлган. Жумладан, ўйин мураккаб жараёнларнинг боришини ўз ичига олиши мумкин. Ҳозирги замон фалсафасининг кўпгина оқимлари ўинни билишнинг мустақил услуби сифатида эътироф этадилар. Масалан, Хейзинга ўйинни маданиятини шакллантирувчи умумий принцип сифатида баҳоласа, Гадамер уни санъат асарларининг мавжудлик усули деб атайди. 4 Ижтимоий-тарихий тара ққ иётнинг илк босқичида мифологик билишнинг аҳамияти айниқса катта бўлди. Униннг ўзига хос хусусияти шундаки, мифологик билиш воқеликни фантастик талқин этади, табиат ва жамият воқеаларини халқ фантазияси нуқтаи назаридан акс эттиради. Мифологик билиш шарофати билан табиат, кишилар, уларнинг турмуш шароитлари, муомала шаклларига оид маълум билимлар мажмуи шаклланади. Тўғри, фалсафий тафаккур тарихида кўпгина оқимлар 4

мифологик билишни чег-чегараси йўқ, оқилликдан йироқ фантазия деб баҳолаб келдилар. Аслида бундай эмас. Масалан, структурализм фалсафаси мифологик билишни тарихий-тараққиётнинг маълум босқичида катта аҳамият касб этган билиш шакли сифатида талқин қилар экан, мифологик тафаккур оламнинг ўзига хос моделини яратганини, аждодлар тажрибасини жамлаб, авлодларга етказганини қайд этади. Тимсоллар ёрдамида фикрлаш, умумлаштириш, таснифлаш ва мантиқий таҳлил қилиш маданияти илк бор айнан билиш негизида юзага келади ва ривожланади. Албатта, мифологик тафаккур кўпроқ ақлийликка эмас, ҳиссийликка таянади. Бунинг устига, у билиш объектини субъектдан, нарсани уни ифодаловчи сўздан ажратмайди. Табиий ва ижтимоий жараёнлар, ҳодиса воқеаларнинг келиб чиқиши билан моҳияти бир хилда талқин этилади. мисол учун мифологик тафаккур “Қуёш нима?” деган саволга: “У Пурушанинг бир кўзидан ҳосил бўлган”,-деб жавоб беради. Шунга қарамасдан, айрим тадқиқотчилар мифологик билиш бугунги кунда ҳам ўз аҳамиятини йўқотмаганини айтадилар. Чунончи, П. Фейерабенд мифологик билиш услубларини ижобий баҳолар экан, униннг муваффақиятларини илмий билиш зафарларидан кўпроқ эканини таъкидлайди. Боз устига, мифологик билиш кишилик маданиятига асос солган бўлса, илмий билиш уни ўзгартириб борди, ваҳоланки, бу ўзгариш ҳамиша ҳам ижобий интиҳо билан якун топмади, дейди у. Мифология негизида билишнинг яна бир тарихий шакли-бабиий билиш шаклланади. Бу шакл кейинчалик санъатда ўз ифодасини топди. Албатта, билишнинг бу шакли билишга оид бирор бир вазифани бажармайди, лекин унда катта гносологик потенциал жамланган. Айни пайтда, масалан, герменевтика вакиллари, санъатни ҳақиқатга етиш воситаси санайдилар. Санъат воқеликни тимсолларда ифодалар экан, нафақат кишиларнинг эстетик эҳтиёжларини қондиради, балки кишилар ва уларнинг характери, у ёки бу мамлакат ва халқ ҳақидаги билимларни ифодалайди.

Бироф неолитик инқилобнинг асосий омиллари билишнинг тарихий шаклларига, хусусан мифологик билишга шикаст етказди. Гап шундаки, неолитик инқилоб натижасида инсон фаолияти серқирра аҳамият касб етди. Одам боласи ўт-ўланларни, мева-чеваларни териб ейиш, ов қилиб кун кўриш билан чекланмасдан, деҳқончилик, чорвачилик, ҳунармандчилик билан шуғуллана бошлади. Аста-секинлик билан у оловни бўйсундиришга муваффақ бўлди, ҳайвонларни қўлга ўргатди, ғилдиракни ихтиро этди, қурилиш техникаси асосларини ўзлаштирди, кўчманчиликни тарк этиб, ўтроқ ҳаёт кечира бошлади. Она сайёрамизнинг кўпгина нуқталарида ибтидоий жамоа ўрнини деҳқончилик жамоаси эгаллай бошлади. Илк шаҳар-давлатлар юзага келди, инсон ўз тарихининг цивилизациялашган даврига қадам қўйди. Тилга олинган ижтимоий жараёнлар бир томондан меҳнатнинг тақсимланишига, иккинчи томондан эса инсон тажрибаси ёрдамида тўпланган информация ва билимлар ҳажмининг ортишига сабаб бўлди. Ўз- ўзидан турли фаолият турларига (жисмоний ва ақлий меҳнатга) доир мулоҳазалар, қоидалар, хулосаларни алоҳида-алоҳида жамлаш, ифодалаш ва амалиётга татбиқ этиш зарурияти туғилди. Ақлий фаолият, ақлий меҳнат, ақлий тажрибага оид барча информация ва билимлар мажмуи мифологиядан айри ҳолда ифодалана бошлади. Боз устига, ушбу информация ва билимларнинг ўзи икки буюк истемага бирлашдилар. Уларнинг бири-дин, иккинчиси-фалсафа номини олди ва инсоният тарихининг бутун кейинги босқичида ёнма-ён, ўзаро уйғун ҳолда ривожланиб келди. Аввало дин ва фалсафа ўртасидаги дастлабки тафовутни аниқласак. Ўз ривожининг илк босқичида диннинг ўзига хос хусусияти шунда эдики, у кишиларнинг ижтимоий, табиий жараёнларга муносабатини ҳиссийлик нуқтаи-назаридан ифодаларди. Шунга қарамасдан, диний билиш инсониятга кўлаб эътиборли билимларни ҳадя этди. Бунга амин бўлиш учун ҳеч бўлмаганда муқаддас китоблар-Библия ва Қуръони Каримга мурожаат этиш кифоя. Бироқ ҳеч бир дин системалаштирилган билимлар ишлаб чиқармади. У яхлит, умумий характерга эга бўлган (барча инсонлар учун) ва

исботланувчи билимларни ҳам шакллантирмади. Оламни ҳиссийлик эмас, ақлга мувофиқлик принципи позициядан ўрганиш, униннг асосида системалаштирилган, исботланувчан билимлар мажмуини ишлаб чиқариш- айнан фалсафий билишнинг чекига тушган тақдирдир. Хулласи калом, антик даврда фалсафа мифология ва диндан айри тушган, ақлга мувофиқлик принципи асосида шаклантирилган билимлар йиғиндисини англатарди. Фалсафанинг антик талқини буюк файласуф Аристотель асаларида айниқса ёрқин ифодаланади. Мутафаккир фалсафани назарий, амалий ва тасвирий фалсафага бўлади. Ўз навбатида, уларнинг барчаси ўз таркибий қисмларига эга. Хусусан, назарий фалсафа математика, физика, метафизикани ўз ичига олади. Амалий фалсафа этика, эстетика ва сиёсатни қамраб олади. Тасвирий фалсафада эса поэтика, риторика ва санъат жам бўлади. Антик тафаккур санъат ва инсон хатти-ҳаракатлари билан боғлиқ нормаларни ҳам фалсафий мушоҳада объектига айлантирган. Эстетика ва этика ҳам мифологи ва диндан ажралар экан, қадимги фалсафий таълимотлар негизида ўзининг тушунчалар аппаратини ишлаб чиқишга киришди. Фан, аҳлоқ ва эстетика ягона билим доирасида бирлашиб кетганди. Ақлга мувофиқлаштирилган санъат ва ақлга мувофиқлаштирилган аҳлоқ ҳали мифологик дунёқарашдан тугал ажралмаган бўлсада, уларнинг фалсафа оламига киришининг ўзиёқ системавийлик сари қадам қўйилганидан далолат эди. Фалсафани антик тушуниш моҳиятан бизнинг фалсафа ҳақидаги тасаввурларимиздантубдан фарқ қилади. Фалсафанинг тарихан илк талқини умуман илмий-назарий билимлар йиғиндиси билан боғлиқ. айрим мутахассислар антик фалсафани “протобилим”, яъни илм ибтидоси деб юритадилар. 5 Протобилим предметини яхлит воқелик ташкил этган. Бу воқелик, биз юқорида айтиб ўтканимиздек, ақлга мувофиқлик нуқтаи 5

назаридан ўрганилган, акс эттирилган. Айнан протобилим кейинчалик турли фанларнинг шаклланиши учун пойдевор яратди. Айни пайтда фалсафа нафақат илмий-назарий билимларни, балки шундай билимларни яратувчи мутафаккирланинг ҳаёти, ижоди, ўзига хос ҳислатларини ҳам мужассам этган. (Ким билсин, фалсафий методология, фалсафий методологик функциялари балки ана шу информациялар негизида, “мутафакккир ҳаёти ва ижоди, ижодниамалга ошириш услуб ва усуллари” вектори бўйлаб юзага келгандир) Бунинг оқибати ўлароқ, файласуфлар ҳаёти билан боғлиқ, лекин инсон борлиғининг ўзига хос жиҳатларини ифодаловчи пурҳикмат ҳикоялар ҳам сақланиб қолган. Улардан бирини тилга олсак. “Аристотель гетера Феллидадан Александр Македонскийни тинч қўйишни сўрабди. -Майли,-дебди париваш, -бир шартим бор, мени хардек устингга миндириб айлантирасан. Донишманд шартни бажараётганида шогирди келиб қолибди. -“Кўрдингми,-дебди Аристотель,-аёл устозингни қай куйга солди”. 6 Ушбу ҳикоятдан нафақат аёлнинг асл табиати ҳақида, балки ўзганинг биргина нодонлиги донишмандининг бошини ҳам қилиши мумкинлиги тўғрисида, устоз шогирди учун ўт кетиши лозимлиги хусусида хулоса чиқариш мумкин. Ўрта асрлар давомида фалсафанинг антик талқинига путур етмади. Фақат фалсафа диннинг асосий догматларини асослаб берувчи, диннинг назарий асосларни яратувчи билим соҳасига айлантирилди, холос. Шу куйи, айтайлик, Аристотельдек буюк зот яратган фалсафа оламнинг диний манзарасини шаклланитишда қўл келган бўлса, Фома Авинакийдек дин пешвоси ўз мулоҳазаларига мантиқийлик ато этиш учун фалсафага мурожаат этди. Уйғониш даврига келиб, инсон маънавий дунёси, унинг қобилиятлари, ҳаётининг мазмуни билан боғлиқ муаммолар янгича тус олди. Бу муаммолар 6

устида ақлга мувофиқ позициядан фикр юритиш, инсон тақдири унинг ўз қўлида эканлигини асослаб бериш зарурияти юзага келди. Натижада диндан айри ҳолда, соф фалсафий тадқиқотларга бўлган эҳтиёж ҳаётга қайтди. Шу тарзда фалсафанинг диндан тугал ажралиши содир бўлди. Бу ҳолат инсониятга ҳайратга солувчи туҳфалар бахш этган, турмушини енгиллаштирган, айни пайтда ҳалокат ёқасига етаклаб келган фан деб аталмиш ижтимоий онг шакли шакллангунига қадар муқим турди. * * * Юқоридаги фикрларимиздан қуйидаги хулосалар келиб чиқади: 1. Антик талқиндаги фалсафа инсон билиш қобилиятларнинг ривожланиши натижасида юзага келган. Ушбу динамикани яхши англаб олиш учун билишнинг тарихий шакллари алмашинувини кузатмоқ даркор. 2. Инсоният тарихи давомида унинг турмуш тарзи, эҳтиёжлари ва манфаатларига мутаносиб тарзда билишнинг қатор тарихий шакллари (кундалик-амалий билиш, ўйинлар ёрдамида билиш, мифологик билиш, бадиий билиш) ривожланди. 3. Неолитик инқилоб ва унинг маҳсуллари мифология негизида дин ва фалсафанинг шаклланишига олиб келди. Улардан бири (дин) кўпроқ инсоннинг оламга ҳиссий муносабатларини ифодалаган бўлса, иккинчиси оламни ақлга мувофиқлик принқипи асосида ўрганишни мақсад қилиб қўйди. 4. Антик фалсафа ўз давридаги барча илмий-назарий билимларни қамраб олди. Унинг предметини яхлит олинган воқелик ташкил этади. 3. Фалсафанинг анъанавий талқини Ўн олтинчи асрнинг сўнгги чораги ва ўн еттинчи бошларида Нидерландияда буржуа инқилоби содир бўлди. Бу инқилобнинг ғоявий раҳнамолари ва бевосита иштирокчлари бир мамлакат миқёсида эмас, бутун инсоният тарихида инқилобий ўзгариш ясаётганларини ўйлаганмиканлар? Уларнинг саъй-ҳаракатлари натижаси ўлароқ нафақат иқтисодий ишлаб

чиқариш ва ижтимоий институт юзага келиши, асрлар давомида умргузаронлик қилган фалсафа табиатнинг ўзгришини хаёлларига келтирганмиканлар? Нидерландияда буржуа инқилоби протестант мамлакатларнинг барчасигаакс садо берди. Масалан, 1640-1688 йилларда саноати гуркираб ривожланган Англияда ҳам ҳудди шундай инқилоб бўлиб ўтди. Ушбу инқилоблар ҳунармандчилик меҳнатини узил-кесил чеклаб, мануфактуравий ишлаб чиқаришга кенг йўл очди. Бунинг натижасида меҳнат самарадорлиги орта бошлади, чунки мануфактуравий ишлаб чиқариш жараёнидага турли майда-майда вазифаларни алоҳида-алоҳида бажаришга асосланган кооперацияга таянарди. Буржуа инқилоби, янги буржуа жамияти иқтисодиёт ва сиёсатни, ижтимоий муносабатларни тубдан ўзгартирди. Айни пайтда инсон қадриятлари системаси, унинг қадриятлари иерархияси ўзгарди. Уйғониш даврида инсон олий қадрият даражасига кўтарилди. Антик давр ҳам, ўрта асрлар ҳам инсон борлиғига эътиборни бу фадар кучайтирмагандилар. Ренессанс ҳар бир индивижуумнинг бетакрор эканлигини эътироф этди. Энг муҳими, инсоннинг ижтимоий мақомини белгиловчи мезонни унинг маънавий дунёсидан, айниқса қобилиятлари ва малакасидан излади. Буржуа инқилоби эса бундай ёндашувни шубҳа остига олдиндан жамиятни қарор топтирди. Мафкурани улуғловчи ижтимоий гуруҳлар ўзлари яратган қадриятлар иерархиясидаги юқори ўринни иқтисодий дараомадга тақдим этадилар. Иқтисодий даромад устуворлиги эса ишлаб чиқариш жараёнларини рационаллаштириш заруриятини кун тартибига қўйди. Ишлаб чиқариш жараёнини оқилона ташкил этиш учун шундай имкониятларни шакллантирувчи, ихтиро ва кашфиётлар қилиш имконини яратувчи билимлар системаси вужудга келтирмоғи даркор эди. Ана шундай билимлар ривожи маънавият саҳнига ижтимоий онгнинг янги шаклини-илмий онг ва фанни етаклаб чиқди.

Тўғри билишнинг ўзига хос шакли, маънавий ишлаб чиқаришнинг тарорланмас типи мураккаб ижтимоий институт бўлмиш фан XVI асрнинг сўнги ва XVI асрнинг бошларида юзага келди. Бироқ бундай фан шу даврга келибгина ривожлана бошлади, деган хулоса келиб чиқмайди. Келтирилган даврга фадар илмий билимлар фалсафа негизида тараққий етди. Хусусан, Қадимги Юнон фалсафасининг фан келиб чиқишига катта таъсири ҳақида гапираркан, А.Уайтхед Платон деалогларидаёқ “мантиқнинг фан сифатидаги негизлари”мавжудлигини қайд этади. Бироқ Платон ушбу услубдан мақсадга мувофиқ фойдаланмаган. Ундаги фарқли ўлароқ, Аристотель формал мантиқнинг яхлит системасини шакллантирди. Юнон файласуфи, биринчидан, ўз асарларида “тасниф” тушунчасидан кенг фойдаланади (айниқса табиат ва ундаги жараёнларни билиш учун) ва синфлар орасидаги ўзаро муносабатларни устакорона таҳлил қилади. Иккинчидан, “ у ўз назарий таълимотини зоология, физика, социология соҳасидаги бевосита кузатишлар натижасида тўпланган йирик материалга нисбатан қўллайди. Биз унинг асарларида қарийб барча аниқ фанларнинг –ҳам табиий, ҳам инсон руҳи фаоллиги билан боғлиқ фанларнинг –негизларини кўришимиз мумкин. У турли вазиятларни аниқ таҳлил қилиш асосларини яратдики, бу ҳол кейинчалик ҳозирги замон Европа фанининг шаклланишига олиб келди”. 7 Дар ҳ а қ и қ ат , фан куртаклари Қадимги Миср ва Бобилда, Ҳиндистон ва Хитойда, Юнонистондаёқ юзага келиб улгурганди. Аммо бу куртаклар табиат ва жамият ҳақидаги эмпирик билимлар, астраномия, этика, мантиқ, математиканинг узуқ-юлуқ бўлаклари эди. Айнан шунинг учун ҳам Эвклид геометрияси фан эмас, математика тармоқларидан бири, холос. Албатта, бунинг сабаби Коперник, улуғбек ёки Ньютон сингари буюк ақл соҳибларининг етишмаслигида эмасди. Ўн олтинчи асрга қадар Шарқда Беруний ва Хоразмий, Ғарбда Гиппократт ва Птоломей каби мутафаккирлар ижод қилганини ҳам унутмаслик лозим. Бироқ бу ва бунга ўхшаш кўплаб ижодкорлар мероси . 7

Адаби ё тлар: 1. Каримов И.А. Ўзбекистон: Миллий истиқлол, иқтисод, сиёсат, мафкура. Том 1. Тошкент, 1996. 2. Каримов И.А. Биздан озод ва обод Ватан қолсин. Том 2. Тошкент, 1996. 3. Каримов И.А. Ватан саждагоҳ каби муқаддасдир. Том 3. Тошкент, 1996. 4. Каримов И.А. Бунёдкорлик йўлидан. Том 4. Тошкент, 1996. 5. Каримов И.А. Янгича фикрлаш ва ишлаш - давр талаби. Том 5. Тошкент, 1997. 6. Каримов И.А. Хавфсизлик ва барқарор тарақҚиёт йўлида. Том 6. Тошкент,1998. 7. Каримов И.А. Биз келажагимизни ўз қўлимиз билан қура-миз. Том 7. Тошкент,1999. 8. Каримов И.А. Озод ва обод Ватан, эркин ва фаровон ҳаёт- пировард мақсадимиз. Том 8. Тошкент, 2000. 9. Каримов И.А. Ватан равнақи учун ҳар биримиз масъ-улмиз.Том 9. Тошкент, 2001. 10. Каримов И.А. Хавфсизлик ва тинчлик учун курашмоқ ке-рак. Том 10. Тошкент,2002.

Похожие

Фалсафанинг асосий мавзулари ва муаммолари

Фалсафанинг асосий хусусиятлари ва вазифалари. Фалсафанинг предмети

Фалсафанинг фан сифатида шаклланиши, унинг предмети, функциялари ва муаммолари

Билиш назарияси - асосий муаммолари ва йўналишлари

Борлиқ – фалсафанинг фундаментал категорияси