Ғоя ва мафкураларнинг намоён бўлиш шакллари - Философия - Рефераты

Ғоя ва мафкураларнинг намоён бўлиш шакллари

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

61.5 KB

Ғоя ва мафкура кате гориялари Режа: 1. Ғоя категорияси, унинг моҳияти ва намоён бўлиш хусусиятлари. 2. Мафкура категорияси, унинг моҳияти ва мазмуни. 3. Ғоя ва мафкура категорияларининг мазмун моҳиятини ўрганишнинг тарбиявий аҳамияти.

Инсон ва жамият ҳаётида муҳим ўзгаришларни амалга оширишда муайян ғоялар алоҳида ўрин тутади. Жамият тараққиётининг маълум даврларда тезлашуви, секинлашуви, жамият ҳаётида ижобий ёки салбий ҳолатларнинг рўй бериши жамиятда қандай ғоялар ҳукмронлик қилиши, улар қандай кучларни ҳаракатга келтириши, кимларнинг, яъни қайси бир ижтимоий қатламнинг манфаатларига хизмат қилишига кўп жиҳатдан боғлиқдир. “Ғоя” категориясининг моҳияти ҳақида гап кетганда инсон ўзининг онги, ақл-заковати, иймон-эътиқоди ва ижодий меҳнати билан бошқа жонзотлардан фарқ қилади. Инсон тафаккури воқеликни идрок этиш мобайнида турли фикрлар, қарашлар, ғоялар ва таълимотлар яратади. Демак, биринчидан, ғоя инсон тафаккурининг маҳсулидир. Иккинчидан , ғоя олдин мавжуд бўлмаган, ўзида янгиликни ташувчи хусусиятга эга бўлган фикрдир. Учинчидан, ғоя олдин пайдо бўлади, ундан кейин ғоялар асосида мафкура, мафкура асосида тизим, сиёсат пайдо бўлади. Илмий-фалсафий адабиётларда “ғоя”, “мафкура”, “идея” ва “идеология” тушунчалари ишлатилмоқда. Идея ва идеология кўпроқ ғарб давлатларида ҳамда рус тилидаги манбаларда учрайди. “Идея” ибораси юнон тилидаги “idеа” сўзидан олинган “идеология” сўзи учун ўзак бўлиб ҳисобланади. Идеология (idеа-ғоя, тушунча, lоgоs-таълимот) атамаси эса ғоялар тўғрисидаги таълимотни англатади ва икки хил маънода ишлатилади. 1. Ғояларнинг мазмуни, шаклланиши, аҳамияти тўғрисидаги билимларни ифодалайди ва илмий соҳа ҳисобланади. 2. Муайян ғояни амалга ошириш, мақсадга етиш усуллари, воситалари, омиллари тизимини англатади. Соғлом ва носоғлом, эзгу ҳамда ёвуз, бунёдкор ёки вайронкор ғоялар инсоният тарихи мисолида кўплаб учрайди. Ғояларнинг оддий фикрлардан фарқи шундаки, булар гарчи тафаккурда пайдо бўлсада , кенг

жамоатчиликнинг, муайян ижтимоий қатламнинг мақсадларини ифода этади. Уларнинг ишончи ва эътиқодига айланиб, эътироф этилганлигини билдиради, инсон ва жамият руҳиятига, ҳатто уларнинг туб қатламларигача сингиб боради. Ғоя шундай қувватга эгаки, у одамларнинг ички дунёсигача кириб бориб, уни ҳаракатга келтирувчи, мақсад сари етакловчи руҳий-ақлий кучга айланади. Уларни муайян мақсадга йўналтиради, сафарбар этади, жипслаштиради, ҳамжиҳат ва ҳамкорликка ундайди. Ҳар қандай ғоя ижтимоий аҳамият касб этиб, одатда муайян ғоялар, алоҳида олинган шахслар онгида пайдо бўлади. Маълум бир муддатдан кейин эса жамиятнинг турли қатламларига тарқалади, турли элатлар ва миллатлар орасида ёйилди, янги авлод жамиятда мавжуд ғоялар таъсирида тарбияланади. Муайян қарашлар ва ғояларни ўз эътиқодига сингдиради, ўз навбатида янги ғояларни яратади ва тарғиб қилади. Ғоялар миллий- маданий меросни, умуминсоний қадриятларни, ижтимоий-маънавий ҳаётни, теварак оламни ўрганиш, билиш жараёнида дунёга келади. Ижтимоий онгнинг барча шакллари илм-фан, фалсафа, дин, санъат ва адабиёт, ахлоқ, сиёсат ва ҳуқуқ-муайян бир ғояларни яратади, уларга таянади ва уларни ривожлантиради. Шундай қилиб, “ғоя инсон тафаккурида вужудга келадиган, ижтимоий характерга эга бўлган, руҳиятга таъсир ўтказиб, жамият ва инсонларни ҳаракатга чорлайдиган, мақсад-муддао сари етаклайдиган кучли, теран фикр”. Ғояларнинг объекти ва субъекти. Аввало, шуни таъкидлаш керакки, ғояни шакллантирадиган, юқорида таъкидланганидек, унинг вужудга келишига туртки берадиган объектив реаллик – ташқи олам, дунё ва унинг ҳодисалари , инсоният, жамият ҳаётига тегишли воқеалар мавжуд. Сўнгра эса, ана шу ҳодиса, воқеа ва жараёнларни англаб оладиган, ўз ҳаётини уларнинг қонуний оқимига мослайдиган ва ўзи ҳам уларга акс таъсир этадиган одамзот ҳам мавжуд. Ғоя ана шу икки томон, яъни ташқи реаллик ва одамзот орасидаги муносабат (таъсир ва акс таъсир) натижасида

шаклланадиган субъектив ҳодиса, объектив реалликнинг субъектив натижаси, инсон онгида ташқи олам, дунё ва ҳаёт ҳодисаларини акс этиш шаклларидан биридир. Ғоя гносеология нуқтаи назаридан баҳоланар экан, қўйидаги маъноларни англатади: - инсон онгининг таркибий қисми; - ташқи оламнинг образли инъикоси ва акси; - инсоннинг воқеа ва ҳодисаларни англаш шакли; - инсон онгининг ташқи олам ва ҳаёт ҳодисаларига нисбатан акс таъсирнинг намоён бўлиш шаклларидан бири. Ғоянинг “фикр” ва “мафкура”, “мақсад”, “идеал тушунчалар билан алоқаси. “Ғоялар” аслида фикр шаклида бўлиб, ўзининг ижтимоий залвори билан ғоя даражасига кўтарилиши мумкин, акс ҳолда жуъзий таснифга эга бўлса, фикр бўлиб қолаверади. Мафкура эса муайян ғоялар тизимини ўзида ифода этиб, уларни амалга ошириш усул воситаларини англатади. Ҳар қандай ғоялар муайян халқнинг мақсад-муддаоларини ифодалайдиган, ҳаракатга келтирадиган куч бўлиб, ҳар қандай мақсад ғоялар воситасида намоён бўлади. Идеал, орзу-интилишнинг олий мақсади ҳисобланиб, бу ҳам ғояларда ўз ифодасини топади. Ғоя ва дунёқараш. Ғоя тушунчаси ва мафкура дунёқарш тушунчаси билан алоқадор. Узвий ғоялар тизими воситасида вужудга келадиган мафкура, миллий онг, миллий ғоя, миллий ғурур кабиларни, умуман, маънавиятни, ғояни амалиётда асослайдиган куч деб қарайдиган бўлсак, ғояни дунёқарашдан ташқари алоҳида ўрганиш ва кўриш мумкин эмас. Энг муҳими миллий ғоямиз инсонни ҳалол ва пок ҳаёт кечириш, бева- бечоралар, қаровсиз қолган болаларга нисбатан эътиборли бўлиш каби ю ксак инсоний фазилатлар ни шакллантиришга асосланган дунёқарашга мезон бўлиб хизмат қилади. Шу ўринда, таъкидлаш керакки, фалсафий дунёқарашнинг асосида ҳам фалсафий ғоялар, диний дунёқараш асосида эса диний ғоялар ётиши юқоридаги фикрларимизга далил бўла олади.

”Мафкура” категорияси арабчадаги “муфаккур”, “муфаккиратун” сўзлардан олинган бўлиб, чуқур маъноли, теран мазмунли деган маънони англатади. Мафкура тушунчасини таърифлашда фалсафий адабиётлар, луғатларда бир қанча фикрлар берилган. Мафкура тушунчасига файласуф олимлар томонидан берилган таърифлар шакл ва мазмун жиҳатдан бир хил. Мафкурага жамиятдаги муайян сиёсий, ҳуқуқий, аҳлоқий, диний, бадиий, фалсафий, илмий қарашлар, фикрлар ғоялар мажмуасидир – деб таъриф берилади. Демак, мафкура – муайян ижтимоий гуруҳ ёки қатламнинг, миллат ёки давлатнинг жамият эҳтиёжларини, мақсад ва интилишларини, ижтимоий-маънавий ривожланиш тамойилларини ифода этадиган ғоялар, уларни амалга ошириш усул ва воситалар тизимидир. Ҳар қандай назария ва таълимот бир тизимга солинган ғоялар мажмуидан иборат бўлади. Шу сабабли дунёқарашнинг асосини ва муайян ишонч-эътиқоднинг асосини ҳам ғоялар ташкил этади. Одамлар, ижтимоий синф ва қатламларнинг, миллат ҳамда давлатларнинг манфаатлари ва мақсадлари ҳам ғояларда ифода этилади. Ўз олдига қўйган мақсади қандай жамият қурмоқчи экани, бунга қандай йўллар билан эришмоқчи бўлаётгани ҳақидаги ғоялар тизими ҳар бир миллат, халқ ва жамиятнинг миллий мафкурасининг асосини ташкил этади. 1 “Ғоя” ва “мафкура” тушунчалари бир-бирига яқин бўлсада, уларни айнанлаштирмаслик керак. Биринчидан, мафкура ғояга нисбатан мазмун жиҳатдан кенгроқ тушунчадир. Иккинчидан , ҳар қандай мафкурада ижтимоий воқеликни сақлаб қолиш ёки ўзгартиришга қаратилганлик, яъни мақсадлар ботиний эмас, балки зоҳирий таркибда мавжуд бўлишини ва мафкуранинг ўзагини ташкил этишини таъкидлаш, жоиз. 1

Учинчидан, ҳар қандай ижтимоий ғоя фақат маълум бир мафкура доирасидагина ўзининг уюштирувчилик ва сафарбарлик салоҳиятини, жозибадорлик кучини намоён қила олиши мумкин. Ўзбекистон халқининг миллий истиқлол мафкураси жамиятни жипслаштиришга, буюк келажак йўлида ҳамжиҳатлик билан ҳаракат қилишга, барпо этилаётган эркин фуқаролик жамиятида ҳар бир юртдошимизнинг ўзига хос ўрни бўлишига сафарбар этади. Прездент И.Каримов жамият мафкурасига шундай таъриф берган: “Одамларнинг минг йиллар давомида шаклланган дунёқараши ва менталитетига асосланган, айни вақтда шу халқ, шу миллатнинг келажагини кўзлаган ва унинг дунёдаги ўрнини аниқ-равшан белгилаб беришга хизмат қиладиган, кечаги ва эртанги кун ўртасида ўзига хос кўприк бўлишга қодир ғояни мен жамият мафкураси деб биламан”. 1 Бинобарин, миллий мафкура ҳар қандай халқни-халқ, миллатни-миллат қиладиган, унинг йўли ва мақсадларини аниқ-равшан чароғон этадиган маёқдир. Инсоният тарихида турли шаклда жуда кўплаб мафкуралар яратилган, хилма-хил ижтимоий-сиёсий кучлар, ўз ғоялари ва таълимотлари орқали мақсад ва ниятларига етишмоқ учун интилган. Мафкуралар моҳиятига кўра, фалсафий, дунёвий, диний ва бошқа турли таълимотлар асосида яратилади. Мафкуранинг фалсафий илдизлари. Бунда фалсафа илми хулосаларига асосланиши назарда тутилади ва ҳар бир халқнинг ўзига хос фалсафий мероси, қарашлари, ғоялари уларнинг мақсадларида ўз ифодасини топади. Шарқ ва ғарб фалсафаси бунга ёрқин мисол бўла олади. Қадимги хитой файласуфил Конфуций таълимоти ушбу мамлакатда ХХ асрнинг 50- йилларигача ўзининг миллий мафкура даражасида тура олганини яхши биламиз. Рим империяси парчалангандан кейин ўз давлатчилигига эга бўлган халқларнинг ўзига хос қадриятлари ва менталитети заминида вужудга келган миллий фалсафалар асосида шаклланди. Шу боис, ўша даврдаги италян, инглиз, француз, немис фалсафаси ўзи мансуб бўлган жамиятни 1

бирлаштиришга хизмат қилди. Жумладан, ҳақиқий миллий хусусиятига эга бўлган Гегелъ фалсафаси, Австрия-Венгрия империясидан ажралиб, мустақил Прусс монархиясининг давлат мафкураси даражасига кўтарилган. Мафкуранинг дунёвий илдизлари маърифий дунёга хос сиёсий, иқтисодий, ижтимоий, маданий муносабатлар мажмуидан иборатдир. Умумэътироф этилган тамойиллар ва қонун устуворлиги, сиёсий плюрализм, миллатлараро тотувлик, динлараро бағрикенглик каби ғоялар дунёвий жамиятнинг асосини ташкил этади. Бундай жамиятда инсоннинг ҳақ- ҳуқуқлари ва эркинликлари, жумладан, виждон эркинлиги ҳам қонун йўли билан кафолатланади. Дунёвийлик дегани болъшевиклар ва ақидапарастлар айтганидек, динни инкор қилиш ёки “даҳрийлик” дегани эмас, балки ундаги аҳлоқий ва фалсафий таълимотлардаги эзгу ғоялардан, қадриятлардан ўринли фойдаланиш учун кенг имконият яратишдир. Мафкуранинг диний илдизлари – инсон онги ва руҳияти билан узвий боғлиқ экани ва шу боис унинг ғоявий илдизлари диний таълимотларига бориб тақалиши тушунилади. Яъни кўпгина мафкураларда Авесто, Веда ва Упанишадлар, Инжил ва Қуръон каби китобларда акс этган эзгу ғоялар ўз ифодасини топганини кўрамиз. Дунёвий ва диний қадриятлар бир-бирини бойитиб борган шароитда тараққиёт юксак босқичга кўтарилади. Башарият тарихида ўчмас из қолдирган Имом Бухорий, Мусо ал-Хоразмий, Имом Мотуридий ва Абу Райҳон Беруний, Имом Ғаззолий ва Форобий сингари буюк заковат соҳиблари ёнма-ён яшаб, фаолият кўрсатган давр ёрқин мисол бўла олади. Илмий кашфиётлар ҳам мафкура ривожига катта таъсир ўтказади. Жумладан, бугунги кунда, космонавтика, бионика, биофизика, кибернетика, ахборотлаштириш каби кашфиётлар одамлар тасаввурини кескин ўзгартирмоқда. Мафкураларнинг мавжудлиги кўп жиҳатдан унга асос бўлиб хизмат қиладиган ғояларга боғлиқ. Айни пайтда ғоялар ўз мазмунига кўра, бирини-

бири тўлдира оладиган, бойитадиган жиҳатларига эга бўлишлари керак. Акс ҳолда мафкура бўш ерда шаклланмайди. Ғоялар эса, мафкура воситасида амалга ошишини эътиборга оладиган, бўлсак, у мафкура доирасидагина ғоя яшаб қолиши ва реалликка айланишини таъкидлаш лозим. Ғоя – инсон ҳаётидаги ўрни ва аҳамияти жуда муҳим фалсафий масаладир. Инсон ўзи ғояларни яратади, улардан куч-қувват олади. Ўзи яратган ғоялар инсоннинг онги ва шуурини, тафаккури ва эътиқодини эгаллаб, унинг соҳибига айланади. Юксак ғоялар одамларни олижаноб мақсадлар сари етаклайди. Ғояси етук, эътиқоди бутун, қадриятлари юксак инсонгина мардлик намуналарини кўрсата олади. Ҳар бир халқнинг тарихи шу халқдан етишиб чиққан буюк сиймолар, мард қаҳрамонлар ва фидойи инсонлар тарихи асосида битилади. Халқимизнинг Широқ, Тўмарис, Спитамен, Муқанна, Темур Малик, Жалолиддин Мангуберди, Амир Темур, Бобир Мирзо каби мард фарзандлари – буюк ғоя соҳибларидир. Минг йиллар ўтса, ҳам улуғ аждодларимизнинг матонати ва қаҳрамонлиги халқнинг хотирасидан ўчмайди. Чунки улар юксак ғоялар – Ватан озодлиги, эл-юрт бахт-саодати, илму урфон ривожи йўлида жон фидо қилганлар. Аҳмад Яссавий бутун умрини Ҳақ ишқида ўтказганида ҳам, Нажмиддин Кубро мўғул босқинчиларига қарши қўлида туғ кўтариб борганида ҳам улуғвор ғоялар уларга сабр-бардош ва матонат ато этган. Жордано Бруно жисму жонини эгаллаган гулхан алангасида ҳам буюк ғоя туфайли ўз эътиқодидан қайтмаган. Насимий товонидан сўйсалар ҳам, ишқи Илоҳий деб жон берган. Жаҳон тарихидан, жумладан халқимизнинг ўтмишидан ҳам, қайси соҳада бўлмасин, мардлик ва жасорат кўрсатиш учун инсонга албатта улуғвор ғоя керак эканлигига кўплаб мисоллар топилади. Бутун дунё тараққиётига улкан таъсир кўрсатган назарий таълимот ва мафкураларни яратиш учун инсоният тарихининг турли даврларида улкан

ақл-заковат, истеъдод ва теран тафаккур соҳиблари мислсиз заҳмат чекканини кўрамиз. Суқрот ва Афлотун, Конфуций ва Зардушт, Алишер Навоий ва Мхатма Ганди каби буюк мутафаккирлар фаолияти бунинг яққол мисолидир. Уларнинг ҳар бири ўз даврида ўзи мансуб халқни бирлаштирадиган улкан аҳамиятга молик ғояларни яратганлар. Бу ғояларга таяниб бунёдкорлик йўлида, эзгу мақсадларга эришиш учун ҳормай-толмай меҳнат қилганлар. Бу борада инсониятга ”Ўзини англамоқ буюк саодат” эканлигини англатган Суқрот ҳам, “халқни якқалам қилдим”, дея қониқиш ҳиссини туйган Навоий ҳам, Ҳиндистон ва Покистон озодлиги йўлига умрини бахшида айлаган Мхатма Ганди ҳам бугунги авлодлар учун ибрат намунаси бўлган улуғ инсонлардир. Хуллас, инсоният тарихи хилма-хил ғоя ва мафкураларнинг вужудга келиши, амалиёти, бир-бири билан ўзаро алоқадорликда бўлган узлуксиз жараёндир. Бу жараёнда турли ғоялар ва мафкуралар у ёки бу кучларга хизмат қилиши, ўзига ишонган кишиларга қандай мақсадлар томон етаклашига қараб бир-биридан фарқланади. Эзгу мақсадларга хизмат қиладиган мафкураларга бунёдкор ғоялар асос бўлса, вайронкор ғояларга таянган мафкуралар халқлар ва давлатларни таназзулга етаклайди, инсонлар учун сон-саноқсиз кулфатлар келтиради. Бу эса, ўз навбатида, ғоявий жараёнлар тарихини ўрганиш, улар замиридаги мазмун-моҳиятни билиб олишни заруратга айлантиради.

Адабиётлар : 1. Каримов И.А. Ўзбекистон: Миллий истиқлол, иқтисод, сиёсат, мафкура. Том 1. Тошкент, 1996. 2. Каримов И.А. Биздан озод ва обод Ватан қолсин. Том 2. Тошкент, 1996. 3. Каримов И.А. Ватан саждагоҳ каби муқаддасдир. Том 3. Тошкент, 1996. 4. Каримов И.А. Бунёдкорлик йўлидан. Том 4. Тошкент, 1996. 5. Каримов И.А. Янгича фикрлаш ва ишлаш - давр талаби. Том 5. Тошкент, 1997. 6. Каримов И.А. Хавфсизлик ва барқарор тарақҚиёт йўлида. Том 6. Тошкент,1998. 7. Каримов И.А. Биз келажагимизни ўз қўлимиз билан қура-миз. Том 7. Тошкент,1999. 8. Каримов И.А. Озод ва обод Ватан, эркин ва фаровон ҳаёт- пировард мақсадимиз. Том 8. Тошкент, 2000. 9. Каримов И.А. Ватан равнақи учун ҳар биримиз масъ-улмиз.Том 9. Тошкент, 2001. 10. Каримов И.А. Хавфсизлик ва тинчлик учун курашмоқ ке-рак. Том 10. Тошкент,2002.

Похожие

Тарихни идеологик тушуниш, ғоя ва мафкураларнинг тараққиётга боғлиқлиги

Ғоявий зиддият ва мафкуравий толерантлик, уларнинг намоён бўлиш хусусиятлари

Ғоявий зиддият ва мафкуравий толерантлик, уларнинг намоён бўлиш хусусиятлари

Ғоя ва мафкура категориялари

Қадриятлар тизими ва намоён бўлиши