Қадриятлар тизими ва намоён бўлиши - Философия - Рефераты

Қадриятлар тизими ва намоён бўлиши

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

59.5 KB

Қадриятлар тизими ва намоён бўлиши Режа: 1. Умумий, хусусий, алоҳида қадрият шакллари. 2. Қадриятлар намоён бўлишидаги диалектик алоқадорлик ва боғлиқлик. 3. Индивидуал ва ижтимоий қадриятлар.

Таянч тушунчалар : Ижтимоий жараёнлар, фадриятлар тизими, қадрият шакллари, қадрият объектлари, умумижтимоий ва умуминсоний қадриятлар, хусусий қадриятлар. 1-масала . Қадриятлар тизими мураккаб ва серқирра аксиологик ходисадир. Назарий жиҳатдан олганда қадриятлар тизими билан боғлиқ масалаларни ўрганиш шуни кўрсатадики, тизимнинг муайян ҳолатидаги манзарасини таҳлил қилишда, асосий диққат-эътибор унинг таркибий қисмлари алоқаси, ўзаро муносабатри, мутаносиблиги ёки номутаносиблигига қаратилса, тизимдаги ўзгаришларни қараб чиқиш эса замон билан боғлиқ жараёнлар, кетма-кетлик ва давомийликка, яъни қадриятлар тизимининг амал қилишидаги жараёнларга кўпроқ эътибор беришга тўғри келади. Ҳар қандай жамият, ижтимоий-тарихий бирликлар (уруғ, қабила, элат, миллат, халқ), ижтимоий субъектлар ва бошқалар ўзига хос қадриятлар тизимига эга бўлади. бу қадриятлар тизимига асосий бўлмаган қадриятлар муайян қаторни ташкил қилади, турли холатларда намоён бўлади. жамият ривожининг муайян даври ёки бирор давлатда ҳам ана шундай қадриятлар тизими мавжуд бўладики, у ўша дарс, жамият ва давлат кишилари, уларнинг фаолияти учун умумий мезон вазифасини ўтайди. Ҳар бир ижтимоий – тарихий борлиқ, синф ва партиялар ҳам ана шундай қадриятлар тизими асосида фаолият кўрсатадилар, улардан фойладанадилар ёки уларга эришишнинг турли усулларини қўллайдилар. У ёки бу қадриятнинг аҳамиятини аниқлашда ана шундай тизмилар мавжуд эканлигини унитмаслик, унинг бирор давр, ижтимоий борлиқ, соҳа, жараён ва юошқалар учуг қандай мавқега эга эканлигини назардан қочирмаслик лозим. Бир қарашда қадриятларнинг шакллари сон – саноқсиз ва ниҳиятда тартибсизга ўхшаб кўринади. Аслида эса башарият, олам, табиат ва жамиятда ажабтовур уйғунлик мавжуд. Қадрият шакллари ҳам уларга мос равишда ана шундай уйғунликда, қонуний боғланишла умумийлик алоқадорликдадир. Бундай холатда уларнинг классификациясида табиат ва жамиятдаги нарса воқеа, ходиса жараёнлар муайян кўламда, қадрият шакллари эса улар билан боғлиқ холда намоён бўлади. Макон ва замонда ушбу қадрият объектлари борлиқнинг бирор шакли, жиҳати, воқеликнинг бирор қисми оламдаги нарсалар ва атроф муҳининг энг муҳим томонлари сифатида намоён бўлади. Ушбу маънода қадриятларнинг умумбашарий, умумсайёравий ва минтиқавий ҳамда бирор кичик худуд ёки жойга боғлиқ бўлган шаклларини кўрсатиш мумкин. Бунда умумийлик, хусусийлик ва алохидаликнинг диалектикаси замонавий атамалар “глобал”, “зонал” ва “локал” қадрият объектларининг ўзаро муносабати тарзида зоҳир бўлади.

Жамиятнинг яшаши, одамларнинг ҳаёт кечириши учун юқоридаги қадриятлар билан бирга жамиятдаги умумижтимоий ва умуминсоний қадриятлар ҳам муҳим аҳамият касб этади. Уларнинг жамият, унинг тузилиши, ижтимоий бирликлар ва ижтимоий онг шаклларига алоқадор туркумларини кўрсатиш мумкин. Масалан, жамиятнинг тузилишига хос, миллий, синфий, ирқий ва бошқалар ёки ижтимоий онгнинг шаклларига боғлиқ: сиёсий, ҳуқуқий, ахлоқий, диний ҳамда жамиятнинг асосий соҳаларига боғлиқ: иқтисодий, ижтимоий, маданий, маънавий. Ижтимоий қадрият шакллари орасидаги фарқлар асло мутлақ эмас, балки нисбийдир. Улар орасида ўтиб бўлмас чегаралар йўқ. 2-масала . Ижтимоий тараққиёт жараёнида бир ривожланиш босқичидан бошқасига ўтилганида иқтисодий, сиёсий, маданий ва маънавий соҳаларда ўзгариш бўлгани сингари, қадриятлар соҳасида ҳам ўзгаришлар юз беради. Бунда асло барча қадриятлар йўқотиб кетмайди, балки янги даврнинг ижтимоий тузилишига ва замон реалликларининг талабларига мос келадиган, эскидан фарқ қиладиган янги қадриятлар тизими шаклланади. Бу жараён бир қадриятлар тизимидан иккинчисига ўтиш даври, дейилади. Бунда биз муқаррар равишда бир даврнинг қадриятлар тизими бошқасига хос тизимлан фарқ қилишнинг гувоҳи бўламиз. Бу эса қадриятлар тизимининг ижтмоий тараққиётга боғлиқлиги қонунининг асосий мазмунини ифодалайди. Муайян қадрият шакли ўз навбатида хусусий қадриятлар тизимига ҳам эга бўлади, яъни ижтимоий ривожланиш босқичига хос умумижтимоий қадриятлар системаси бўлгани сангари, шу давр ижтимоий тузилишида мавжуд бўлган ижтимоий субъектларга хос қадриятлар системасига ҳам мавжуд бўлади. Масалан, жамият ривожининг ҳозирги даврида мавжуд бўлган миллатлар, синфлар, партиялар ва бошқалар ўзига хос махсус қадриятлар тизимига эгадир. Бу холда умумий тизимдаги ҳар бир таркибий қисм ўз тизимидаги алоҳида шакл учун умумийлик сифатида намоён бўлади. Ана шу умумий, хусусий ва алоҳида шакллар орасидаги уйғунлик ва мутаносиблик умумий қадриятлар тизимидаги барқарорликни таъминлайди. Аммо бу барқарорлик юқорида айтганимиз каби, кўп даражада намоён бўладиган умумий қаадриятлар тизими, унинг таркибий қисмлари орасидаги алоқаларда абадий ўзгармас холат эмас. Қадриятлар тизими намоён бўлишидаги турли холатларнинг таҳлилидан воқеа ва ходисаларнинг кетма кетлиги, вақти ва замон реалликларини хисобга олиш, яъни конкрет қадриятлар тизими – муайян воқеликнинг қадри – қимматини ва субъект учун аҳамиятини ифодалайдиган аксиологик ходиса эканлиги қайд этмоқ лозим. Бундай холатларнинг узлуксиз такрорланиши эса қадрият тизимларининг ижтимоий воқелик ва тараққиёт билан боғлиқлигини ифодалайдиган қуйидаги муҳим хулосага келиши имконини беради: муайян ижтимойи воқеликка муайян қадриятлар

тизимига мос келганидек, ўзгарган ижтимоий воқеликка ҳам ўзгарган тизим мос келади. Бундай хол замондаги давомийликка нисбатан мос келмаслиги, воқелик ёки қадриятлар тизимидаги ўзгаришлар бир –биридан қисман илгарилаб кетиши ёки орқада қолиши ҳам мумкин. Муайян воқелик, жамият ва унинг ривожланиш босқичига мос келадиган, объект ва субъект қадри ва аҳамиятининг инъикоси бўлган, объектив равишда тасаввур қилинадиган ва билиш жараёнида англаб олинадиган турли қадрият шаклларининг ўзига хос боғланишини ва деалектик ўзаро алоқасини ифодалайдиган аксиологик тизимлар қадриятлар системаси дейилади. Муайян тизим чексиз тарихийлик жараёнида аниқ бир вақтда пайдо бўлади, бирор бир замонда амал қилади, ўзига хос яшаш даврини бошдан кечиради. Шу маънода ҳар қандай тизимнинг вужудга келиши ва муқаррар равишда ўз ўрнини бошқасига бўшатиб бериши орасида тарихий амалий қилиш даври мавжуд. Маълум бир формация, цивилизация ёки этнослар тараққиётининг муайян даврига хос умумий қадрият тизимлари хусусида ҳам ана шундай мулоҳаза юритиш мумкин. уларнинг ҳар бирига хос тарихий амал қилиш даврлари бўлади. Тараққиёт жараёнида ижтимоий қадрият тизимлари шаклланади, такомиллашади, инкор қилинади ва бошқасига ўз ўрнини бўшатиб беради. бу жараёнда инкор ва ворислик диалектикаси алоҳида ўрин тутади. Шу маънода ўтмиш – тарихий, ижтимоий, иқтисодий, сиёсий, маданий ва маънавий жараёнларнинг кетма –кетлиги бўлгани сингари, қадрият тизимларининг ўрни алмашинуви инкор этилиши ва янгиланишидан иборат жараён ҳамдир. Инкор ва ворислик диалектикаси фақат бир қадриялар тизими бошқасига айланаётганидагина рўй беради дейиш ножоиз. Бундай хол муайян қадриятлар тизимининг амалиётида ҳам кўзга ташланади, унда ҳам ички янгиланиш жараёни миқдорий ва сифатий ўзгаришларнинг хосиласи сифатида намоён бўлади. Шу билан бирга ҳар қандай қадриятлар тизимининг ўзига хос эволюцияси ривожланиш жараёни ҳам бор. Бу жараённинг таҳлилида вақт ва замон билан боғлиқ хусусиятлар асосий ўринни эгаллайди. Чунки бунда мазкур тизимнинг ўзига хос ички ўзгаришлар, уни ташкил этган таркибий қисмларнинг муайян вақт доирасида бирор бир барқарор ҳолатни сақлаб қолиши, аслида эса тизимда узлуксиз ўзгаришларнинг бўлиб туриши кўпроқ эътиборга олинади. Демак, у ёки бу тизимнинг амалиёти нафақат муайян давр, балки замондаги ўзгаришлар ҳамда алоқалар билан ҳам узвий боғланган. Бу, айниқса, жамият ривожланишининг конкрет босқичи билан боғланган умумий қадриятлар тизимининг амалиётида яққол намоён бўлади. Бундай ўзгаришлар жараёнида тизим бир- биридан фарқланадиган турли хил сифатий холатлардан ўтади. Аммо бундай холатларда ҳам у ўзлигини, ўз қиёфасини бутунлай йўқотиб қўймайди (тизим бутунлай йўқолиши мумкин

бўлган холлар бундан мустасно), балки унда нималардир ўзгаради, бошқалари эса, ўз барқарорлигини ва доимийлигини сақлаб қолади. Шу билан бирга шаклланган қадрият тизими ана шу қайд қилинган холатларни, яъни доимий янгиланиш, ўзгариш билан бирга, муайян барқарорликни айрим қадриятларнинг доимий мазмунига эга бўлишини намоён қилади. 3- масала . Жамиятнинг умумий ижтимоий тузилишига қадриятларнинг энг умумий тизими, ушбу ижтимоий тузилишни ташкил этган ва ўзаро боғланган таркибий қисмларга эга хусусий қадрият тузилмалари мос келади. Кишилар бирор бир қадриятлар системасига амал қиладилар, ўз фаолиятлари ва ҳаёт тарзларини унга мослаштиришга интиладилар. Яъни жамиятдаги қадриятлар тизими кишиларнинг интилишлари, қизиқишлари ва фаолиятларини белгилайдиган маънавий мезон вазифасини ҳам бажаради. Одамлар битта жамиятда, бир даврда ва ўхшаш шароитларда яшаётганликларига қарамасдан, у ёки бу нарсанинг қадри турлича англаб олинади, тушунилади ва талқин қилинади. Ижтимоий жараёнлар таъсирида кишиларнинг қадриятлар тўғрисидаги тасаввури, қарашлари ўзгаради, бу эса тараққиёт жараёнида одамларнинг турмуш шароитлари, ҳаёт ва маънавий қиёфасидаги ўзгаришлар билан боғлиқдир. Ана шунга кўра, ҳамма ҳам қадрлаш туйғуси доимо бир хил бўлавермайди, ижобий ва салбий қарашлар, турли хил жиҳатлар ҳам ҳар қандай қадриятнинг қарама – қарши томонларини ташкил қилади. Ижобийлиги ва салбийлиги, баҳоланиши ва аҳамиятига кўра бир бирига мутлоқа зиддек бўлиб кўринадиган яхшилик ва ёмонлик, ҳақиқат ва ҳақиатсизлик, бахт-саодат ва ғам-кулфат, тараққиёт ва таназзул каби тушунчалар ҳаётнинг бир бирига зид ва чамбарчас боғланган томонларини ифодалайди. Инсоннинг бутун умри шахсий қадриятларни такомиллаштириш, ўз қадрини камолга етказиш, ўзгалар, жамият, замон ва унда содир бўлаётган ўзгаришлар қадрини англашга интилиш жараёнидан иборатдир. Ўз шахси ва бошқалар қадрини англаб етиш учун инсоннинг камолоти давомида шаклланган маънавий қиёфаси ва дунёси эзгуликка хизмат қилиши, юксак ижтимоий сифатларга эга бўлиши, унинг ўзи эса ҳаётнинг моҳияти ва мақсадини тўғри англайдиган даражада тарбияланган бўлмлғи лозим. Ушбу маънода Суқротнинг “ўз-ўзининг англа!” шиори ғоят катта аҳамият касб этади. Шахснинг қадри у яшаётган замон, ундаги жараёнлар, ижтимоий, тарихий шарт шароитлар билан диалектик алоқадорликда намоён бўлади. Муҳит ва давр талаблари шахс қадрини шакллантириб сайқаллаб боради, унинг ўзи эса ўз қадрининг шахсий талаблари, эҳтиёжлари ва мақсадлари билан нақадар алоқадорлигини чуқурроқ англаб олиш томон боради.

Адабиётлар: 1. Назаров Қ. Аксиология: қадриятлар фалсафаси. Т.: 2000. 2. Муродов М. Ўзбек қадриятлари. Т.: Чўлпон, 1995. 3. Юсупов Э. Юсупов И. Маънавият ва жамият тараққиёти. Хўжанд, 1996. 4. Хайдарова Л. Жамият тараққиёти ва инсон камолоти масалалари.// Фалсафа ва ҳуқуқ 2006.№1 53 бет. 5. Очилова Н. Цивилизация ва шахс: ўзаро таъсири қирралари.// Фалсафа ва ҳуқуқ. 2007 №2, 55 бет

Похожие

Маданият ва қадриятлар

Миллий ва минтиқавий қадриятлар

Умумбашарий ва умуминсоний қадриятлар

Ахлоқий маданият ва қадриятлар

Ғоя ва мафкураларнинг намоён бўлиш шакллари