Ахлоқий маданият ва қадриятлар - Философия - Рефераты

Ахлоқий маданият ва қадриятлар

Загружено в:

09.01.2023

Скачано:

0

Размер:

28.6005859375 KB

Ахлоқий маданият ва қадриятлар Режа: Ахлоқий маданият  Муомала маданияти ва унинг ижтимоий-тарихий аҳамияти.  Асосий ахлоқий қадриятлар  Касбий одобнинг ахлоқий маданият билан уйғунлиги  Тиббий ва экологик тарбиянинг ахлоқий асослари.  Соғлом турмуш тарзининг баркамол авлод ахлоқий тарбиясидаги аҳамияти.  Замонавий ахлоқий тарбияда космополитизмга мойиллик.  Юксак ахлоқни тарбиялашда технологиянинг ижобий ва салбий таъсири.  Биоэтика –амалий этиканинг назарий асоси.

Ахлоқий маданият. Маданият тараққиёти тарихида инсон маданияти аввало унинг ахлоқий маданияти билан белгиланганлигини кузатиш мумкин. Модомики, ахлоқий маданиятда маданий тараққиётнинг умумий қонуниятлари, шу билан бирга, айни унинг ўзига хос хусусиятлари гавдаланар экан, уларни маданият фалсафаси негизида қараб чиқиш мантиқан тўғри бўлади. Ахлоқий маданият маданият турлари ичида кенг қамровлилиги билан ажралиб туради. Ахлоқий маданият жамият аъзолари томонидан ахлоқий тушунча, тамойил меъёрлар, идеалларни ўзлаштириш асосида ахлоқий камолотга етишишдир. Ахлоқий маданият шахснинг жамият ахлоқий тажрибаларини эгаллаш ва улардан ўз тажрибаларида фойдаланиш, ўз-ўзини мунтазам такомиллаштириб бориш сингари жиҳатларни қамраб олади; шу билан шахс ахлоқий тараққиётининг белгиси ҳисобланади ҳамда давлат ва жамиятдаги ахлоқий даражани юксалтиришга хизмат қилади. Дарҳақиқат, шахсни масъулиятли, сиёсий жиҳатдан идрокли, ахлоқан пок ва маънавий баркамол бўлишида ахлоқий маданиятнинг аҳамияти катта бўлиб, у инсон фаолиятининг барча соҳа ва тармоқлари билан боғлиқдир. Муомала маданияти ва унинг ижтимоий-тарихий аҳамияти. Ахлоқий маданиятнинг муомала одоби, этикет, касбий одоб каби таркибий қисмлари мавжуд бўлиб инсон ҳаёти, фаолиятида муҳим аҳамият касб этади . Муомала маданияти -ахлоқий маданиятнинг таркибий қисмидир. «Муомала» ибораси ижтимоий тараққиётнинг деярли барча соҳаларида инсоннинг кундалик фаолиятида ҳамда инсонлараро муносабатларга нисбатан бевосита ёки билвосита қўлланилади. Муомала маданияти кенг маънода инсоннинг бутун ҳаёти ва фаолияти давомида тарбияланадиган жараён бўлиб, у оилада, жамиятда, жамоада шаклланади. Муомала маданияти инсоннинг ижодий кучи ва ақлий қобилияти, тафаккур салоҳияти ва дунеқарашининг муайян даражаси ҳисобланади. Муомаланинг «маданият» атамаси билан боғлиқлиги ҳам унинг маънавий ҳаёт соҳасига дахлдорлигидадир. Муомала – бу инсонлар ўртасидаги алоқаларнинг пайдо бўлиши ва ривожланиши ҳамда уларнинг ҳаёт фаолиятидаги эҳтиёжнинг

мураккаб жараёни бўлиб, ўзга кишилар билан маълумот алмашиш, уларни тушуниш ва идрок этишнинг ҳамкорликдаги стратегиясидир. Муомала маданиятида хушфеъллик, хушмуомалалик, ҳаё-иболилик, беозорлик, ширинсўзлик, очиқкўнгиллик сингари ахлоқий меъёрлар муҳим саналади. Муомала одоби бошқа кишиларнинг қадр-қимматини, иззатини жойига қўйиш бўлиб, кўпчилик олдида бир кишига айтиладиган гап бошқаларни ноқулай аҳволга солиб қўяди. Сўзлаш ва тинглай билиш, суҳбатлашиш маданияти муомаланинг муҳим жиҳатини ташкил этади. Асосий ахлоқий қадриятлар . Қадриятлар ижтимоий хусусиятга эга бўлиб, кишиларнинг амалий фаолияти жараёнида шаклланади ва ривожланиб боради. Қадриятлар кишиларнинг турли соҳалардаги, аввало, ишлаб чиқариши, меҳнат соҳасидаги фаолияти учун фойда келтирадиган нарса ва ҳодисалар мажмуи билан боғлиқ ҳолда юзага келади. Ахлоқий қадриятлар эса ҳар бир киши, миллат, элат, халқнинг иқтисодий, сиёсий, ҳуқуқий, маънавий-маданий, кундалик маиший турмуш фаолиятида нисбатан турғун, барқарорлик касб этиб, ўзлигини билдириб, намоён этиб ниҳоятда қадрланадиган, ардоқланадиган юксак даражада шаклланган ахлоқий сифат ва фазилатлардан иборат. Ахлоқий қадриятларга инсонпарварлик, жамоатчилик, адолат, қонунийлик, ватанпарварлик, хушмуомалалик ва одоблилик, оддийлик ва камтарлик, ҳалоллик ва ростгўйлик, очиқ кўнгиллик ва мардлик, сахийлик ва мурувватлилик, ўзаро ҳурмат, дўстона муносабат, самимийлик, сабрқаноат, ҳаёлилик ва покизалик, ҳомийлик ва саховат, фидойилик, садоқат, меҳр- муҳаббат, меҳнатсеварлик, сиҳат-саломатлик, жасурлик ва бошқалар киради. Ахлоқий қадриятларни қуйидагича таснифлаш мумкин: а)Ахлоқий қадриятларнинг мазмунига кўра бурч, ор-номус, виждон, қадр-қиммат, сабр-қаноат, камтарлик, собитқадамлик, ростгўйлик ва ҳоказоларга; шаклига кўра эса ижобий ёки салбий, яъни яхшилик ва ёмонлик,

адолат ва адолатсизлик, бахт ва бахтсизлик, ҳаё ва беҳаёлик кабиларга ажратиш мумкин. б) Ахлоқий қадриятларни амал қилиш доирасига кўра: -шахсий ахлоқий қадриятлар – касбий бурчни бажариш, севгисига садоқатли бўлиш, ҳалол ризқ топиш, сўзининг устидан чиқиш, оила шаънини сақлаш, ҳаромдан ҳазар қилиш; -миллий ахлоқий қадриятлар-меҳмондўстлик, катталарга нисбатан ҳурмат, саховат, ҳомийлик, ота-онани эъзозлаш, болажонлик ва ҳоказолар; - минтақавий ахлоқий қадриятлар-дўстлик, яхши қўшничилик, бағрикенглик, меҳмондўстлик, ўзаро ҳурмат ва бошқалар; -умуминсоний ахлоқий қадриятлар-инсонпарварлик, адолатпарварлик, ватанпарварлик, ўзаро ҳурмат, қонунийлик, жамоатчилик каби туркумларга бўлиш мумкин. в) Ахлоқий қадриятларни ахлоқнинг таркибий тузилишига кўра: -ахлоқий онгда барқарор шаклланган маънавий-ахлоқий қадриятлар: жамият томонидан ишлаб чиқилиб, ҳаётга татбиқ этилаётган кодекслар, нормалар, тамойиллар, мафкуравий ғоялар. Масалан, “Ҳарбий қасамёд”, “Шифокор қасамёди”, “Ички ишлар идоралари ходимларининг касб одобномаси” ва ҳ.к; -ахлоқий амалиётда бевосита қўлланиладиган ахлоқий қадриятлар: яхшилик ёки ёмонлик, адолат ёки разолатдан иборат мақсадни кўзлаб, уни амалга оширишнинг ихтиёрийлик ёки мажбурлаш воситаларини қўллаб пировард натижага олиб келувчи қадриятлар; -ахлоқий муносабатлар туфайли зоҳир бўладиган ахлоқий қадриятлар: бурч, шартни бажариш, ҳалоллик, сахийлик, камтарлик, уддабуронлик, тадбиркорлик, келишувчанлик, муроса ва ҳоказоларга ажратиш мумкин. Янги ахлоқий қадриятлар юзага келиши Ўзбекистонда ҳуқуқий демократик давлатни қуриш, фуқаролик жамиятини шакллантиришда ахлоқий қадриятлар барча фуқароларни, миллати, дини, тили, ирқидан

қатъий назар ўзбек халқи ўзининг миллий ахлоқий қадриятлари - сабрқаноат, жамоатчилик, ўзаро ёрдам, саховат, тинчликни ардоқлаш, шукроналик каби ахлоқий фазилатларини намойиш қилиш орқали тинчтотув яшашга чорлайди ва уни таъминлайди. Қадриятлар тизимида диний қадриятлар ҳам муҳим ўрин тутади ва улар ахлоқ, ахлоқий қадриятлар билан узвий боғлиқ. Диний қадриятларнинг мавжудлиги диний таълимотларга асосланса-да унинг ривожланиши жамият ҳаётидаги ижтимоий-иқтисодий ва маънавий-ахлоқий тараққиёти билан мустаҳкам боғланган. Улар халқимизнинг турмуш тарзи ва жамият ҳаёти учун муҳим аҳамият касб этмоқда. Мустақиллик йилларида буюк бобокалонларимизнинг маънавий меросини тадқиқ этиш, асарларини нашр қилиш, юбилейларини нишонлаш мамлакатимизда одат тусига кириб, миллатимизнинг ҳар томонлама уйғониб, камол топишига кенг имконият яратмоқда. Хусусан, ислом фалсафаси асарларини, диний уламо ва алломаларнинг меросини нашр қилиш, ўрганиш, тарғиб этиш халқимизнинг исломий қадриятлардан бахраманд қилишга катта йўл очди. Касбий одобнинг ахлоқий маданият билан уйғунлиги. Касб этикаси (одоб-ахлоқи) – одамларнинг касбий фаолиятидан келиб чиқадиган ўзаро муносабатларнинг ахлоқий йиғиндисидир. Тарихда касб одобининг шаклланиши қадимга бориб тақалади. Илк касбий-маънавий талабларни қадимги Мисрда пайдо бўлган “Пхатотеп ўгитларида” учратиш мумкин. Ушбу пандномада меҳнат орқали бойлик ва юқори мавқега эришиш учун ўз вазифасини виждонан бажариш лозимлиги таъкидланган. Шунингдек, Қадимги Юнонстонда пайдо бўлган Гиппократ қасами ҳам касб одоби кодекси зарурияти, унга эҳтиёж авалдан бўлганлиги, биринчи навбатда, у касбий фаолиятни ахлоқий жиҳатдан изга солиш, маълум қоидалар доирасида иш юритиш, турли мураккаб ҳолат ва вазиятларда касбий-инсоний нуқтаи назарлардан тўғри хатти-ҳаракат қилиш мезонларини яратиш,

шунингдек, касбларнинг жамиятдаги ўрни, мавқеи, салоҳиятини мустаҳкамлаш мақсадида пайдо бўлганидан далолат беради. Шарқда ҳам касб одоби масалаларига катта эътибор қаратилган. Ҳусайн Воиз Кошифийнинг “Футувватнoмаи Султoний” асари бешинчи бобининг ўн тўртинчи, ўн бешинчи ва ўн олтинчи фасллари турли касб эгалари одобига бағишланган. Масалан, ўн тўртинчи фасл «Касб-кор ва савдо-тижорат одоби ҳақида» деб номланади ва умуман касб эгаси, айни пайтда, савдо-тижорат аҳли одоби қонун-қоидаларини баён этади. “«Билгилким, ҳамма касбларга бирдай таъллуқли қисқача қоида-адаблар мавжуд, шунингдек, ҳар бир касб учун алоҳида одоб ҳам бор. Агар барча касблар учун зарурий одоблар xулосаси нечта, деб сўрасалар, саккизта деб айтгил: ўз касбини ҳаромдан, шубҳали мол-маблағдан пок сақласин; ризқрўзи зарурати учунгина керакли касб билан шуғуллансин, касбни мол- дунё тўплашга сарфламасин; касбни обрў олиш, яxши ном чиқаришнинг сабаби, деб билсин; моли ҳаром одамлар (амалдорлар, пораxўрлар, қароқчилар, ўғрилар, қиморбозлар, каззоб дўкондорлар) билан муомала қилмасин...». 1 Кошифий сотувчи одоби, xаридор одоби, xодимлар (xизматкорлар) одоби, маддоҳлар одоби сингари масалаларда ҳам xудди шундай асосли фикрлар билдиради. Сотишнинг саккиз одоби, сотиб олишнинг ўн икки одоби борлигини баён этади. Сотиш одоби ҳақида харидорга мулойим гапириш, дағаллик қилмаслик, ўлчовдан, яъни тарозидин урмаслик, харидорни алдамаслик кабиларни айтиб ўтади.Сотиб олиш одобида эса молни ҳалол пулга сотиб олиш, қалбаки, сохта пул бермаслик, сотувчига қўпол гапирмасликни таъкидлаб ўтади. 2 Касбий одобнинг барча учун бирдек тааллуқли ҳисобланмаган, балки муайян касб-кор эгаларигагина мансуб бўлган ижтимоий хулқ атвор қоидалари, меъёрлари мавжуддир. “Касб одоби” 1 Ҳусайн Воиз Кошифий.Футувватнoмаи Султoний Ахлоқий Муҳсиний.Ўзбекистон миллий энциклопедияси Давлат илмий нашриёти Т.2011, Б - 83. 2 Ўша манба Б.84

атамаси “кишилар ўртасидаги касб фаолияти билан боғлиқ муносабатларга маърифий тус берадиган хулқ-атвор кодексидир”. 3 Касб ахлоқи касб одобига нисбатан кенг тушунча. Чунки касб одоби касб ахлоқи таркибига кириб унга шахс хулқ-атвори асос бўлса, касб ахлоқи хулқ-атвор билан биргаликда, умуминсоний ахлоқий касбий меъёрларга асосланади. Касбий ахлоқ инсоннинг касбий бурчлари ўз касбига бўлган муносабатини белгилайдиган ахлоқий меъёрлар мажмуи бўлиб, у кишиларни у ёки бу касбга мансублигига қараб бирлаштиради. Масалан, раҳбарликнинг ахлоқий жиҳатлари борасида таъкидлаш жоизки, бу борадаги касб одоби қонун-қоидалари фақат кабинетларда эмас, балки, халқ билан мулоқот жараёнида шаклланади Раҳбар ходимлар фаолиятидаги камчилик сифатида Ўзбекистон Президенти Ш.Мирзиёев “Айрим идоралар ва уларнинг рабарлари реал ҳаётдан ва халқ эҳтиёжларидан маълум даражада узилиб қолмоқда”, дея таъкидлагани бежиз эмас. 4 Зеро, касбий омилкорлик, ўз ишини яхши билиш, қайси касбдан қатъий назар ахлоқий меъёрларнинг ибтидосидир. Касб одоби меъёрларининг мазмуни, уларнинг амалийлиги у ёки бу масалаларни ечишда ёрдам беради. Тиббий ва экологик тарбиянинг ахлоқий асослари. Тиббий тарбия ҳар доим ҳам муҳим аҳамияга эга бўлган масалалардан бўлиб келган. Чунки у инсон мавжудлигининг шартларидан бири жисмоний соғломлиги билан бевосита боғлиқдир. Шунинг учун қадимдан ҳам инсоннинг жисмоний жиҳатдан соғлиги, меҳнат, тозалик, озодалик билан боғлиқликда қаралган. Бу хусусда бебаҳо қадриятларимиздан бири “Авесто” китобида ҳам тўхталиб ўтилган. Яъни наслнинг, зурриёднинг соғлом бўлиши борасида бундан 3000 йил илгари аждодларимиз қайғуришган. Фан - техника тараққиёти, аҳоли сонининг ортиб бориши, жамиятнинг табиатга таъсирини кучайтириб, экологик вазиятни мураккаблаштирмоқда. Шунга кўра, экологик мувозанатни барқарорлаштириш ҳозирги даврнинг энг 3 Словарь по этике. – М.: Политиздат, 1981.– С. 274. 4 Мирзиёев Ш.Танқидий таҳлил, қатъий тартиб-интизом , шахсий жавобгарлик-ҳар бир раҳбар фаолиятининг кундалик қоидаси бўлиши керак. - Т. : Ўзбекистон, 2017. - 10 б .

муҳим муаммоларидан бирига айланди. Зеро, табиат инсоният учун бебаҳо қадриятдир. Инсон табиат билан бирга яшайди. У табиатга таъсир этибгина қолмасдан, унга боғлиқ ҳамдир. Ана шу ҳолат кишиларнинг атрофмуҳитга, табиатга бўлган муносабатларини мувофиқлаштиришни тақазо этади. Бугунги кунда фан-техника жадал суръатлар билан ривожланиб, инсон ва табиат ўртасидаги табиий мувозанат бузилаётганлиги оқибатида атрофмуҳитга катта зиён етказилмоқда. Она табиатга истиқболни кўзлаб муносабатда бўлиш, келажак авлодга уни гўзал ва табиийлигича қолдириш – бугунги куннинг муҳим вазифаси. Марказий Осиё ҳудудидаги халқлар, шу жумладан, ўзбек халқи орасида авлоддан авлодга ўтиб келган бир қоида мавжуд. Бу ҳар қандай шароитда ҳам: энг кам миқдорда хом ашё, вақт ҳамда куч сарфлаб, кўпроқ маҳсулот олиш қоидасидир. Бунинг тежамкорлик, экологик жиҳати халқ орасида «увол» деган сўзнинг жуда кенг тарқалганлиги ва унга амал қилинишидан иборат. Инсоннинг ҳар қандай экологик фаолияти ўзини ва ўзи яшаётган табиий-ижтимоий муҳитни ахлоқий ҳамда эстетик ўзлаштириш жараёнидир. Шу жумладан, экологик маданиятни юксалтириш инсоннинг табиатни мақсадга мувофиқ ахлоқий ҳамда эстетик ўзлаштиришдан иборат махсус фаолиятидир. Соғлом турмуш тарзининг баркамол авлод ахлоқий тарбиясидаги аҳамияти. Жисмонан соғ, маънан баркамол, зарарли таъсирлардан, салбий хислат, иллатлардан холи, тоза, пок, соғлом фикрли авлодни, соғлом наслли, жисмоний бақувват, руҳи тетик, фикри тиниқ, иймон-эътиқодли, маънавиятли, мард ва жасур, ватанпарвар шахсни тарбиялашда ҳар бир жамият аъзоси олиб бораётган турмуш тарзи жуда катта роль ўйнайди. Соғлом боланинг туғилиши, энг аввало, ота-онанинг соғлигига боғлиқ. Соғлом оила бўлмаса, баркамол авлод ҳам, истиқболи порлоқ миллат ҳам бўлмайди. Шунинг учун ҳам мамлакатимизда бу масалага ниҳоятда катта эътибор бериб келинмоқда.

Инсон узоқ умр кўриш ва тинч ҳаёт кечириш мақсадида соғлом, тетик ва бақувват бўлиш, ўз ёшлиги, ҳусни ва ишчанлик қобилиятини сақлашга ҳаракат қилади. Бунга эришишнинг асосий омилларидан бири жисмоний ҳаракатдир. Соғлом турмуш инсон фаровон ҳаёт кечираётганидан далолат берувчи омиллардан биридир. Соғлом турмуш кечириш учун организмни табиий муҳитнинг турли шароитларига чиниқтириш талаб этилади. Саломатлик инсоннинг руҳий осойишталиги ва ташқи муҳитнинг зарарли таъсирларига қарши тура олиш қобилиятидир. Организмни чиниқтириш, жисмоний машқларни бажариш, совуқ сувда чўмилиш ташқи муҳитнинг зарарли таъсирларига организмнинг қаршилигини кучайтириш омиллари ҳисобланади. Чиниқиш – бу организмни сув, қуёш ва ҳаво таъсирида секинаста мослаштириб бориш механизмидир. Замонавий ахлоқий тарбияда космополитизмга мойиллик . Ҳозирги пайтда глобаллашув жараёни ҳаётимизга тез суратлар билан келмоқда. Унинг ижобий томонлари биринчи навбатда турли соҳаларда (жумладан, иқтисод, сиёсат, маданият соҳаларида) давлатлар ва халқлар ўртасидаги интеграция ва ҳамкорлик алоқаларининг кучайишига хизмат кундан-кунга кенгайиб ва ранг баранглашиб бормоқда. Шу билан бирга дунёда барча одамлар ҳам эзгу ниятлар билан иш олиб боради, дейиш қийин. Баъзилар бузғунчи кучлар учун жаҳонда ягона ахборот майдонининг вужудга келиши ҳам бундай “айни муддао” бўлди. Улар зудлик билан бу қудратли воситани ҳам ўз қабиҳ ниятлари йўлида ишга солиш ҳаракатига тушдилар. Тараққиётга таҳдиднинг зомонавий кўринишларидан бири бу “Оммавий маданият” бўлиб, у ўтган асрнинг иккинчи ярмида Ғарбда “поп култура” номи билан вужудга келган, Унинг асосий мақсади инсоннинг маънавий юксалишига тўсқинлик қилиш, миллий маданиятлар чегарасини бузиб, бир хилликни ўрнатишдан иборатдир. У миллат, маънавият, қадрият каби тушунчаларни инсон онгидан бутунлай ўчириб ташлаб, манқуртга айланган оломонни шакллантиради. Бугунги кунда “оммавий маданият” Ғарб

дунёсидаги маданий ҳаётни издан чиқариб, оила, никоҳ, axлоқбилан боғлиқ қадриятларга путур етказган ҳолда бутун оламга гиёҳвандлик, гомосексуализм, СПИД, эгоизм, садизм каби иллатларни тарқатмоқда. Бу каби иллатларни ўзида мужассам этган этган ”оммавий маданият” глобаллашув шароитидаги ахборотнинг шиддатли оқимидан фойдаланиб, миллий маданиятлар қиёфасини ўзгартиришга ва халқлар турмуш тарзинияқинлашувига сабаб бўлмоқда. Бир сўз билан айтганда “ оммавий маданият” дунёда бир хилликни шакллантирмоқда. Инсон ҳаётида бир хиллик зерикарли ва мазмунсиз яшашга олиб келади. Глобаллашувнинг энг долзарб бўлган маданиятлараро муносабатлардаги бу тенденциялари бизнинг давримизда зиддият кўринишини касб этмоқда. Ана шундай “маданий қараш”лардан бири космополитизм ( юн. Kosmorolites- дунё, олам, дунё фуқароси) бўлиб, бу оқим тарафдорлари ягона дунё, универсализм ғоясини илгари сурадилар. “Ягона дунё эркин фуқароси”нинг бу ғояси гўёки ҳар қандай миллат ва мамлакат манфаатларидан устун туради. Уларнинг қарашларига кўра ҳеч қандай миллат ёки мамлакат йўқ, ҳамма бир хил дунё халқларидир. Бу ғоя ҳам “Оммавий маданият”нинг кўринишларидан биридир. Миллий маданиятимиз ҳар доим таҳдидларга учраб келган. XX асргача гегемонликни истаган босқинчи кучларнинг қаршилигига учраб келган бўлса,эендиликда мафкуравий қурол бирламчи бўлган глобал замонамизда ҳудуд танланган қатор муаммолар таҳдид солмоқда. Бу муаммолар маданий чегараларни бузиб, миллий бирликларга баъзан ошкора,баъзан эса яширин равишда ўзининг салбий таъсирини кўрсатмокда. “Оммавий маданият ” миллат ва халқ танламайди. Шу боис кўп миллатли Ўзбекистон халқи унинг ҳар қандай шаклларига йўл бермасдан ягона миллий мафкура атрофида бирлашиши мақсадга мувофиқдир. Юксак ахлоқни тарбиялашда технологиянинг ижобий ва салбий таъсири . ХХ асрда илмий-техникавий тараққиёт натижасида биосфера ичида ноосфера яъни техникавий муҳитнинг пайдо бўлди, инсоният

“табиатжамият-инсон-техника” муносабатлари уйғунлигининг янги ривожланиш босқичига қадам қўйди. Бу тарихий давр ўз реал имкониятлари, объектив тараққиёт қонуниятлари билан жамият олдига турли муаммоларни қўймоқда . Техника қудрати ошган сайин унга мослашиш, у билан ҳамкорлик ҳам мураккаблашиб бормоқда. Автоматлаштирилган ақлли машина билан ҳамкорлик жараёнида уларга бўлган муносабат ўзгариб бормоқда. Яқиняқингача инсон техникани назорат қиларди, аммо у мураккаблашиб борган сайин ишлаш принципини тушуниш қийинлашиб, ҳаракатларини билиш мураккаб бўлиб бормоқда. Компюьтер, мобил телефонлар пайдо бўлганидан буён инсон жаҳлдор ва асабий бўлиб бораётгани тадқиқотчилар томонидан таъкидланилмоқда. Техник тараққиётни, унинг жамиятдаги ўрни ва ролини тўхтатиш, инкор этиш мумкин эмас. Шундай экан, техноген цивилизацияда инсон техноген маданият-фан амалиёти, техниканинг янгидан-янги шакллари, уларни ишлата билиш уқуви ва маҳоратига эга бўлиши тақозо этилади. Айни пайтда инсон маънавиятининг субстанцияси, ижодий куч қуввати ва ўз ўрнида ҳар бир инсон ижодий қувватининг инъикоси бўлган меҳнатда техниканинг ўрни ва аҳамияти ортиб бораётгани барчага маълум. Техника ривожининг кўп йиллик тарихи бизнинг техник билимларимиз, ихтирочилик, конструкторлик қобилиятимиз фан, инсон эҳтиёжлари, яшаш муҳити ривожига мувофиқ доимий мукаммалашиб боришини кўрсатмоқда. “Инсон ва машина” муносабатлари тобора янгича мазмун касб этиб бормоқда. Аммо ҳар қандай ривожланган техника ҳам ижтимоий масалаларни инсонсиз ҳал эта олмайди. Мамлакат тараққиёти тақдирини техникавий билими, ҳозирги замоннинг мураккаб технологияларини эгаллаш билан бирга маънавий жиҳатдан етук, баркамол одамлар ҳал қилади. Биоэтика –амалий этиканинг назарий асоси. Техник ва технологик жиҳатдан ривожланган замонда илм-фанл ривожи жамиятнинг барча соҳаларига таъсир этиб қолмасдан илож йўқ . Тараққиёт биокимё, биофизика,

биоэтика каби янги фанларни юзага келтирди. “Ҳозирги замон фанида биоэтика тирик мавжудолар шу билан бирга, инсонга ҳам бўлган муносабатларнинг аҳлоқий регулятиви деб қаралади. Биоэтикани мақсадларидан бири шахсни турли ҳолатларга солиш имкониятларини яратувчи, инсон хатти- харакати руҳиятини ўзгартириш мумкин бўлган, унинг устидан ўтказилаётган хилма- хил тадқиқотларни чеклаш мезонларни ишлаб чиқади”. 5 «Биоэтика» атамасини америкалик машҳур онколог врач, олим ва инсонпарвар Ван Ранселер Поттер (1911-2001) илмий муомалага киритди. «Биоэтика» атамасини Поттер«Биоэтика – келажакка кўприк» деб аталган мумтоз китобида биринчи марта қўллаган. Поттернинг асосий ғояси ер юзида ҳаётни сақлаб қолиш муаммоларини ҳал қилиш учун гуманитар фанлар ва биология фанининг саъй-ҳаракатларини бирлаштиришни назарда тутади. Поттернинг фикрига кўра, биоэтика инсониятнинг яшаб қолишини таъминлаш ва бутун кишилик жамиятининг соғлиқни сақлаш учун тиббиёт этикаси билан атроф муҳит этикаси (экоэтика)ни жаҳон миқёсида бирлаштирувчи кўприк бўлиши лозим. “Биоэтика” тушунчаси инсоннинг бутун тирикликка муносабатини кўриб чиқадиган масалалар соҳасини назарда тутади. Биология ва тиббиёт соҳасидаги билимларнинг тараққиёти, тиббиёт янги имкониятларининг ривожланиши анъанавий этика илгари дуч келмаган муаммоларни келтириб чиқарди. Амалда биоэтика амалий этикага айланди ва асосий эътиборни амалий тиббиётнинг ахлоқий муаммоларига қаратди. Бугунги кунда замонавий биоэтиканинг эфтаназия, клонлаштириш, аборт билан боғлиқ муаммолари мавжуд. Яратувчанлик ва бунёдкорлик фазилати Аллоҳ яратган барча жонзотлар ичида энг мукаррами ҳисобланган инсонга кўпроқ берилган. Баъзида эса фазилатни ўрнини ўзига боғлиқ ҳолда бузғунчилик иллати эгаллаб олади. Бу ҳолат индивид даражасидан инсон даражасига 5 Фалсафа қ омусий лу ғ ати.- Т.:Шар қ, 2004. – 56 б.

шаклланаётган она қорнидаги болага нисбатан аёлни ўзига боғлиқ ва боғлиқ бўлмаган ҳолатларда ҳомилани ривожланишини суъний йўл билан тўхтатиш (аборт) билан боғлиқ холатлар тиббий ахлоқий муаммо сифатида бугунги кунда жуда ҳам кўп учраб туради. Масалан, “Европада учта мамлакат Шимолий Ирландия, Мальта ва Ирландия Республикасида аборт тақиқланган. Статистик маълумотларга кўра, абортлар сони туғилишлар сонидан кам эмас. Баъзи мамлакатларда эса қайд этилган абортлар сони туғилишлардан кўп . Россияда баъзи туғруқхонлар аборт миқдорининг кескин ортиши туфайли руҳонийга ёрдам сўраб мурожаат қилишган. Ҳатто шифокорлар аёлларга операциядан олдин роҳиб билан суҳбатлашишни шарт қилиб қўйишмоқда. Шунинг таъсирида абортдан воз кечганлар сони ортгани таъкидланмоқда“. 6 Биоэтика тадқиқотлар соҳаси, ижтимоий мунозаралар ва ахлоқий қарорлар қабул қилиш майдони сифатида мамлакатимизда ўзининг дастлабки қадамларини ташламоқда. Жаҳоннинг кўпгина атоқли мутафаккирлари инсоният янги минг йилликда яшаб қолиши учун вайронкор анъаналар ва ажралишдан янгиумумбашарий дунёқарашга йўл топиши зарурлигини кўрсатмоқда. Уларнинг мазкур қарашлари Халқаро Инсонпарварлик Академияси томонидан 2000 йилда чиқарилган инсонпарварлик манифестида акс эттирилди. Унда қуйидаги сўзлар бор: “Янги дунёқараш инсон ҳуқуқларини ҳимоя қилиши, инсоннинг эркинлиги ва қадр-қимматини янада ошириши, шунингдек, бизнинг бутун инсоният олдидаги мажбуриятларимизни қайд этиши лозим.” Таянч тушунчалар Муомала одоби, ахлоқий маданият, касбий одоб, соғлом турмуш, санъат, “оммавий маданият”, тиббий тарбия, экология, экологик тарбия, 6 Қаранг: Узбекистан. Общая оценка страны. ООН. 2003. -3 с.

қадрият, биоэтика, юксак ахлоқ, баркамол авлод, космополитизм, дунёқараш, технология, маданият, техника, шахс. Такрорлаш учун саволлар 1. Муомала одобининг ахлоқий асоси нимада? 2. Зиёлилик ва маданиятлилик тушунчалари ўртасидаги фарқни изоҳланг? 3. Бугунги кун ёшларининг ахлоқий дунёқарашига хос қадриятларни тушунтиринг? 4. Ёшлар ахлоқий тафаккурига таҳдид солувчи иллатларни кўрсатинг? 5. Ахлоқий маданиятнинг касбий одобда қандай намоён бўлади? 6. “Оммавий маданият”нинг ғайриахлоқий кўринишлари ҳақида гапиринг.

Похожие

Маданият ва қадриятлар

Ахлоқий бадиий – эстетик қадриятлар

Миллий ва минтиқавий қадриятлар

Умумбашарий ва умуминсоний қадриятлар

Қадриятлар тизими ва намоён бўлиши