Mustaqil ta’lim uchun mavzular Edmund Gusserl fenomenologiyasi - Философия - Рефераты

Mustaqil ta’lim uchun mavzular Edmund Gusserl fenomenologiyasi

Загружено в:

13.04.2024

Скачано:

0

Размер:

61 KB

Mustaqil ta’lim uchun mavzular Edmund Gusserl fenomenologiyasi XX asr fenomenologik maktabining asoschisi bо`lgan Edmund Gusserl 1859 —1938 yillarda yashab ijod etgan. Uning g`oyalarini polyak faylasufi Roman Ingardet, Elizabet Shtreker, mashhur nemis ekzistensialist faylasufi Martin Xaydegger , uning yо`nalishiga yaqin bо`lgan faylasuflar N. Gartman, M. Sheler hamda fransuz ekzistensialist faylasufi J.P. Sartr rivojlantirdilar. Gusserl dunyoqarashining rivoji uch davrdan iborat. Gusserl ijodining uchinchi davri uning ijodini о`rgangan faylasuflar tomonidan birinchi va ikkinchi davrlarga qarshi qо`yiladi. Yena shahrida 1904 yilda tuzilgan «Akademik psixologik ittifoq» Gusserlning fenomenologik maktabiga asos soldi. Bu yerda Gusserlning «Mantiqiy tadqiqotlar» asari keng miqyosda muhokama qilindi. 1910—1912 yillar fenomenologiya ta’limotining eng rivojlangan davri hisoblanadi. Bu davrda Gusserl fenomenologiyaning mohiyati va mazmuni haqida bir necha ma’ruzalar bilan chiqadi. Birinchi jahon urushi tufayli Gusserl maktabi о`z faoliyatini tо`xtatadi. Urush tugashi bilan bu tо`garak Frayburg shahrida qaytadan tuzilib, о`z ishini davom ettiradi. Mana shu yerda bu oqimga Martin Xaydegger qо`shiladi. Bu davrga kelib fenomenologiyada masalalar mavzusi о`zgardi. Falsafa va tabiiy-ilmiy fanlarning munosabati masalasi о`rniga fenomenologiyaning ruhiy fanlarga bо`lgan munosabati hamda tarixiylik masalalari о`rganila boshlandi. 1929—1930 yillarda Gusserlning о`qituvchilik faoliyatining tugallanishi bilan fenomenologik falsafa rivojining ikkinchi davri ham о`z nihoyasiga yetdi. 1930 yildan boshlab Gusserl fenomenologiya radikal oqimining yagona namoyandasiga aylandi. О`zining sodiq assistentlari Landgreb va Fink tomonidan moddiy qо`llab-quvvatlangan Gusserl Germaniyada о`z faoliyatini davom ettirdi.

«Fenomenologiya» tushunchasi G`arbiy Yevropa falsafasiga Gegel falsafasi orqali kirib keldi. Gegelning 3 jildlik «Ruh fenomenologiyasi» hamda 2 jildlik «Din falsafasi» asarlarida bu tushuncha atroflicha kо`rib chiqilgan. Gegel falsafasida butun borliqni yaratuvchi kuch bu mutlaq ruhdir. Mutlaq ruhni hech kim yaratmaydi. U doimo rivojlanishdadir. Uning о`zi yaratuvchi kuchga ega. Gegel «Ruh fenomenologiyasi» asarida mutlaq ruhning rivojlanish bosqichlarini kо`rsatib beradi. Bu bosqichlar eng oddiydan boshlab, eng murakkabgacha k о `tarilgan rivojlanish jarayonidir. Notirik tabiatda ham bu ruhiy rivojlanishning turli xil shakllarini k о `ramiz. Tirik tabiat, о `simlik va hayvonot olamida ham mutlaq ruh о `zini namoyish etadi. Buni biz о `simliklar va hayvonlarning ichki hayotida kuzatishimiz mumkin. О`simliklar ham tabiiy tartibga bо`ysunib, shu tartibga binoan rivojlanadi. Ilm-fan taraqqiyotida tafakkur asosiy harakatlantiruvchi kuchdir. Lekin bu intellektual bilimdan tashqari intuitsiyaga asoslangan bilimlar ham mavjuddir. Bunday bilimlarga san’atshunoslikning barcha sohalari kiradi. Gegel ong bilan tafakkurni bir-biri bilan bog`laydi. Inson ongida aql markaziy о`rinni egallaydi. Demak, Gegel falsafasida fenomenologiya deb mutlaq ruhning rivojlanish jarayonlari tushunilgan. Bu inson ongi va tafakkuridir. Mutlaq ruh haqida Gegel «Din falsafasi» asarida batafsil tо`xtalib о`tadi. Fenomen va fenomenologiya g`oyalarini XX asr boshlarida mashhur nemis faylasufi Gusserl о`zgacha rivojlantirdi. U ongni fenomen deb ta’riflar ekan, « reduksiya » uslubini kiritadi. Reduksiya deganda ongdan tashqari bо`lgan barcha jarayonlarni cheklab, abstraksiya qilish tushuniladi. Masalan, biz ongni о`rganayotganimizda insonning tashqi kо`rinishi, tanasi, his-tuyg`ulari bizni qiziqtirmaydi, bu xislatlarni biz о`ylamay, faqat insonning sof ongiga о`z diqqat- e’tiborimizni qaratishimiz lozim. Reduksiyani Gusserl ikki bosqichga bо`ladi. Birinchi bosqich « eydetik reduksiya ». Bu bosqichda butun moddiy olamni va uni о`rganuvchi ilmiy bilimlarni «qavs ichiga olish», ya’ni ajratib tashlash tushuniladi. Ongni о`rganishda bu bilimlarni e’tibordan chetga olib tashlashdir. Albatta, bunday usul moddiy olamni

inkor qilishni anglatmaydi, lekin ongni о`rganish jarayonida moddiy olam haqidagi tabiiy-ilmiy bilimlar natijalarining ta’siridan ajratib olishni anglatadi. Reduksiyaning ikkinchi bosqichi «sof fenomenologik» yoki «transsendental — fenomenologik» usuddir. Bu bosqichda jamiyat, psixologiya, madaniyat haqidagi fanlarda ong haqidagi tushunchalar ajratib tashlanadi, chetlashtiriladi. Reduksiyaning bu ikki bosqichi natijasida transsendental— fenomenologik holatga о`tiladi. Shuning natijasida bu uslub orqali ongning sof holatini о`rganish mumkin. Ongdan tashqaridagi moddiy olamning borligidan e’tibor xoli qilinadi. Gusserl о`zining « sof ong » konsepsiyasida ongni jarayon sifatida о`rganib, uni ichki mohiyat qonuniyatlarini о`rganadi, ongni makon va zamondan tashqari, tarixiy bо`lmagan jarayon sifatida oladi. Ongni sof holatda о`rganish, bu faqat ongga xos bо`lgan mohiyatlarni ochish va bu mohiyatlarni hech qanday bilimga bog`lamasdan, sof holatda о`rganishdir. Ongni bunday tushunishni uslub sifatida rivojlantirdi. Sof ongni Gusserl fikrlar oqimi sifatida ochib berdi. Bu oqimdagi fikrlarni «fenomen» deb atadi. Ular yaxlitlikka ega bо`lib, yagona bir tuzilma sifatida olinishi keraqdir. Fenomenolog olim ongni о`rganar ekan, uni fikrlar oqimining ichiga kirib, ichidan о`rganish lozim deb hisoblaydi. Shuningdek, u fikrlarni bir-biridan ajralgan holatda emas, balki yaxlit holatda va harakat jarayonida о`rganadi. Gusserl ongni borliqdan ajratib qо`yib, о`zining sof ong konsepsiyasini ilmiy bо`lmagan, in’ikos xususiyatiga ega bо`lmagan, fenomenologik ta’limot sifatida о`rganadi. Bunday sof ongni faqat fenomenolog olim о`zining aqlny intuitsiyasi orqali о`rganadi. Bu intuitsiya unga fikrlarni bir-biriga birlashtirish, sintezlash qobiliyatini beradi. Bu yerda Gusserl aqliy intuitsiya tushunchasini kiritadi. Uni ilohiy his-tuyg`udan ajratadi, bu intuitsiya aqlning mahsuli bо`lgan g`ayritabiiy, mohiyatband jarayondir. Fanda analiz qilish о`rniga, Gusserl о`z fenomenologiyasida fikrlarni birlashtirish va oqim sifatida о`rganish usulini kiritdi. Lekin fanning tushunchalari moddiy borliqni aks ettirsa, fenomenlar, fikrlar faqat ongning borlig`ini aks ettiradi, faqat uning qonuniyatlarini ochib beradi.

Gusserl sof ongning mohiyatini transsendental deb ataydi 88 , lekin bu ilohiylashtirishning ilohiy ongga, dunyoviy ongga hech qanday aloqasi yо`qdir. Gusserl falsafasida aslida inson ongining sof mohiyati nazarda tutiladi. Bu ong Xudoning ongiga, dunyoviy ongga hech qanday dahli yо`qdir. Shuning uchun ham Gusserldagi intuitsiya bu ilohiy his-tuyg`u, qalb ovozi emas, balki aql ovozidir. Gusserl fikricha, ong murakkab tuzilma bо`lib, uning markazida aql joylashadi. Aqlning yorqin nurlari ongning barcha xilvatlarini yoritib turadi. Ong uchun akl bu yagona va eng yorqin quyoshdir. Aql nurlarida fikr oqimi jilvalanadi. Fikr oqimiga 4 xususiyat xosdir: 1. Fikrlar gо`zalligi va mukammalligi. 2. Fikrlarning о`zaro aloqadorligi va о`zaro hamkorligi. 3. Fikrlarning mohiyati va ularni mantiqiy tushunchalar orqali aks etgirilishi. 4. Bu fikrlar oqimini о`rganuvchi fenomenolog olimning his-tuyg`ulari. Bu his-tuyg`ularning fikrlar oqimiga ta’sir qilishi. Fikrlar oqimida har bir konkret fikr moddiy olamdagi narsalarni aks ettirishi yoki ettirmasligi ahamiyatga ega emas. Shuning uchun Gusserl fikrlarning о`zini « noema » deb ataydi. « Noema » nom degan ma’noni anglatadi. Mana shu nomlar nimani bildirishi ahamiyatga ega emas. Undan tashqari, « Noels » tushunchasini ham kiritdi. « Noels » deb Gusserl fenomenolog olimning fikr jarayonini о`rganishdagi hissiyotlarini aytadi. Fenomenolog olimning hissiyotlari aql jarayoniga bog`liq va aqliy hissiyotlardir. Oddiy insonning hissiyotlari esa moddiy borliqqa bog`liq bо`lib, jismoniy xarakterga ega. Natijada ong jarayoni Gusserl falsafasida moddiy borliqdan ajralib qolib, sun’iy qobiq ichida qolib ketadi. Gusserl «Kartezian mushohadalar» asarida Dekartni tanqid qiladi, chunki u «universal» fan deduktiv tizimini tabiiy shakl sifatida talqin qiladi. Fan asosi aksioma shaklida bilimlar asosida yotadi, deydi. Shuning uchun ham mutlaq fanni real fanlardan ajratib olib mavhumlashtirib bо`lmaydi. Lekin bu bizni fanga «kirib» kelishimizga tо`sqinlik

qila olmaydi. Agar biz fanga asta-sekin «kirib» borsak, bizga fanning maqsadiy g`oyalari ochiladi. Ilmiy faoliyat asosida nima yotadi? Avvalo, fan «hukmlar bog`lami» sifatida namoyon bо`ladi, bir hukm tо`g`riligiga ishonch», ikkinchi hukm tо`g`riligiga ham «ishonishga» olib keladi. Boshqacha aytganda, fanning о`zi «asoslash faoliyatiga» olib keladi. «Asoslash faoliyati»ning mazmuni shundan iboratki, olim undan hukm chiqarish uchun foydalanmaydi, balki asoslash uchun foydalanadi. О`z ilmiy bilimlar fundamentini mustahkam bо`lishi uchun, har qanday vaziyatda uni isbotlay olish uchun, oqlay olish uchun bu uslub qо`l keladi. Oliy maqsad ham shundan iboratdir. Shunday qilib, Gusserl fikricha, «subyektivlik» bu ideal ravishda mavhumlashtirilgan ijtimoiy bilimdir. Bunday subyekg faqat nazariy bilinayotgan fikrlar harakatida mavjud bо`ladi, uning о`zi nazariy ideal, model sifatida namoyon bо`ladi. Real individlarning о`rnini almashtiradi, umumiy kо`rinishda tadqiqot faoliyatining chegaralarini kо`rsatib beradi. Keyinchalik Gusserl bu yо`nalishdan chekinib, «hayotiy dunyo»ga qaytadi. Demak, Gusserlning «fenomenologik» falsafasi XX asrning о `rtalaridan boshlab turli faylasuflar tomonidan о `ziga xos ravishda rivojlantirildi, fan taraqqiyotida ma’lum ma’noda ahamiyat kasb etdi. Bunga misol qilib Merlo Ponti ta ’ limotini ham olishimiz mumkin . Demak , olim q о` llagan fenomenologik metodning asosiy talablari quyidagilardan iborat : birinchidan , fenomenologik reduksiya , ya ’ ni obyektiv reallikka oid va “ sof ” ( ya ’ ni subyektni ) tajriba chegarasidan chiqadigan har qanday muhokamalardan saqlanish ; ikkinchidan , transsendental reduksiya , ya ’ ni bilish subyektining о` zini real , empirik , ijtimoiy va psixofiziologik vujud deb emas , balki “ sof ”, tarnssendental ong deb qarashdan iborat .

Adabiyotlar: 1. Блауберг И. Анри Бергсон. - М.: Юрайт-Издат, 2003. 2. Гардинер П. Артур Шопенгауэр. Философ германского эллинизма. - М., Наука, 2003. 3. Гриненко Г.В. История философии: Учебник. - М.: Юрайт- Издат, 2006. - 688 с. 4. Дарно Антисери и Джованни Реале. Западная философия от истоков до наших дней. - М., Наука, 2001. 5. Жаҳон фалсафаси тарихидан лавҳалар (Тузувчи ва илмий муҳаррир Қ.Назаров. масъул муҳаррир М.Баратов). - Тошкент: Файласуфлар миллий жамияти, 2004. 6. История философии: Учебник для вузов // Под ред. А.С.Колесникова - СПб.: 2010. 7. История философии для студентов вузов. - Ростов на Дону, 1998. 8. Йўлдошев С, Усмонов М., Каримов Р., Қобулниёзова Г., Рузматова Г. Янги ва энг янги давр Ғарбий Европа фалсафаси (ХУП-ХХ асрлар). - Тошкент: Шарқ, 2002. 9. Камю А. Бегона. - Тошкент: Янги аср авлоди, 2013. 10. Камю А. Избранное. - М.: Мысль, 1969.

Похожие

Moris Merlo Ponti falsafasi

Ong - in‘ikos va faoliyat

Eng yangi davr G`arb falsafasi

Nazariya va amaliyotning birligi

Maktab ta’limiga yuksak e’tibor