Markaziy Osiyodagi falsafiy fikrlar, uning jahon madaniyatida tutgan o’rni. - Философия - Рефераты

Markaziy Osiyodagi falsafiy fikrlar, uning jahon madaniyatida tutgan o’rni.

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

102.5 KB

Markaziy Osiyodagi falsafiy fikrlar, uning jahon madaniyatida tutgan o’rni. Reja: 1 Markaziy Osiyodagi eng Qadimgi falsafiy qarashlar. 2 «Avesto» va zardushtiylik g’oyalari. 3. Moniy va Mazdakning falsafiy qarashlari. 4. Imom Al-Buxoriy va Imom At-Termiziy – buyuk xadisshunos olimlar. 5. Al-Xorazmiy, Farobiy, Beruniy va Ibn Sinoning ilmiy- falsafiy qarashlari. Tasavvuf va uning tariqatlari. 6. XIV asr oxiridan XX asr boshigacha O’zbekistondagi ijtimoiy – Falsafiy tafakkur.

Tarixni bilish, undan to’g’ri va xolis xulosalar chiqara olish inson ma’naviy kamoloti uchun nihoyatda muhim. Tarix — buyuk muallim, o’tmishdan saboq beradigan tarbiyachidir. Gap eng qadimgi davr falsafasi haqida borar ekan, bu haqiqat yanada katta ahamiyat kasb etadi. Ayrimlar «Bizga ming yillar qa’rida yotgan madaniyat va falsafadan nima foyda, yaxshisi, Bugunning g apidan g apirin g ?", « O’ tmish q a’ridan tashbe h izlagandan ko’ra, bugungi muammolar ustida bosh q otirgan ma’ q ul emasmi?» degan h ayollarga borishi mumkin. Bir qarashda ularning g apida ham jon bor g a o’ xshaydi. Ammo bir narsa aniq , o’ tmishni bilmasdan turib, kelajakni t o’ gri tasavvur etish mumkin emas. Zero, o’ tmishsiz kelajak yo’q. Shu ma’noda, biz falsafa tarixini azbaroyi o’tmish g a qiziqganimiz uchun o’r ganmayapmiz. Biz uni turli zamonlarda ruy bergan xilma-xil vo q ea va h odisalarning falsafiy fikr va ongida qanday aks etgani, ularni qanday g ’ oyalarning tu qil ishika sabab bo’lgani, qaysi ta’limotlar insoniyat taraqqiyotika qanday ta’sir ko’rsatgani, qaysi mafkura odamzodni Ko’prok rivojlanish yoki tanazzul tomon yeta k lagani kabi haqiqatlarni bilib olish uchun o’ rganamiz. Tarixni o’ rganmo q va undan sabog ’ olmo q har bir inson uchun zarurdir. Bu—falsafa bilan shug ’ ullanayotgan mutaxassis uchun ham, uni o’ rganayotgan talaba uchun ham birdek mu h im ahamiyatga ega. Tarixni falsafasiz t o’ g ’ ri tushunib b o’ lmagani kabi, falsafani ham tarix haqiqatisiz t o’ g ’ ri an g lab bo’lmaydi. Shularni nazarda tutib, kuyida biz mamlakatimiz tarixida muayyan iz koldirgan ayrim falsafiy qarashlar va ta’limotlar haqida qisqacha t o’ xtalib o’ tamiz. Zardushtiylik ta’limoti. Eramizdan avval gi X asrdan eramizning VII asrlari g acha bo’lgan davr ma h suli bo’lgan diniy-falsafiy ta’limotlardan biri zardushtiylikdir. Bu ta’limot g a Zardusht asos solgan bo’lib, Sharq va Garbda Zaratushtra, Zaroastr nomlari bilan mashhurdir. Manbala rg a ko’ra, Zardusht eramizdan avval g i VI asrning birinchi yarmida yashagan. Lekin uning tarixiy yoki afsonaviy shaxs ekanli haqida aniq bir t o’ xtam g a kelingani yo’q. U o’zini pay ga mbar deb e’lon qilgan. Lekin

uning pay ga mbarli g i ilohiy asos g a ega emas. Ya’ni bu haqiqat ilohiy kitoblarda o’z tasd ig’ ini topmagan. Keyinki yillarda olib borilgan tadqiqotlar shuni ko’rsatmo q dagi, bu ta’limot Vatanimiz hududida, xususan, Xorazm zaminida paydo bo’lgan. U o’z davrida xalqni ezgulik va adolat g ’ oyalarika da’vat etish, h ayotbaxsh an’analarni sha k llantirish, de hq onchilik va sha h ar madaniyatini rivojlantirishda mu h im ahamiyatga ega bo’lgan, uning g ’ oyalari bilan bog ’ lik qadriyatlar bugungi kun g acha yashab kelmo q da va xalqimiz turmush tarzining o’ziga xos xususiyatlarini bel g ilashda ul k an q immat kasb etmo q da. Zardushtiylikning bosh kitobi «Avesto»dir. unda Qadimgi xalqlarning dunyo t o’ grisidagi tasavvurlari, o’ziga xos qadriyat va urf-odatlari aks etgan. Unda olamning azaliy q arama -q arshi kuchlari- yaxshilik va yomonlik, yorug ’ lik va zulmat, issi q lik va sovu q lik, h ayot va o’ lim borasidagi qarashlar o’z ifodasini topgan. «Avesto»da, shuningdek, tabiat falsafasi, tarix, etika, tibbiyot g a oid ma’lumotlar ham berilgan. Falsafa tarixida makedoniyalik Aleksandr (eski o’zbek tilida Is k andar deyilgan) istilosi va Grek-Baktriya davri falsafasi ham xalqimizning tara qq iyot tarixida mu h im o’ rin tutgan. Manbalarda Aleksandr q ushini ma h alliy xalqlarning q attik q arshili g i g a uchragani, u «Avesto»ning ko’p g ina q ismini yondirib yuborgani haqida ma’lumotlar bor. Bugungi kun g acha ham ayrim tarixchilar Aleksandr «Avesto»ning tilini bilmagani, uni o’q iy olmagani sababli bu kitobning q adr- q immatini tushunmagan va uni yo q ish t o’ grisida ko’rsatma bergan, degani fikrlarni bayon etadilar. Aslida unday emas. Bu—tarixiy haqiqatni, h archand u kimlar uchundir achchi q va kimlar uchundir ibratli bo’lsa-da, xaspushlash g a urinishdan boshqa narsa emas. Negaki, Aleksandr o’z zamonida fanlarning otasi deb nom olgan falsafani fan darajasiga k o’ targan, buyuk donishmand sifatida yetti i q limda tan olingan Arastudan 20 yil mobaynida muttasil ta’lim olgan edi. Binobarin, Shox Filippning o’g’li Aleksandrni savodsiz, kitobning qadrini tushunmaydigan bir kimsa deb ta’riflash tarix haqiqatiga to’g’ri kelmaydi.

T o’ g ’ ri, u «Avesto»ni o’ tda kuydirgan bo’lishi mumkin. Lekin buni kitobning q adrini tushunmagani uchunmas, balki yerli xalqlarni birlashish g a da’vat etib turuvchi, ular e’ti q od q uygan milliy g ’ oyalar timsoli bo’lgan va o’z saltanati g a q arshi muttasil kurash olib boruvchi vatanparvarlarni tarbiyalaydigan manba ekanini nazarda tutib, shu ishni amal g a oshirgan. Kolaversa, o’zini dunyodagi eng rivojlangan hudud madaniyatini ja h onga yoyish uchun mas’ul deb bilgan, t o’ g ’ riro g’ i, o’sha madaniyatdan boshqasini tan olmagan mashhur ja h ongir uchun zabt etilgan xalqning «Avesto»dek buyuk kitobi bo’lishi kutilmagan h ol edi. U, y u qorida ta’kidlanganidek, mazkur kitob omon tursa, u ushbu zamin farzandlari uchun o’zlikni an g lash, binobarin, kuch- q udrat manbai bo’lib q olaverishini ni h oyatda yaxshi tushungan. Aleksandrdan keyin yashagan Rim imperatorlari ham Misr va Vizantiya g a q arshi urush q ilib, yaxudiylarning yerini bosib olganida tub aholining madaniy boyliklarini yo’q qilgani, «Zabur» va «Tavrot»ning Qadimgi nusxalarini kuydirib yuborgani yo’qoridagi misolning tasodifiy emaslikidan dalolat beradi. Umuman, har qanday sharoitda ham istilochilarning birinchi ishi xalq va millatlarni zurlik bilan bosib olish, boyliklarini talash bo’lsa, keyinki asosiy faoliyati — millatni o’z tarixi va an’analaridan o’zib qo’yish, madaniy merosini talon-taroj qilish, uning ma’naviyatini yo’qotishdan iborat bo’ladi. Tarixning bu achchiq sabogi mustamlakadan ozod bo’lgan, o’z mustaqilligini saqlab qolish va mustahkamlashka intiladigan har qanday xalq taraqqiyoti uchun eng muhim xulosa bo’lib xizmat qiladi. Is k andarka qarshi kurashda xalqimizning milliy q a h ramoni Spetamen be q iyos mardlik va jasorat ko’rsatadi. U Is k andarka qarshi ayovsiz qarshilik ko’rsatgan vatanparvar lashkarboshilardan biridir. Aslida, uning q a h ramonliki millatimizning o’sha davrdagi o’z davlatchiligini, o’zi yashaydigan hudud daxlsizligini saqlab qolish uchun olib borilgan kurashning yaqqol timsolidir. Albatta, bu lashkarboshi ortidan xalq erkashsa, elning ozodlik va mustaqillikka intilish tuy g’ usi kuchli bo’lmasa, Spetamenning nomi bu qadar mashhur bo’lib ketmas edi. Negaki, inson naqadar kuchli, tadbirkor va omadli bo’lmasin, agar xalq bilan bir g a bo’lib, uning dardlari g a

darmon izlamasa, h urriyat g ’ oyalarini bayro q qilib k o’ tarmasa, haqiqiy milliy qahramon bo’lolmaydi. Spetamen esa o’sha xalqimizning ru h i, orzu-umidlari, mustamlakachilar g a qarshi matonati ramzi sifatida tariximiz q ati g a man g u muxrlanib qolgan. Markaziy Osiyoda buddaviylik ham o’z o’ rni g a ega. U diniy-falsafiy ta’limot sifatida Qadimgi Hindiston da eramizdan avval g i VI asrning oxiri va V asr boshlarida vujud g a kelgan. U ja h onda keng tar q algan dinlardan biridir. Bu ta’limot g a asos solgan donishmand Sidharta uru g’ idan chi qq an G autama h isoblanadi. Keyinchalik u «Budda», ya’ni nurlangan degani la q abka ega bo’lgan. Buddaviylik islom g a qadar O’rta Osiyoda tarqalgan qadimgi dinlar orasida mavqeyi ji h atidan juda katta o’ rin tutadi. Bu ta’limot O’ rta Osiyo g a eramizdan avval g i II-I asrlarda kirib kelgan. Tarixiy manbalarka ko’ra, uni Toharistonga balxlik savdo g arlar olib kelishgan. Kushonlar davrida buddaviylik dini xukmron din g a aylangan edi. «Xalqchil bo’lganliki uchun O’rta Osiyo g a keng yoyilgan. Buddaviylikning O’rta Osiyo g a yoyilishi quyidagi turt bosqichdan iborat. Birinchi bosqich. Kushonlardan oldinki davr. Bu eramizdan avvalgi I asrga tug’ri keladi. Bu davrka oid yozma manbalar biz g acha yetib kelmagan. Ikkinchi bosqich. Kushonlar davri (eramizning II-IV asrlari) Bu davrda buddaviylik O’rta Osiyo g a keng tarqalgan edi. Ayni q sa, uning axloqka oid masalalar, xalq ommasini sabr- q anoat va bardosh ga da’vat etuvchi g ’ oyalarni ilgari surganli g i mu h im ahamiyat kasb etgan. Uchinchi bosqich. Bu davrda O’rta Osiyoda buddaviylik ta’limotining manbalari yoyilgan. T o’ rtinchi bosqich. (IX-XIV asrlar) islom O’rta Osiyoda xukmron din g a aylanishi bilan bu din si q ib chi q arilgan va juda zaiflashib ketgan. Buddaviylikning O’zbekiston va Hindiston xalqi o’rtasida o’z davrida ma’naviy ko’prik bo’lib xizmat qilganliki aniq. Xalqlarimiz orasidagi d o’ stlik va birodarlikning ildizlari ham o’sha davr g a borib ta q aladi va bugungi kunda aksariyat kishilar, ayni q sa, yoshlarimizning h ind xalqi, uning madaniyati va san’atika qiziqishi tasodifiy emas.

Moniy ta’limoti yurtimizda buddaviylikdan keyin keng tarqalgan edi. U zardushtiylik va xristianlikning sintezlashuvi natijasida vujudka kelgan. Moniy fors va arab tillarida bir necha risolalar yozgan. Lekin ular bizgacha yetib kelmagan. Moniy xatto «Moniylik yozuvi» nomli alifbo ham to’zgan. Uning ta’limoticha, h ayotda dastavval nur dunyosi – yaxshilik va zulmat dunyosi - yovo’zlik bo’lgan. Ular o’rtasida abadiy kurash boradi, inson ikki unsurdan (ru h — nur farzandi, jism — zulmat ma h suli) iborat. Moniylik xalq ommasi manfaatlarini h imoya q iluvchi ta’limot bo’lgani sababli h ukmron mafkura qarshili g i g a duch kelgan. Moniylik ta’limoti asosida Mazdak ta’limoti yuzaga kelgan. U eramizning V-VI asrlarida keng tarqalgan edi. Uning asoschisi Mazdak (470-529 yillar) bo’lgan. Mazdak va uning maslakdoshlari o’z qarashlarida xalq ommasiga suyangan. Xalqning ozodlik, erkinlik, xurlik yo’lida olib borgan harakatlarika raxnamolik qilgani uchun tez fursatda ularning maslakdoshlari, izdoshlari ko’payib ketgan. Mazda k iylik ijtimoiy tengsizlikni bartaraf etish y o’ lida kurashka da’vat etuvchi mafkura sifatida xizmat qilgan. Unda asosiy yovo’zlik-boylikka xirs qo’yish va uta kambagallik qoralanadi. Bu insonparvar harakatdan chuchigan shox Mazdakni turli xiylalar bilan o’ lim g a maxkum etadi. Mazdakiylar harakati, eramizning VI asrida bostirilgani g a q aramay, turli mamlakatlarda muayyan darajada davom etgan. O’rta Osiyoda Muganna, Ozarbayjonda Bobak boshlik de h konlar va shahar kambagallarining zulm g a qarshi kurashlari bun g a misol bo’ladi. Markaziy Osiyoda vujud g a kelgan Qadimgi falsafiy ta’limotlar, ular ilgari surgan Goyalar bugungi kunda ham mu h im ahamiyat g a ega. Sanab o’ tilgan Qadimgi diniy-falsafiy ta’limotlar, ya’ni zardushtiylik, uning bosh kitobi — «Avesto», Moniy ta’limoti, «Moniy yozuvi», Mazdakiylik harakati jamiyatda adolat, erkinlik, teng xu q u q lilik tamoyillarini q aror toptirishi g a da’vat etgan. Vatan ozodli g i y o’ lida jon fido etgan Muganna boshchilikidagi harakat nafa q at O’rta Osiyoda, balki ja h onning boshqa o’ lkalarida ham aks-sado bergan. Vatanimizning o’sha davrda sha k llangan va rivojlangan boy madaniyati, milliy ma’naviyatimiz, falsafamiz ja h on sivilizasiyasiga katta ta’sir ko’rsatgan.

Sirasini aytganda, mamlakatimiz tarixi islom dini yurtimiz g a kirib kelgan davrdan boshlanmaydi. U islomka qadar ham mink yillar mobaynida rivojlanib kelgan shonli tarixi g a ega. Lekin, afsuski, Vatanimizning ana shu davr tarixi n ih oyatda kam o’ rganilgan. Bu davr g a oid manbalarning aksariyati esa yo’q qilib yuborilgan. Bu vayron k orlikning boshida miloddan avval makedoniyalik Aleksandr turgan bo’lsa, mamlakatimizni zabt etgan keyinki bos q inchilar ham ana shu yo’ldan borgan. Ular xalq ongidan mustaqillik va erkin h ayot t o’ g ’ risidagi m aq sad-muddaolarni butunlay yo’qotib yuborish g a o’ rinishgan. Buning natijasida ma’naviy q ashsho q va tarixiy xotirasiz kishilar tarbiyalanishi lozim edi. Bos q inchilar Movarounnaxrda ni h oyatda boy madaniyat sha k llanganini e’tirof etgan. Ammo uning boskinchilik g ’ oyalari g a mos kelmaydigan juda ko’p namunalarini ayovsiz yo’q qilishgan. Ayni q sa, ma’naviy qadriyat va madaniy boyliklarni shaf q atsizlarcha g’ orat qilish asosiy urinda turgan. Yurtimizda arablar istilosiga qadar ustuvor bo’lgan ma’naviy va madaniy durdonalar q adrini yaxshi an iq laydigan va ularning ahamiyatini t o’ g ’ ri tushunadigan kishilar birinchi navbatda yo’q qilib yuborilgan. Bu t o’ grida Abu Rayxon Beruniy «Qadimgi xalqlardan qolgan yodkorliklar» asarida quyidagilarni yozgan: « Q utayba Xorazm xatini yaxshi biladigan, ularning xabar va rivoyatlarini o’ rgangan va bilimini boshqalar g a o’ r g atadigan kishilarni h alok etib va butkul yo’q qilib yuborgan edi. Shuning uchun u (xabar va rivoyatlar) islom davridan keyin haqiqatni bilib bo’lmaydigan darajada yashirin q oldi» 1 . Ushbu asarning boshqa sa h ifasida ulug ’ vatanparvar olim yo’qoridagi g a o’ xshash yana bir fikrni quyidagicha ifoda etgan: « Q utayba xorazmliklarning kotiblarini h alok etib, bilimdonlarini uldirib, kitob va daftarlarini kuydirgani sababli ular savodsiz bo’lib, o’z e h tiyojlarida yodlash q uvvatika suyanadigan bo’ldilar» 2 . Beruniy zamonida islom ya g ona h ukmron diniy mafkura bo’lib turganini e’tibor g a olsak, zikr etilgan asar va undagi teran fikrlarni bunday uktamlik bilan aytish g ' oyat ulgan jasoratni talab etgani ayon bo’ladi. Istilochilarning bunday 1 Абу Райµон Беруний. «Танланган асарлар». 1-жилд. Т. «Фан», 1968, 72-бет. 2 Абу Райµон Беруний. «Танланган асарлар». 1-жилд. Т. «Фан», 1968, 82-бет.

vayronkor siyosati keyin ham davom etgan. Xususan, mustabid shurolar mafkurasi xukmronlik qilgan davrda ham ana shunday h ol ruy bergan. Nihoyatda boy qadriyatlarimiz, falsafiy ta’limotlarimiz, umuman o’z merosimizdan bebaxra bo’lib qoldik. Isti q lol tufayli ajdodlarimiz yaratgan boy va ulmas madaniy merosni o’ rganish imkoni tu qil di. Tarixiy xotirani tiklash, xalqimiz kalbida milliy qadriyatlar g a sodi q lik, vatanparvarlik tuy g’ ularini sha k llantirish hozirgi kunda ma’naviy h ayotning ustuvor yunalishi g a aylandi. Imom Buxoriy (810-870yillar) yirik ilohiyotchi, muxaddis sifatida 60 min gg a ya q in h adis tuplagan, ulardan ishonchli deb topganlirini maxsus tuplam h oli g a keltirgan. Bu tuplam «Sa h i h i Buxoriy» nomi bilan mashhurdir. Imom iso Termiziydan (824-892) «Pay ga mbarning alo h ida fazilatlari», « h adislardagi ixtilof va baxslar haqida risola», «Tarix» va boshqa asarlar meros bo’lib qolgan. Imom Termiziy h adislarni muntazam ravishda t o’ plab, muayyan tartib g a solgan va yaxlit bir kitob sha k l g a keltirgan. Muhammad al-Xorazmiy (783-850). Butun musulmon Sharqi va jaxonda tabiiy va aniq fanlar rivojiga salmo q li h issa q ushgan buyuk allomalardir. Muhammad al- Xorazmiy arab xalifali g ining poytaxti Ba g’ dodda «Donishmandlik mas k ani» («Bayt ul-xikma») g a ra h barlik qilgan. Uning «Astronomiya jadvali», « H ind hisobi t o’ grisida risola», « Q uyosh soati t o’ grisida risola», «Musi q a haqida risola», «Tiklash va qarshi qo’yish h isobi g a oid muxtasar kitob» kabi asarlarida al g ebra so h asiga asos solindi. Abu Nasr Forobiy (873-950) – musulmon Sharqida Arastudan keyin «ikkinchi ustoz» unvoni g a muyassar bo’lgan yirik mutafakkir va alloma. Uning kalami g a 160 dan ziyod asar mansub bo’lib, ular asosan Qadimgi yunon olimlari asarlaridagi tabiiy-ilmiy va falsafiy muammolar sharxlash hamda bu so h alarning dolzarb masalalarini taxlil qilish g a ba g’ ishlangan. Mutafakkir olamni ikki k o’ rinishda: «Vujudu vojib» (ollox) va «vujudi mumkin» (barcha moddiy va ru h iy narsalar) misolida tal q in qiladi, barcha narsalar «vujudi vojib» tufayli yashash huquqi g a ega

bo’ladi. Ular o’zaro bir-biri bilan sababiy tarzda bog ’ lanadi. Sababsiz o q ibat bo’lmaganidek, o q ibatsiz sabab ham bo’lmaydi, deydi Forobiy. Olam sifat, mi q dor, javhar, aksidensiya (mu h im bo’lmagan xossa), imkoniyat, zaruriyat va tasodifiyat, makon va zamon, harakat va rivojlanish kabi tushunchalarda ifodalanadi. Ular fazoviy jismlar, aqlli maxluk (inson), aqlsiz jonivorlar, o’ simliklar, minerallar va turtta unsur-suv, olov, xavo va tupro q kabi oltita k o’ rinishda namoyon bo’ladi. Bilish jarayoni aql va sez g ilar or q ali yuzaga keladi. Bilishda aql va manti q ilmining ma q omi be q iyosdir. Aql vositasida inson ilm-fanni yaratadi. Fan tufayli h odisalar mo h iyati ochib beriladi. har bir fan insonning muayyan e h tiyojlarini q ondirishka xizmat qiladi. Mutafakkir o’z asarlarida komil inson, fozil fu q aro, odil xukmdor, baxt- saodat, unka erishish yo’llari, davlatning xususiyatlari, axloqiy va aqliy tarbiya, ijtimoiy isti q bol t o’ g ’ risida il g’ or g ’ oyalarni ilgari surgan. Forobiyning Sharq xalqlari falsafiy tafakkuri rivojiga bo’lgan ta’siri sezilarli bo’lgan. Abu Rayxon Beruniy (973 — 1048) deyarli barcha fan soxalarida ijod etgan buyuk q omusiy alloma va mashhur mutafakkirdir. U yaratgan 152 ta asardan 28 tasi bizgacha yetib kelgan. Uning tabiatni o’ rganishdagi xizmati kattadir. Alloma jismlarning o’zaro tortishuvi, Q uyosh va Oyning tutilishi, zarra, inersiya va sun’iy tanlanish, rivojlanish anomaliyasi, Yer q a’rida ruy beradigan g eotektonik siljishlar, Yer q iyofasining tadrijiy tarzda o’z g arib turishi, xilma—xil olamlar t o’ grisida ilmiy bashoratlarni ilgari surgan. Uning falsafiy qarashlari tabiiy-ilmiy qarashlari ta’sirida shakllandi. U modda va zamon, qonuniyat, zaruriyat va tasodifiyat, harakat va rivojlanish, ziddiyat, sabab va o q ibat kabi falsafiy muammolar q a katta e’tibor bergan. Beruniyning asarlarida bilish masalalari mu h im ma q om g a egadir. Bilish g a bo’lgan qiziqishning ikkita sababi bor. Birinchidan, bu o’ziga xos lazzatdir. Ikkinchidan, bilishdan ma q sad odamlar e h tiyojlarini q ondirishdir. Bilish sez g ilar yetkazib bergan ma’lumotlardan boshlanadi. Ular bilishning yo’qori bosqichi aqliy bilish uchun o’ziga xos kumakchi va asos bo’lib xizmat qiladi. Bilimning chinli g i

ko’zatuv va sinov—tajriba or q ali bel g ilanadi. Ular tufayli ashyolarning mu h im ji h atlari o’ rganiladi, ularning mi q doriy tomonlari aniqlanadi, bilish jarayonining samaradorli g i oshib boradi. Beruniy g a ko’ra, inson q iyofasi tabiat ta’sirining natijasidir. Uning ichki qiyofasisiga kelsak, uni inson cheksiz sa’y-harakatlar o q ibatida tubdan o’z g artirishi mumkin. Har bir kishi o’z xulk-atvorining so h ibidir. Jamiyat tadrijiy o’zgarishlar or q ali rivojlanib boradi. Adolat, fu q aro uchun ga mxurlik, zulmni bartaraf etish, jamiyatni aql va adolat t ig’ i ostida boshqarish mutafakkirning idealidir. Abu Ali ibn Sino (980-1037) buyuk alloma va mutafakkir. U Buxoro yaqinidagi Afshona qishlog’ida tuqilib, Hamadon shahrida vafot etgan. Ibn Sinodan qolgan ma’naviy me’ros taxminan 280 nomdan ziyotroqdir. Ular tibbiyot, falsafa, mantiq, psixologiya, axloq, musiqa, farmakologiya va boshqa sohalarka bag’ishlangan. Olimning «Shifo kitobi» «Tib qonunlari», «Bilimlar kitobi», «Tabiat durdonasi» kabi asarlari mashhurdir. Borli q ni tal q in etishda Ibn Sino Forobiy izidan borib, uni «vujudi vojib» va «vujudi mumkin»dan iborat, deb e’tirof etadi. «Vujudi vojib» birinchi sabab vazifasini bajaradi. «Vujudi mumkin» esa uning o q ibatidir. Yaratilishi doimiy bo’lganliki uchun yaratilgan «vujudi mumkin» ham abadiydir. Olimning sababiyat g a oid mulo h azalari e’tibor g a molikdir. Un g a ko’ra, sabablar moddiy (muayyan h olatni keltirib chikaruvchi sabab), faol (muayyan h olatni o’zkartiruvchi sabab), sha k liy (turli xil q uvvatlar bilan bog ’ langan sabab) va tu g allovchi (barcha sabablarning pirovard ma q sadi) sabablardan iboratdir. Tasavvuf va uning tari q atlari. Tasavvuf falsafiy o q im va diniy-ma’naviy h odisa sifatida islom dini doirasida (ko’p g ina ichki sabablar va ba’zi tash q i unsurlar — buddaviylik va h indiylikning ilk diniy tasavvurlari, Sharqiy xristian tarkidunyochili g i, neoplatonizm kabilarning ta’siri ostida) paydo bo’ldi. Tasavvuf uchun va h doniyat — Olloxning birli g i, Ollo h va olamning porlab turishi, fano bo’lish, orif shaxsining Tan g ri taolo bilan ru h an birlashib ketishi kabi musho h adalar mu h im ahamiyat kasb etadi. Bu o q im namoyandalari va tarafdorlarini sufiylar, deb ataganlar va «sufizm» atamasi shundan paydo bo’lgan. Ilk sufiylar aholining kambagal toifasi orasida sha k llangan. Ularning qarashlari

istilochilar zulmi, adolatsizlik, ijtimoiy tengsizlikka qarshi norozilik belgisi sifatida ham yuzaga kelgan. Tasavvufning muhim ji h atlari yirik musulmon ilohiyotchisi Abu Xomid Muhammad ibn Muhammad al-Gazzoliyning (1059-1111) «Diniy ilmlarning tiriltirilishi» asarida bayon etilgan. Ul zot dunyo qonuniyatlarini aql or q ali bilishni e’tirof etgan, lekin Ollo h ni aql bilan an g lash mumkin emasli g ini ta’kidlaganlar. U fa q at kalb, maxsus ru h iy harakatlar — iltijo-ibodatlar kuma g ida bilib boriladi. Manti q , tabiatni bilish Ollo h ni tanish g a h alal bermasa, ular ahamiyatlidir, agar aksincha bo’lsa, ularning ma q omi chegaralanadi. Rasmiyatchilik, a q idachilikni tasavvuf a h li q ab u l q ilmagan. Ularning fikricha, iymon-e’ti q odning mo h iyati Ollo h dan boshqa narsa g a mu h toj bo’lmaslik, h ech q anday mulkning qu li g a aylanmaslik, bori g a sabr-ganoat qilib yashashdir. Ollo hg a yetishish uchun q albni poklash, nafs balosidan ozod bo’lish darkor. Ana shundagina inson dili nur bilan tuladi, nuksonlarni boshqalardan emas, o’zidan izlaydigan daraja g a kutariladi, H a q sari ya q inlashadi, bema’ni qarash va tushunchalarning q ullik kishanidan o’zini ozod qiladi, chunki inson q albi h urdir. Tasavvufda Kubraviya, Yassaviya, Na q shbandiya tari q at-suluglari keng tarqalgan. Amir Temur ibn Tara ga y Baxodir (1336-1405) Kesh (Shaxrisabz) sha h ri ya q inidagi X o’ ja Il g’ or q ishlo g’ ida dunyo g a keldi. Uning eng asosiy tarixiy xizmatlari shundan iboratki, u mu g’ ullarning boskinchilik va vayronkorliklari g a qarshi kurashib, O’rta Osiyoni ulardan xalos etdi. Mayda feodal va mulkdorlarning o’zaro nizolari g a barham berib, kuchli markazlashgan davlat barpo q ildi. Mamlakatda tartib-intizom va qonun ustuvorli g ini ta’minladi. Uning davrida «Kuch — adolatda» tamoyili amal g a oshdi, i q tisod va madaniyat yo’ k saldi, o’zka mamlakatlar bilan musta h kam alo q alar o’ rnatildi. Amir Temur mo h ir harbiy sarkarda sifatida nom q ozondi. U o’z h ayotini Movarounna h r xalqining farovonli g i, yurt obodonchiliki uchun sarfladi, uning davrida xashamatli binolar, q urilish inshootlari, g o’zal bog ’ lar bunyod q ilindi, maktab va madrasalar, masjidlar q urildi, mamlakatimiz Sharqning g o’zal hududi g a aylandi.

Temurning yana bir ulkan xizmati shuki, u madaniyat va ilm-fan xomiysi sifatida mashhur bo’ldi, o’z saroyiga olimu fo’zalo va din arboblarini tupladi. Xoja Afzal, Jalol Hokiy, Mavlono Xorazmiy, Mavlono Munshiy va boshqalar uning saroyida ilm-fan va badiiy ijod bilan mashg’ul bo’ldilar. Bobur Mirzoning xabar berishicha, o’sha davrda Samar q and eng g o’zal shahar edi. Ispan sayyo h i R.K.Klavixo Samar q andning g o’zalli g i g a q oyil qolgan edi. Temur xukmronli g i davrida ichki va tash q i savdo kuchaydi. Ayni q sa, Hindiston , Xitoy, Rusiya, arab mamlakatlari bilan alo q alarning kuchayishi Temur saltanati i q tisodiy q udratini oshirdi. Temur va temuriylar davrida islom dini va tasavvuf g a katta e’tibor berildi. Islom dini o’sha davrda asosiy mafkura bo’lib, markazlashgan davlat barpo etishda, i q tisod, madaniyat va ilm-fan soxasidagi ma q sad va vazifalarni amal g a oshirishda nazariy asos bo’lib xizmat q ildi. Temur o’z faoliyatida un g a tayanib ish kurdi. Jaxon ilm-fani taraqqiyotika katta ulush q ushgan buyuk falakiyotchi olim va davlat arbobi Muhammad Tara ga y Ulug ’ bek (1394-1449) matematika va falakiyot so h asida barkamol ijod qilgan. Uning otasi, Amir Temurning u g’ li Shoxruh Mirzo edi. Ulug ’ bek yoshli g idan ilm bilan qiziqdi. Un g a taniqli olimlar Q ozizoda Rumiy va G ’ iyosiddin Jamshid ustozlik q ildilar. U g archi davlat arbobi bo’lsa ham, madaniyat va ilm-fan ravna q i g a ko’p kuchini sarfladi, matematika, astronomiya, g eometriya, tarix, kimyo va boshqa so h alarda ilmiy tadqiqotlar olib bordi. Olimning dunyoqarashida Aflotun, Arastu, Ptolemey, Muhammad Xorazmiy, al- Farqoniy, Forobiy, Ibn Sino, Beruniy va boshqalarning asarlari mu h im urin egalladi. Ulugbekning ulgan ishlaridan biri uning Samargandda, Kuxak tepalikida, Obi Raxmat ariKining buyida, rasadxona barpo etganlikidir. Ushbu rasadxona q urilishi 1424 yilda boshlanib, 1429 yilda tu g allandi. Olimning eng mu h im asari «Ziji jadidi Ko’ra g oniy» deb ataladi. Undan tash q ari, Ulug ’ bek matematika g a oid «Bir daraja sinusni aniqlash haqida risola», astronomiya g a ba g’ ishlangan «Risolayi Ulug ’ bek» va tarix g a oid «T o’ rt ulus tarixi» kitoblarini yozdi. Ulug ’ bek manti q ilmi, fi qh shunoslik, musi q a va adabiyot nazariyasini yaxshi bilar edi. Olimning «Ziji»

ikki q ism, mu q addima va 1118 y u ld u zning o’ rni va h olati aniqlab berilgan jadvallardan iborat. Ja h on madaniyati ravna q i g a ulkan h issa q o’shgan siymolardan biri, ulug ’ o’zbek shoiri va mutafakkiri Nizomiddin Mir Alisher Navoiy dir (1441-1501). U Temuriylar xonadoni g a taallu q li bo’lib, otasi G’iyosiddin Kichkina Shaxrisabzdan Q ob u l g a borib qolgan barlos beklaridan edi. Navoiy H irotda Xusayn Boy q aro saroyida turli lavozimlarda ishladi, 1472 yildan boshlab vazir etib tayinlandi. Shoir mamlakat obodonchili g i, ravna q i va osoyishtali g i yo’lida ko’p ishlar q ildi. Maktab, madrasa, masjid va xona q olar, ko’prik, rabotlar, shifoxonalar q urdirdi, muxtoj va kambagallarga yordam berdi, olimu shoirlar g a h omiylik q ildi. Navoiy ijodi boy bo’lib, asarlari turli mavzular g a ba g’ ishlangan. «Hamsa» ya’ni « H ayratul abror», «Farxod va Shirin», «Layli va Majnun», «Sab’ai sayyor», «Saddi Is k andariy» dostonlari hamda «Lison ut—tayr», «Majolisun nafois», «Maxbub u l q ulub», « H oloti Paxlavon Muhammad», «Mezon ul-avzon», «Mu h okamat ul-lu ga tayn» va boshqalar. B u lardan tash q ari, Navoiy «Xazoyinul maoniy» («Ma’nolar xazinasi») nomli she’riy t o’ plam yaratgan bo’lib, u 45 min g misra g a ya q in ga zal, ruboiy, q it’a va fardlardan tashkil topgan. Navoiyning ijodi falsafiy fikrlar g a boy bo’lib, unda jamiyat va inson munosabati, insonning baxt-saodati, komil inson va fozil jamoa, ta’lim-tarbiya haqidagi fikr-o’ylari o’z ifodasini topgan. XV asrning oxiridan boshlab Temuriylar davlati sekin-asta inqiroz g a yuz tuta boshladi. Bun g a temuriy shaxzodalarining o’zaro urush-janjallari, tar q o q likning kuchayishi, o’zaro nizolar, taxt uchun kurashlar natijasida mamlakatning bo’linib ketishi, i q tisodning tushkunlikka uchrashi sabab bo’ldi. Natijada Mavorounna h r Shayboniyxon tomonidan bosib olindi. Temur avlodidan bo’lgan Zaxiriddin Muhammad Bobur (1483-1530) o’sha davrning eng ma’rifatli podsholaridan biri edi. Andijonda Umarshayx Mirzo xonadonida tuqilgan Bobur keyinchalik Hindistonda ulkan saltanatga asos soldi. Bobur davrida hind diyori gullab yashnadi, undagi madaniyat yuksak darajaga ko’tarildi. Hindistonning XX asrdagi eng ato q li kishilari Maxatma Gandi va

Javoharlal Neru ham Bobur va boburiylar — Shox Jaxon, Avrankzeb va Akbar kabi temuriyzodalarga juda katta baho berganlar. Boburning xizmati shundaki, u Hindistonni markazlashgan davlatga aylantirdi, mamlakatda tinchlik o’rnatdi, obodonlashtirish va qurilish ishlarini rivojlantirdi, karvonsaroylar, me’moriy yodkorliklar, bog’chalar, kutubxonalar barpo qildi, madaniyat, san’at, adabiyot va ilm-fanni yuksaltirdi. Bobur ilm-fan, san’atga katta qiziqish bilan qaragan, yuksak aql egasi, komusiy bilimga ega bo’lgan davlat arbobi, olim va shoirdir. XIV-XV asrlar moddiy va ma’naviy yuksalishining muhim xususiyati yana shundan iboratki, bu davrda ishlab chiqarish o’sdi, ichki va tashki savdo, xunarmandchilik, dexkonchilik rivojlandi, xorijiy mamlakatlar bilan diplomatik va madaniy aloqalar o’rnatildi, inson aql-zakovati va uning eng yaxshi fazilatlariga e’tibor kuchaydi, ilm-fan va san’at rivoj topdi, qomusiy olimlar yetishib chiqdi, madaniy merosni o’rganishga qiziqish ortdi. Temur va temuriylar davridagi madaniy yuksalish xozir ham o’z ahamiyatini yo’qotgani yo’q. Ular mustaqil davlatimizni mustahkamlashda, madaniy-ma’rifiy va tarbiyaviy ishlar samaradorligini oshirishda, milliy g’oya va mafkurani shakllantirishda ma’naviy ozuqa vazifasini o’tamoqda. Tayanch tushunchalar Zardusht, zardushtiylik, «Avesto», Kushonlar davlati, buddaviylik, Mazdak, Moniy. Amir Temur, sarbadorlar, mustaqil davlat, «Temur tuzuklari», Mirzo Ulug’bek, «Zichi Ko’ragoniy», Alisher Navoiy, komil inson, Bobur Mirzo, Boburnoma.

Похожие

Markaziy osiyo falsafasi uning jahon madaniyatidagi o`rni

Qadimiy Sharq, Misr va Bobildagi falsafiy fikrlar

Esteteka(nafosatshunoslik) fani predmeti va uning jamiyatdagi tutgan o’rni.

O’rta asrlar Yevropa falsafasi. Xristian dini va uni davlat mafkurasiga aylanishi, o’rta asr falsafasi, gnostika, apologetika, patristika, realizm, nominalizm kategoriyalari

O’rta asrlar va yangi davr Ovropadagi falsafiy fikrlar