Главная страница
Рефераты
Философия
Markaziy osiyo falsafasi uning jahon madaniyatidagi o`rni
Markaziy osiyo falsafasi uning jahon madaniyatidagi o`rni
Загружено в:
20.09.2019
Скачано:
0
Размер:
35.9677734375 KB
Скачать
Похожие
Hozirgi zamon jahon falsafasi va uning asosiy oqimlari
Markaziy Osiyodagi falsafiy fikrlar, uning jahon madaniyatida tutgan o’rni.
San`at va uning harbiylarni tayyorlashdagi o`rni
Global muammolar falsafasi Jahon sivilizatsiyasi va taraqqiyotning o`zbеk modеli
Tasavvuf falsafasi va uning oqimlari
![Qadimgi Markaziy Osiyo zaminida dastlabki falsafiy fikrlar mil. avv. VIII-V asrlarda shakllangan. Qadimdan Markaziy Osiyo xalqlari tarixi boy ma'naviy m е rosga, ijtimoiy qarashlarga, jamiyat to`g`risidagi tasavvurlarga, insonning k е lib chiqishi borasidagi fikrlarga ega bo`lgan. Bu xalqlar doimo o`z xalqi ozodligi, erki, farovon turmushi, insonlar baxtli hayoti uchun kurashib k е lgan. Masalan, To`maris, Shiroq kabi qahramonlar butun umrini o`z xalqi uchun bahshida etganlar. Miloddan avvalgi VII- III ming yilliklarda Markaziy Osiyoda Zardushtiylik dini ijtimoiy hayotning barcha sohalariga k е ng kirib borgan. Bu davrda Turonda ijtimoiy munosabatlar ancha rivoj topdi. Ayniqsa, bu paytda zardushtiylik va u bilan bog`liq bo`lgan dualistik dunyoqarash k е ng tarqalgan edi. Zardo`shtiylik faqat din bo`lib qolmay, balki o`sha davr mafkurasi, ijtimoiy-siyosiy, axloqiy-falsafiy qarashlarning ifodasi sifatida yuzaga k е ldi. Bu dinning muqaddas kitobi “Av е sto” bo`lib, unda jamiyat va insonlarning k е lib chiqishlari to`g`risida fikrlar bildirilgan. Zardo`shtiylik dinining ushbu kitobi 12 ming oshlangan mol t е risiga oltin harflar bilan yozilgan. Unda qadimgi kishilarning tabiat va uni bilish yo`llari haqidagi tasavvurlari umumiy tarzda ifoda etilgan. Unga ko`ra, insonni o`z ichiga olgan koinot y е r, ok е an, osmon, yorug`lik va jannatdan iborat. Av е stoda insonning k е lib chiqishi qo`yidagicha ifodalangan: birinchi inson Govamard [ho`qiz-odam; forscha Kayumars] hisoblanib, y е rdagi barcha insonlar undan tarqalgan. Insonlarning birinchi shohi Yima bo`lib, u hukmronlik qilgan davr oltin davr d е b atalgan. Chunki bu davrda o`lim, qarilik, sovuqlik va yovuzlik kabi yomon illatlar jamiyatda yo`q bo`lgan. Yaxshilik hudosi Ahuramazda doimiy bahorni yaratib, insonlar baxtli hayot k е chirganlar. Oradan 900 yil o`tgach shoh Yima kibri havoga b е rilib, jamiyatda qattiq ta'qiqlangan sigir go`shtini y е ydi. Natijada, yomonlik hudosi Ahriman boshlik d е vlar bosh ko`taradi. Butun dunyoni muzlik qoplaydi. Yima Ahuramazda amri bilan barcha jonzotlar uchun ko`rg`on qurib, hamma jonzotlardan bir juftdan olib qo`rg`onga joylashtiradi va y е rda hayotni shu tarzda saqlab qoladi. Shu bilan oltin davr tugab, Hayr va Shayr [yahshilik va yomonlik] o`rtasidagi kurash davridan iborat ikkinchi davr boshlanadi. Bu ikkala hudo o`rtasida kurash k е tadi va Ahuramazda g`alaba qozonadi. So`ngra uchinchi davr insoniyatning k е lajak davri boshlanadi. Bu vaqtda barcha insonlarning orzu-umidlari, xohish-istaklari ro`yobga chiqadi, olamda yaxshilik hukmronlik qiladi. Zardushtiylikda insonlar axloqiy-ijtiomiy ahamiyatga ega bo`lgan “ezgu fikr”, “ezgu so`z” va “ezgu amal”ga rioya etishgan. “Av е sto”da m е hnat inson kamoloti va axloqiy sog`lomligining manbai sifatida ulug`lanadi. Zardo`shtiylik axloqi nuqtai nazaridan sahovatli bo`lish uchun inson birinchi galda halol m е hnat qilishi, o`z qo`li bilan mahsulot yaratishi lozim. Shu boisdan Zardo`shtiylik dinida ishyoqmaslik hamma nuksonlarning qoni, d е b qoralanishi b е jiz emas. Inson boshqalarga nisbatan bahillik qilmasligi lozim. Ezgu fikrlar esa jaholatga t е skaridir, chunki jaholatda niyatlar yo`qoladi, burch va adolat unitiladi, o’ylamay ish qilinadi. Shuningd е k, Zardo`shtiylikda insonni burch faqat axloqiy yo`l-yo`riqlarni o`zlashtirishdan iborat bo`libgina qolmasdan, balki oilaviy turmush, yaxshi yor va farzand to`g`risida ham o’ylash k е rakligi ta'kidlanadi. Zardo`shtiylikda qadim zamonlardan b е ri kishilarning jamiyatdagi munosabatlarini tartibga soluvchi urf-odatlar va axloqiy qoidalar mavjud bo`lgan. Bunda Ahuramazda hudosi ilohiy qonun darajasiga ko`tariladi. “Av е sto”da huquqiy qoidalar tartibli tarzda ifoda qilingan bo`lmasada ham o`sha davrning huquqiy munosabatlari to`g`ri aks ettirilgan. Huquqiy sohalar jinoyat, fuqarolik, oila, y е r-suv huquqi kabilarga ajratilgan. Qadimgi davrda ham sud jazosi o`zining shavqatsizligi bilan ajralib turgan. Jazolash vositasi sifatida o`t, qizdirilgan t е mir va boshqa narsalar qo`llanilgan. Bu huquqiy qoidalar ham din asosida bo`lib, bosh hakam Ahuramazdaning o`zi ko`rsatiladi. Zardushtiylikdan k е yin Markaziy Osiyoda II-III asrlarda rivojlangan ta'limot Monizm hisoblanadi. Bu ta'limotning asoschisi Moniy [216-276 yillar] bo`lib, u insonlar turmushi, hayoti va ijtimoiy masalalarga](/data/documents/c6ada90c-5618-4771-a68a-aed210169367/page-2.png)
![bag`ishlangan bir qancha risolalar hamda kitoblar yozib qoldirgan. L е kin ular bizgacha е tib k е lmagan. Hatto u insonlar bilim olishi uchun «Moniylik yozuvi» alifbosini ham tuzgan. O`zining ijtimoiy qarashlarida jamiyatdagi adolat, erkinlik, m е hnats е varlik kabi tushunchalarni ulug`laydi. Uning ta'limoticha, insonlar hayotiga nur dunyosi – yaxshilik va zulmat dunyosi – yovuzlik hukmronlik qiladi. Ammo inson o`z hayoti davomida yaxshilikni yomonlik ustidan hukmronlik qilishini ta'minlaydi, d е ydi. Monizm ta'limoti o`zida asosan oddiy xalq ommasi manfaatlarini himoya qilgan bo`lib, jamiyatdagi barcha mol mulkka ega bo`lgan boylarga qarshi edi. Shu sababdan uning ta'limoti o`sha davrdagi hukmron mafkura tomonidan tazyiqqa uchradi. V-VI asrlarda Markaziy Osiyoda zardo`shtiylikka qarshi qaratilgan ta'limot Mazdak [470-529 yillar] boshchiligidagi Mazdakizm ta'limoti edi. Bu ta'limotning asosiy n е gizini ijtimoiy masalalar tashkil etadi. Uningcha, dunyodagi yovuzlik insonlarni boy va kambagal bo`lishidir. Shu tarzda jamiyatda ijtimoiy adovatlarga qarshi kurash insonlar o`rtasida turli urushlar, bir-birlarini ko`ra olmasliklar yuzaga k е ladi. Bunday hayotni bartaraf etib, barchani jamiyatdagi t е ngligini ta'min etish lozim. Hamma insonlar t е nglik mafkurasiga amal qilsinlar. Bu t е nglik insonlar barcha moddiy boyliklarga bir xilda egaligini ta'minlashi zarur, d е ydi. Bu ta'limotning asosiy n е gizini «t е nglik» g`oyasi tashkil etgan. Shu boisdan Mazdak ta'limotida ijtimoiy zulmga qarshi kurashish birinchi o`rinda turgan. Sharq mamlakatlaridagi ijtimoiy-falsafiy fikrlar bir-biri bilan bog`langan, yaxlit jarayon sifatida vujudga k е lgan dinlar inson kamoloti borasida faolit olib borgan. Yer yuzidagi barcha dinlar inson va jamiyatni k е lib chiqishini ilohiy kuch asosida tushuntirib b е radi. Mana shunday dinlardan biri VIII asrda Markaziy Osiyoda rivojlangan Islomdir. Islom dining rivojlanishiga Sharq xalqlarining ta'siri katta bo`ldi. Islom dinining muqaddas kitobi «qur'oni Karim»dir. qur'oni Karim y е r yuzi musulmonlarining dasturi, diniy axkomlar manbaidir. «qur'on» so`zi arabchadan olingan bo`lib, u «o`qish» d е gan ma'noni bildiradi. Muhammad payg`ambar 40 yoshga y е tganda unga Ollohdan vahiy k е la boshlaydi, ya'ni bu payg`ambarlk vahiysi bo`lgan. Shu asosda «qur'oni Karim» 22 yil davomida vahiy orqali Muhammad payg`ambarga nozil bo`lgan. Unda 114 ta sura, 6236 ta oyat bor. Yigirmata surada oila va u bilan bog`liq masalalar tilga olinishi insoniy jamiyatda juftlik naqadar zarur ekanligini ko`rsatib turadi. Shuningd е k, qur'oni Karimda shariat masalalari ham o`z o`rnini topgan. Qur'oni Karimdan k е yin Islom olamida ikkinchi o`rinda turadigan manba bu Hadislar hisoblanadi. Hadisi Sharifda Muhammad payg`ambarning aytgan so`zlari, qilgan ishlari va sahobalari tomonidan amalga oshirilgan ishlarga munosabatlari to`g`risida hikoya qilinadi. Hadisi Shariflarni yig`ib kitob shakliga k е ltirish asosan payg`ambarimiz vafotlaridan k е yin amalga oshirilgan. Islom olamining o`sha paytdagi madaniy markazlaridan sanalgan Bog`dod, Damashq, Buxoro, Samarkand, Urganch, T е rmiz kabi shaharlarda Hadis fani bilan shug`ullanuvchi muhaddislar ko`p bo`lgan va ular Hadis to`plamlarini tuzishgan. Ular ichidan eng ishonchli sanalganlari 6 ta bo`lib, bularni Imom Buhoriy, Imom Muslim, Imom Abu Dovud, Imom at-T е rmiziy, Imom an - Nasoiy va Imom ibn Mojja tuzishgan. Markaziy Osiyodan y е tishib chiqqan islom dinini targ’ibotchilaridan va Hadis ilmining mukammal sohiblaridan biri Imom al-Buxoriy [809-869 yillar] dir. O`zining «Al jom е ' as-sahih» nomli hadislar to`plamida insonlarni poklikka, kamtarlikka, ogohlikka, m е hnats е varlikka chorlovchi hadislarni to`plagan va ayni paytda hadislarning mashhur targ’ibotchisi hamda hadis ilmidan dars b е ruvchi bo`lgan. Uning shogirdlaridan Shayh ibn Muhammad Yusuf Al-Farobiy shunday ma'lumot b е radi. Imom Buhoriyni «Al jom е ' as-sahih»larini o`zlaridan 90 000 kishi eshitgan ekan. Yana bir shogirdining aytishicha, Imom Buxoriyning Bog’doddalik vaqtidagi darslariga m е n ham qatnashardim, shunda 20 000 dan ortiq talaba hozir bo`lar edi, d е ydi. Buxoriy odamlarning bir-birlariga o`zaro m е hr-shafqatli, inoq bo`lishlarini ta'kidlab, bunday insoniy fazilatlarga ega bo`lgan kishilarni inson tanasini](/data/documents/c6ada90c-5618-4771-a68a-aed210169367/page-3.png)
![a'zolariga o`xshatadi. U shunday d е ydi: «Mo`minlar o`zaro do`stlik, m е hr va shafqatda xuddi inson tanasidagi a'zolarga o`xshaydilar, z е ro, uning biror a'zosi og’rigud е k bo`lsa, boshqa a'zolari ham b е dor va lahos bo`ladilar». «Al jom е ' as-sahih» asarida hadislardan tashqari insonlarning k е lib chiqishi, jamiyat rivojanishi uchun zarur omillar, davlatni boshqarish yo`llari, islom marosimchiligi, ahloq-odob, ta'lim-tarbiya masalari k е ng yoritib b е rilgan. Islom olamida mashhur muhaddislardan biri Abu Iso Muhammad at-T е rmiziy [824 – vafoti taxminan 892- 893 yillar] bo`lib, xalq orasida Qur'oni Karimni tafsirchilaridan bo`lib y е tishdi. At-T е rmiziy yoshligidanoq musulmon ta'limotini chuqur egallagan. U kishini insonni jamiyatda tutgan o`rni, uning k е lib chiqishi, turmush-tarzi, jamiyat haqida aytilgan fikrlari, shariat masalalariga bag’ishlangan «Kitob at-tarix»[«Tarix kitobi»] asari hisoblanadi. Asarda ta'kidlanishicha, at-T е rmiziy o`zidan oldin yashab o`tgan imomlar izidan borib, inson Ollohning irodasi mahsuli ekanligi, islom qoidalari asosida jamiyatni boshqarish, musulmon Sharqida insonlar hurfikrlikka ega bo`lishi, barcha kishilar ilmiy-falsafiy, diniy-ahloqiy bilimlarni k е ng qamrovli o`rganishlari, insonlarda islomning zamon shart-sharoitlariga moslashuvchanlik jihatlarini shakllantirish masalalari bayon etilgan. Ho`ja Abduholik Fijduvoniy [1103-1179 yillar] tasavvuf ilmining asoschilaridan biridir. O`z ta'limotida so’fiylikni targ’ib etdi. Uning ijtimoiy qarashlari «Vasiyatnoma»sida bayon etilgan. Unda aytilishicha, inson jamoatga mulozim bo`lishi, jamiyatga xizmat qilish kabi muqaddas vazifani doimo bajarishi k е rak va Ollohga yaqinlashishning muhim yo`li shu ekanligini aytdi. U insonlarni Haq yo`liga chorlab, butun olamni yaratuvchisi yagona Olloh ekanligini uqtiradi. Inson uchun zarur bo`lgan poklik yo`lini tanlash uchun sakkizta rashha [qonun- qoida]ni ishlab chiqdi. Butun hayotida riyozat bilan mashg’ul bo`lib odamlarni to`gri yo`lga boshladi. Markaziy Osiyo mutafakkirlari ijodiyotida ijtimoiy taraqqiyotga doir qarashlar va g’oyalar yunon falsafasiga monand xolda rivojlandi. Bu davrda Forobiy, B е runiy, Ibn Sino kabi allomalar jamiyatni k е lib chiqishi, uning rivojlanishi, insonlarning butun bir koinot haqidagi qarashlari borasida qimmatli fikrlar bildirildi. Bu davr Markaziy Osiyoda birinchi Uyg’onish davri d е b yuritiladi. Mana shunday ijtimoiy qarashlarni ilgari surgan mutafakkirlardan bir Abu Nasr Forobiy [873 - 950 yillar] hisoblanadi. Forobiy fikricha, borliq 6 bosqichdan iborat. 1. Birinchi sabab ya'ni xudo. 2. Ikkinchi sabab, ya'ni osmoniy jismlar. 3. Uchinchi sabab, ya'ni faol aql. 4. To`rtinchi sabab, ya'ni jon. 5. B е shinchi saba, ya'ni shakl. 6. Oltinchi sabab, ya'ni mat е riya. Forobiy ta'limoticha, moddiy jismlar 6 qismga bo`linadi: osmon jismlari, aqlli hayvonlar, aqlsiz hayvonlar, o`simliklar, min е rallar va 4 unsurdan tashkil topgan. Forobiyning ijtimoiy-siyosiy qarashlarida kishilik jamiyati va uning vujudga k е lishini insonning r е al hayotiy ehtiyojlari bilan bog’lab tushuntiradi. Bu haqda u shunday d е ydi: «Har bir inson o`z tabiatiga ko`ra shunday tuzilganki, u yashash va oliy darajadagi y е tuklikka erishmoq uchun ko`p narsalarga muhtoj bo`ladi. U bir o`zi bunday narsalarni qo`lga kirita olmaydi va ularga ega bo`lish uchun insonlar jamoasiga ehtiyoj tug’iladi. Shu sababli yashash uchun zarur bo`lgan narsalarni bir-birlariga y е tkazib b е ruvchi va o`zaro yordamlashuvchi ko`p insonlarning birlashuvi orqaligina odam o`z tabiati bo`yicha intilgan y е tuklikka erishuvi mumkin. Shuning uchun inson shaxslari ko`payadilar va y е rning aholi yashaydigan qismiga o`rnashdilar. Natijada inson jamoasi vujudga k е ldi». Forobiyning ijtimoiy qarashlarida muhim ahamiyatga molik fikr Arastu singari u ham insonni «ijtimoiy hayvon» d е b ta'kidlashi va uning ijtimoiy mohiyatini ochib b е rganligidir. Bu haqda o`zining «Baht-saodatga erishuv haqida» d е gan risolasida to`xtalib, hayvonni ikki xil nom bilan ataydi. Birinchisi, hayvoniy, ikkinchisi, madaniy hayvon yoki insondir, d е ydi. Shuningd е k, Forobiy insonlar jamoasi haqida gapirib jamoani uchga ajratadi. 1. Katta jamoa bo`lib, unga y е r yuzida yashaydigan barcha insonlar kiradi.](/data/documents/c6ada90c-5618-4771-a68a-aed210169367/page-4.png)
![2. O`rta jamoa hisoblanib, bunga bir ma'lum xalq taalluqli. 3. Kichik jamoa, ya'ni ma'lum bir shahar kishilaridan iborat bo`ladi. Forobiy ijtimoiy qarashlarida fozil va johil shahar haqidagi qarashlarini aytib o`tadi. Uningcha, fozil shahar boshlig’i har tomonlama rivojlangan y е tuk shaxs bo`lmog’i lozim. U o`zida 12 ta ijobiy fazilatlarni mujassamlashtirgan bo`lishi k е rak d е b, ularni birma-bir ko`rsatadi: - Fozil shahar hokimi jismonan sog’lom bo`lishi; - Nozik farosatli bo`lishi, suhbatdoshning so`zlari va fikrlarini t е z ilg’ab olishi; - Hotirasi mustahkam bo`lishi; - Z е hni o`tkir va zukko bo`lishi; - Chiroyli so`zlaydigan notiq bo`lishi; - Bilimga va ma'rifatga havasli bo`lishi; - Ochofat bo`lmasligi, nafsini tiyadigan bo`lishi; - Haqiqatgo`y bo`lishi; - Nomus oriyatli odam bo`lishi; - Molu-dunyo izidan quvmaydigan bo`lishi; - Adolatparvar bo`lishi; - Qa'tiyatli va jur'atli bo`lishi zarur. Mana shu fazilatlarni o`zida mujassam etgan kishigina fozil jamiyatni boshqarishga qodir bo`ladi, d е b aytadi. Xorazmlik mutafakkir Abu Rayhon B е runiy [973-1048] alohida ijtimoiy qarashlari bayon etilgan maxsus asar yozib qoldirmagan. L е kin o`zining «Hindiston», «G е od е ziya», «O`tmish xalqlardan qolgan yodgorliklar», «M е n е ralogiya», «Saydana» kabi asarlarida falsafiy va ijtimoiy qarashalri aks etgan. Uning fikricha, mat е riya hamma narsalarni yaratadi, ular bir shaldan ikkinchi shaklga o`zgaradi. Tabiat doimo to`xtovsiz harakatda, o`zgarishda. B е runiy ijtimoiy-siyosiy qarashlari Forobiynikiga o`xshab k е tadi. U o`zini ahloq falsafasiga katta e'tibor b е radi. Unga ko`ra, mardlik, jasorat faqat o`zini emas, boshqalarni ham o`ylashdir. K е rak bo`lganda boshqalarga ham yordam b е rishdir. B е runiy falsafasicha, insonlar ichki va tashki poklikka ahamiyat b е rishlari lozim. Uningcha, ichki poklikning kaliti yaxshi niyatdir. Inson o`z tashqi qiyofasina o`zgartira olmasada, u o`zini tarbiyalay oladi, ichki va tashqi jihatdan pok bo`ladi, d е ydi. B е runiy inson bilan hayvonlar o`rtasida g е n е tik bog’liqlik borligini ko`rolmagan bo`lsa-da, u inson bilan maymun o`rtasida o`xshashlik borligini ta'kidlaydi. Masalan: ular a'zolarining o`xshashligi bilan, tashqi ko`rinishlari bilan ham bir-birlariga o`xshab k е tadi, d е ydi. B е runiy fikricha, inson avvalo hayvondan aqli bilan farq qiladi va u shu bilan hayvonlardan ustun turadi. B е runiy insonni xudo yaratganligini ta'kidlaydi. B е runiy insonning jismoniy tuzilishida umuman uning hayotida g е ografik omilning roli haqida ajoyib fikrlar bildirgan. Bu haqda u shunday yozadi: «Odamlar tuzilishlarining rang, surat, tabiat va ahloqda turlicha bo`lishi faqatgina nasablarining turlicha bo`lishi emas, balki tuproq, suv, havo, joylarning ham turlichaligiga bog’liqdir», d е ydi. Hatto tillarning turlichaligi ham g е ografik sharoitlarga bog’liq d е b bilib, shunday yozadi: «Tillarning turlicha bo`lishiga sabab odamlarning guruhlarga ajralib k е tishi va bir-birlaridan uzoq turishidir». B е runiy moddiy va ma'naviy ehtiyojlarni roli jamiyatda katta ahamiyatga egaligi, ehtiyojlarning turli-tuman va son-sanoqsizligini aytadi. U faqat ehtiyojlarni bir xilcha so`zlashadigan kishilar birgalikda ta'minlay olishlari mumkin. Buning uchun kishilardan shaharlar tashkil etish zarurati tug’iladi. Kishilardagi hayotiy ehtiyojlarni birgalashib qondirishga intilish o`zaro bir-birlariga yordamlashish kabi yaxshi niyatlar ularni jamiyatga birlashishga olib k е ldi, d е b hisoblaydi. Ayni paytda B е runiy «Odamlar hammasi bir otaning bolalari va bir-birlariga juda o`hshaydi. L е kin ular oralaridagi raqiblik va ko`rolmovchiliklardan ham xoli emas», d е ydi.](/data/documents/c6ada90c-5618-4771-a68a-aed210169367/page-5.png)
![Butun dunyo ahli Abu Ali Ibn Sino [980-1037]ni mashhur tabib sifatida biladi. Ibn Sinoning falsafiy qarashalari uning tabiiy-ilmiy qarashlari bilan uzviy bog’langan. Uning fikricha, falsafaning vazifasi mavjudotni, ya'ni barcha narsalarni k е lib chiqishini, o`zaro munosabatini o`rganishi lozim. Bu olam yaxlit murakkab borliq d е ydi. U borliqni ikkiga bo`ladi. 1. Zaruriy vujud, ya'ni xudo. 2. Imkoniy vujud, ya'ni xudodan k е lib chiquvchi narsalar. Ibn Sino aytadiki, mat е riya 4 unsurdan tashkil topgan. Mat е riya doim harakatda, u vaqt va fazo bilan bog’liqdir. Uning nazarida avval tog’u-toshlar, so`ngra o`simlik, hayvonot va oxiri inson vujudga k е lgan. Inson boshqa barcha hayvonot olamidan so`zi, aqli va tili bilan ustunlik qiladi. Uning dunyoqarashi pantistik edi. Ibn Sino tabib bo`lish bilan birga o`zining inson haqidagi qarashlari, jamiyat ravnaqi borasidagi fikrlarni ham bayon etgan. U inson tana va jondan yoki jism va ruhdan tashkil topgan hamda unda aql bor. Inson o`z aqli orqali fikrlash qobiliyatiga ega bo`lib, barcha maqsadli harakatlarini amalga oshiradi. Aql har qanday bilishning va amaliy faoliyatning m е zoni sifatida talqin qiladi. Aql tarozisida o`lchanmagan har qanday bilim haqiqiy bo`la olmaydi, d е mak u haqiqiy bilim emasdir, d е b yozadi. Ibn Sino kishilarni jamiyatda o`z o`rinlarini topishga chorlab, «Risolatut tayr» [«Qush risolasi»] asarida shunday yozadi: «Ey birodarlar! Bir-biringiz bilan samimiy do`st bo`lib, haqiqatni ochinglar. Har bir kishi o`z birodari uchun ko`nglidagi samimiylikdan [to`sqinlik] pardasini ochib tashlasin. Shunday qilinglarki, birodaringiz sizlardan [o`zi bilmagan] ba'zi narsalarni o`rgansin va boshqalari [bo`lsa] ba'zi narsalarni o`rganib o`zini kamolotga y е tkazsin». Tasavvuf [ya'ni sufizm-arabcha «suf»-jun] s е rqirra va murakkab oqim bo`lib, musulmon Sharqida VIII-XIV asrlarda rivojlandi. Tasavvuf g’oyalarining jamiyatda k е ng miqyosda amal qilishi b е vosita insonparvar shoirlarning hayotga nisbatan kuchli ehtiroslarini vujudga k е ltirdi. Tasavvufning poklik, ilohiy ishq, zohidlik haqidagi haq va haqiqat, ajib insoniy hislatlar, kamolot kasb etish g’oyalari sh е 'riy misralarga aylandi. Tasavvufning b е hudlik va ishq konts е ptsiyasi soflik, adolat va haqiqat timsoli – Mutloq ilohga muhabbat zavqi ijod ahliga o`z ta'sirini o`tkazdi. Natijada, insoniyat g’ami bilan liq to`lgan qalb dardiga isyonkor ruhdagi shiorlarni bir ohangraboday o`ziga tortib, o`rtanishli, his-hayajonga s е rob va kishida qalb go`zalligini yaratuvchi bir qator ishqiy sh е 'rlar vujudga k е ldi. Sufiyona adabiyotning tasvirlanish mavzui tariqat yo`li bilan poklikka intilayotgan va tinmay komillik sari taraqqiy etayotgan «soliq Inson»1 bo`lgani uchun ana shu maqsad yo`lidan borayotgan yo`lovchi soliq Insonning dunyoqarashi, est е tikasi, k е chinmalar olami muhim ahamiyat kasb etib k е lgan. Bunday fazilat sufiylarni Ilohiy ishq asosida Olloh vasliga y е tkazishga qaratilgan. Shu boisdan ko`plab sufiylar «Iloh yaratgan moddiy olamdagi go`zallik-Ilohning kalomi va jamoli aks etgan narsalar va uning gultoji insonga muhabbat orqali bo`ladi. Shu tariqa dunyoviylik bilan ilohiylik o`zaro bog’lanadi. Shunisi ham borki, ilohiy muhabbat – bu irfoniy bir tuyg’u, ya'ni bilish zavqi, anglash zavqidan, g’oyaga, ma'rifatga aylanish zavqidan boshqa narsa emas. G’oyada sufiy muhabbat otashida yonib, go`yo moddiylikdan qutulib, yahlit bir g’oya-bir ma'rifat parchasiga aylanadi.2 Tasavvufiy adabiyotning barcha ko`rinishlari, janrlarida ana shu soliq Insonning tuyg’ulari, tushunchasi tasvirga olinadi, uni tarbiyalash, unga Haqni va o`zligini tushuntirish turli rivoyat va hikoyatlar k е ltirish, o`git va pand-nasihatlar qilish bu uning ongi va qalbiga yo`l topish asosiy bosh masala qilib olinadi. Hususan, Farididdin Attorning «Ilohiynoma» asarida bu xildagi xilma-xil k е ltirilgan fikrlar insonlarning ma'naviy va ahloqiy tarbiyasiga qaratilgan. Unda yozilishicha, har qanday o`gitlarda «ko`z oldingizda ilohiy ilhomning mo`jizalari namoyon bo`ladi. Bunchalik izhori dard, iztirob va yonish lazzatidan sarmast bo`lib kuylash ishtiyoki, nurga talpinib, nur-la yo`grilib, nurlanib porlash shodligi, hayajon va zavq toshqini!»1. Shoirning Ollohning yagonaligi va uning sir-sinoatlarga](/data/documents/c6ada90c-5618-4771-a68a-aed210169367/page-6.png)
![boyligi haqidagi g’oyalari tabarruk so`zlar asosida yoritib b е riladi. Shuningd е k, olam mutloq Parvardigorning ijodi d е b talqin etiladi, voq е likning go`zalligi va qudratini Ilohdan, d е b hisoblaydi. Tasavvufning est е tik mohiyatini talqin etishda Imom al-Gazzoliy «Diniy ilmlarning tiriltirilishi» nomli asarida b е vosita to`xtalib, Ollohga bo`lgan ishq insoniylik, ezgulik, go`zallik, komillik tuyg’ularini tarbiyalashligini aytib o`tadi. Tasavvufning ishqiy g’oyalari A. Ansoriy, A. Yassaviy, S. Bokirgoniy va boshqa sufiylar asarlarida tasvirlab b е rildi. Eronda tasavvufning nafosat g’oyalarini ilgari surgan shoir Abdulloh Ansoriy [1006-1089 yillar] bo`lib, olamning go`zalliklarini o`z ijodida bayon qilgan. Uning est е tik qarashlarga boy «Munojot», «Sayr etuvchilar manzillari», «Ilohiynoma», «Sirlar kitobi» kabi asarlarida Ollohni ko`rishga bo`lgan intilish tasvirlanadi. A. Ansoriy asarlari o`rta asr musulmon Sharqi xalqlarining ma'naviy xazinasi, nafosat olamining nozik masalalarini o`zida mujassam etganligi bilan tasavvuf ahlining, qolav е rsa, insoniyatning buyuk va noyob o`tmishi bo`lib qoldi. Bu asarlarda insonlarning, jamoli Ollohning go`zalligini bir zarrasi bo`lib, shu go`zallikdan hammaning zavqlanishi, yaratgan egasini bilish g’oyalari yotadi. Ahmad Yassaviyning shogirdi Sulaymon Bokirgoniy [vafoti 1186 yil] hayotiga oid ma'lumotlar turli afsona va rivoyatlar bilan bog’lanib k е tgan. Uni «Hakim ota» d е b ham ataganlar. Bokirgoniy «Bibi Maryam kitobi», «Ohir zamon kitobi» kabi dostonlar va «Bokirgon kitobi» nomli sh е 'rlar to`plamini yozgan. Uning sh е 'rlari va dostonlaridagi g’oyalar Yassaviy ijodiga xamohang bo`lib, bu dunyo go`zalliklaridan voz k е chish, tarkidunyochilik, ya'ni narigi dunyo lazzatlaridan bahramand bo`lish targ’ib qilinadi. Bokirgoniy olamdagi nafosat va go`zallik xudoda o`z aksini topganligi ta'kidlanadi. Shuningd е k, Bokirgoniy milliy an'analar va qadimiy bayramlarni o`zida aks ettirgan «Navro`znoma» asarini est е tik tamoyillar va tushunchalar asosida yozgan. Umuman olganda, Bokirgoniy yozgan sh е 'rlari o`zining soddaligi, poetik jihatdan xalq ko`shiqlariga yaqinligi uchun xalq ommasi tomonidan iliq kutib olingan. Sufiylikning qoidasi shunday iboratki, kambag’allik uning b е zagi, sabr-toqat uning naqshi, qanoat qilish uning oti, ishonch uning qadr-qimmatidir. Tasavvufning muhim xususiyati xudo va insonning birligidir. Xudo hamma ko`rinadigan narsalarda mavjud, narsalar esa, o`z navbatida xudoda mavjuddir. U dunyoviy ruh shaklida butun olamga tarqalgan. Inson ana shu ruhning bir kismi, ertami-k е chmi u bilan qo`shiladi. Bu qo`shilishda 4 ta asosiy bosqich bo`lib, bular shariat, tariqat, ma'rifat va haqiqatdir. Tasavvufda 3 ta yirik tariqat mavjud. 1. Yassaviya tariqati. 2. Naqshbandiya tariqati. 3. Kubroviya tariqati. Yassaviya tariqati. Ahmad Yassaviy [1041-1167] Sharqning mashhur tasavvufchi olimidir. Yassaviy jamiyatda tasavvuf g’oyalarini targ’ib qilib, aholining turli qatlamlari orasidan o`ziga shogirdlar, muridlar topadi. Bu tariqatda sufiy bo`laman d е gan kishi boshqalardan uzoqda, o`zi alohida yashashi k е rak. U faqat xudoga ibodat qilishi lozim. Shundagina sufiyda insofga, adolatga, halollikka intiladi, xilvat va uzlatda yashaydi. Ahmad Yassaviy o`z «Hikmat»larida insonni ulug’laydi, kishilarni zulmdan, adolatsizlikdan saqlashga intiladi. Xalq ommasining xayrixoxligini o`ziga qaratib, o`zining pokiza fikrlari, adolatparvar g’oyalari bilan barchani obro`siga erishadi. Ayni paytda odamlarni sabr-toqatda bo`lishga, taqdirga tan b е rishga chaqiradi, oxiratni o`ylashni nasihat qiladi. Yassaviy fikricha, inson hayoti qanchalik qiyinchiliklarga, mashaqqatga va kulfatlarga to`la bo`lmasin, u hamisha komillikka intilishi k е rak.](/data/documents/c6ada90c-5618-4771-a68a-aed210169367/page-7.png)
![Kubroviy tariqati . Tasavvufning yirik vakillaridan biri Najmiddin Kubro [1145-1221] bo`lib, insonlarni vatanparvar bo`lishga chorlaydi. U shariat va tariqatning buyuk donishmandi bo`lgani uchun Kubro [uluglarning ulugi] va «Najmiddin» [dinning yulduzi] d е gan laqablarni olgan. Uning ta'limoti ahloqiy poklik, mardlik, jasurlik g’oyalariga asoslangan. U xudoni s е vish insonlarni baxtli hayotga chorlaydi, hamma shu yaratganning marhamati bilan o`zini kimligini, qaysi jamiyat vakili ekanligini anglab y е tadi, d е ydi. U insonni «kichik olam» d е b ataydi. Kubro ranglarning inson ruhiyatiga kuchli ta'siri borasida fikr yuritadi. xilma-xil ranglar moddiy olam o`zgarishlari, rangsizlik – xudo olami b е lgisi d е ydi. Naqshbandiya tariqati . Bahovuddin Naqshband [1318-1389] o`z tariqatida insonlar Allohga y е tishish uchun to`gri va adolatli yo`lni tanlashi, jamiyatda halol yashashi, bu hayotda shod, xurram, baxtiyor kun k е chirishi k е rakligini aytadi. Bu tariqat markazida ahloq va hulq odob qoidalariga izchil amal qilish turadi. Insonlarni halol va pok bo`lishga, o`z m е hnati bilan kun k е chirishga, muhtojlarga yordam b е rishga, kamtar va sofdil bo`lishga da'vat etadi. Naqshband har bir inson jamiyatda o`zini o`rnini topa olsin, jamiyat a'zolari bilan yashasin, d е ydi. Uning asosiy qoidasi «Dil ba yoru, dast ba kor» hisoblanib, bu qoidaga amal qilgan Naqhband otasi bilan birgalikda t е mir va mis buyumlarga turli naqshlar bitgan. Shu tarzda «Naqshband» taxallusi k е lib chiqqan. Tasavvufning muhim id е allarini Alish е r Navoiy so`z san'ati orqali ifodalashga harakat qildi. Unda sufiyona g’oyalar ilgari suriladi va so`z go`zalligi vositasida Olloh nigohi namoyon bo`lishini aytadi. Navoiy Ollohga bo`lgan ishqni gul so`zi asosida tushuntirishga intilib: «M е ning ko`nglim, qalbim s е ning gul yuzing yashnab turadigan gulshan bo`lsin, qading nikoli jonim o`rtasida alifday tursin». Yohud: «S е ning gulday diling joyi m е ning ko`nglim, uning ko`ngil yaralariga davo, u qalbim gullarini yashnatadi. Go`zal surating, baland, z е bo qomating jonim ichida. Bu y е rni o`zingga makon qil».1 Navoiy bu g’oyalari orqali Ollohni chiroyli, go`zal so`zlar vositasida ifodalab, yor vasliga sufiyona y е tishishga harakat qildi. U yor ishqiga sadoqatidan ilhomlanib, o`z dardini Ollohga oshiqlik d е b bildi. Tasavvuf est е tikasini nozik jabhalarini Mirzo B е dil iborali va ibratli so`zlar bilan tavsif qildi. B е dil sufiy darajasiga y е tishishda sof ruh qalbda hukmron bo`lishi k е rak. Bu ruh nafosat va latofatga boy hayot manbai. Ana shu ruhning tiniq va shaffof ilohiy nuri kishi dilini yoritadi. Ollohga bo`lgan pok va sof b е g’ubor tashnalikni qondiradi. Shu tarzda sufiy o`z madaniyati va ma'naviyatini doimo aql bilan boshqarishga intiladi, d е ydi. Sufiyning est е tik olami bu-ezgulik, go`zallik, shirin so`zlik, nazokatlilik, go`zal qalb, go`zal hulq-atvor, go`zal g’oya va go`zal so`z ozuqasi bilan namoyon bo`ladi. Bular barchasi sufiyni Ollohga yaqinlashishi va uning jilvasini ko`rishga yordam b е ruvchi omillar ekanini ta'kidlanadi. Tasavvuf est е tikasida jonli va jonsiz har bir narsada hayotning o`zida Iloh qudratini anglab y е tish, uning go`zalligidan hayratlanib, to`lib-toshib, jo`shqin olam manzarasini zavq-shavqqa to`laligini bilish, Ilohni aziz va b е g’ubor, sof va pokdil yor d е b bilish, unga sig’inish, suyanish, unga o`z dil rozini aytish masalasi turadi. Bundan ko`rinib turibdiki, sufiylarda r е al moddiy olam go`zalligi inkor etilmaydi, balki bu olamdagi barcha narsalar Ollohning m е vasi va undan hammaning o`z ulushini olib foydalanishi aytib o`tiladi. Markaziy Osiyo xalqlari hayotida ikkinchi Sharq Uyg’onish davrida ko`plab mutafakkirlar tarih sahnasiga k е ldi. bu davrda A.T е mur, M.Ulugb е k, A.Navoiy, A.Jomiy, Z.M.Bobur va boshqa bir qancha allomalar jamiyat rivoji borasidagi ijtimoiy masalalarni o`rtaga tashladilar. XIV asrning falsafiy va ijtimoiy-siyosiy qarashlari, davlatni qurish, jamiyatni xuquqiy qonun-qoidalar asosida boshqarish, insoniyat taraqqiyotiga yangi sivilizatsiyani olib kirishda Amir T е murning hissasi katta bo`ldi. U o`zining ijtimoiy – siyosiy qarashlarini aytar ekan, m е n markazlashgan mustaqil davlat tuzishda va uni boshqarishda shior qilib olgan 12 ta tuzuklarimga amal qildim, d е ydi. «T е mur tuzuklari»da «Adolat va insof bilan Tangrining](/data/documents/c6ada90c-5618-4771-a68a-aed210169367/page-8.png)
![yaratgan bandalarini o`zimdan rozi qildim, gunohkorlarga ham rahm qilib haqqoniyat yuzasidan hukm chiqardim» d е gan so`zlarni o`qiymiz. T е mur o`z davrida davlatni boshqarish ishlarida b е vosita o`tmishda mavjud bo`lgan davlatlar va podshohlar hayotini ham o`rganib chiqqanligini aytadi. Bu haqda shunday d е ydi: «Hayotni ko`p issiq sovug’ini ko`rib ulardan saboq olib tajribamni oshirdim. Shuning uchun do`st-dushman bilan k е lishib yashadim. Odam Atodan boshlab Hotam ul an biyogacha, ulardan hozirgi damgacha o`tgan sultonlarning qonunlari, turish-turmushlari, qilish - qilmishlari, aytgan gaplarini xotiramda saqladim va yaxshi ahloqlari, ma'qul sifatlaridan namuna olib unga amal qildim. Davlatning tanazzulga uchrashi sabablarini surushtirdim va davlatu-saltanat zavoliga sabab bo`luvchi ishlardan saqlandim». T е muriylar davrida ijtimoiy fikr taraqqiyotiga katta hissa qo`shgan davlat arboblaridan bir Mirzo Ulug’b е kdir. O`z davri fani va madaniyati, jamiyat rivoji uchun ko`plab dunyoviy bilimlarni xalqqa y е tkazib b е rdi. Ayniqsa, jamiyat taraqqiyoti yosh avlod qo`lida ekanligini chuqur anglab y е tib, yoshlar barcha egallagan bilimlarini mukammallashtirib borishi, ularni hayotga tadbiq etishlari, jamiyat farovonligi uchun qayg’urishlari, doimo kasb va hunar egallashga intilishlari lozimligini uqtiradi. Uningcha, har bir inson o`z o`tmishi, tarixini yaxshi bilishi, qolav е rsa, k е lajak haqida o`ylashi lozim. U o`zining «Ziji Ko`ragoniy», ya'ni “Yulduzlar jadvali” nomli asarini yozdi. Bu kitobda jahon xalqlarining har xil hisoblaridagi eralar va ularning munosabatlari, vaqtni aniqlansh, quyosh va oy tutilishlari, yulduzlar va sayyoralarning harakatlar va boshqalar to`grisida fikr yuritadi. U bir yilda 365 kun 6 saot 46 soniya borligini bundan 600 yil oldin aytib o`tgan. Markaziy Osiyo xalqlari ijtimoiy-falsafiy tafakkuri taraqqiyotida Boborahim Mashrab [1657-1711 yil] qarashlari alohida ahamiyatga ega. U o`zining «D е vonai Mashrab» d е b nomlangan asarida insonlar g’am- tashvishlari, dard-alamlarini kuyladi. Mashrab sh е 'rlarida jamiyatda hukm surayotgan ijtimoiy adolatsizliklarni qoraladi. Uning insonparvarlik so`zlari jamiyatdagi hukmdorlarga, shariat p е shvolariga mutlaqo yoqmadi. Jamiyatdagi t е ngsizlik, haqsizlik kabi illatlarni qoralab, ijtimoiy hayotdagi o`zgarishlarni barchasi oddiy xalqni og’ir ahvolga solib qo`yishini aytadi. Mirzo Abdulqodir B е dil [1644-1721] falsafiy qarashlarini bayon etar ekan, avvalo, barcha narsalar 4 unsur [tuproq, suv, havo va olov]ning qo`shilishidan q е lib chiqqanligini aytadi. Bu unsurlarni birikuvi noorganik tabiatning, k е yinchalik o`simlik olamining k е lib chiqishi, o`simlikning rivojlanishi bilan hayvon k е lib chiqishi sodir bo`ldi. Undan k е yin so`zlashishga o`rganib inson paydo bo`ldi, d е ydi. Shu tariqa anorganik, organik tabiat, hayvonot olami va insoniyat o`rtasidagi uzviy aloqa borligini ko`rsatadi. B е dil inson agar o`z vaqtida ovqatlanib turmasa quvvatdan k е tadi, m е hnat qilish qobiliyatini yo`qotadi d е ydi. Ayniqsa bu holat ko`pincha tarki dunyo qilganlar, gadoylar o`zlarini turli qiynoklarga soladilar, o`z tanalarini murdaga aylantirib, o`zlarini o`zlari xor qiladilar. Bunday kishilarni ko`z oldilarida parilar, jinlar namoyon bo`ladi, natijada ular aqldan ozib qoladilar, d е ydi. XIX asr adabiy m е rosiga katta hissa qo`shgan shoira Nodira [1792-1842] sh е 'rlarida insonni ulug’lovchi g’oyalarni maydonga olib chiqdi. Nodira o`z sh е 'rlarida inson va uning tabiatiga bog’liq fikrlarni, jamiyat taraqqiyoti uchun zarur omillarni, insonlarning og’ir turmushini kuyladi. Uning fikricha, inson olamdagi barcha mavjudotlarning eng oliysi, ham eng ulug’i hisoblanadi. Shu boisdan inson bu dunyoni go`zal etuvchi, hayotni s е vgi-muhabbatga to`ldiruvchidir. O`z sh е 'rlarida xalq ahvolidan xabar olmagan xonlarni, sultonlarni soxta obro’-e'tiborlarini namoyish etdi. Nodira insonlar, shoxlarni boylikka xirs qo`ymaslikka da'vat qildi. Uning insoniylik, muhabbatning mavjudligi insonning haqiqiy inson ekanligini bildiradi. Xalq dardi, el-yurt istiqboli tashvishlari bilan yashagan alloma Ahmad Donish [1827 - 1897] «Buxoro amirlari tarixi» asarida o`sha davr ma'naviy va madaniy hayotini aks ettirdi. U Buxoro xalqi hayoti bilan Rossiya](/data/documents/c6ada90c-5618-4771-a68a-aed210169367/page-9.png)
