O’rta asrlar va yangi davr Ovropadagi falsafiy fikrlar - Философия - Рефераты

O’rta asrlar va yangi davr Ovropadagi falsafiy fikrlar

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

98 KB

O’rta asrlar va yangi davr Ovropadagi falsafiy fikrlar Reja: 1. O’rta asarlarda Ovrupa madaniyati.Nominalizm va Realizm,apoloketika, patristika va sxolastika g’oyalari. 2. Renessans davri falsafiy tafakkuri. 3. XVII-XIX asr Yevropa falsafasidagi oqimlar va falsafiy maktablar. 4. Nemis milliy falsafasi.I.Gant, V.Kekel nemis falsafasining yirik namoyondalari

Yevropada Qadimgi Yunon va Rimdan O’rta asrlar falsafasigacha, ya’ni miloddan ilgarigi 1 asrdan milodning X1V asrigacha, bir yarim ming yil davomida bir qancha oqimlar paydo bo’ldi va amal qildi. Bu davr falsafasida ikki xil jarayonni ko’rish mumkin: 1. Xiristianlikning shakllanib davlat dini va mafkurasiga aylanishi; 2. O’rta asrlarga kelib inkvizisiyaning ustivor yunalishga aylanishi. Knostika, apoloketika, patristika, realizm, nominalizm va boshqa oqimlar o’sha davr falsafasining qiyofasisini belgilaydi. Knostiklar. Bu davr falsafasida o’z o’rniga ega bo’lgan knostisizm eramizning 150 yillarida o’zining yuksak ravnaqiga erishadi. Ular shunday falsafiy ta’limot yaratdilarki, ularning fikricha Xudo ruh sifatida yovuzlikda mutlaqo sof, inson esa o’z tabiatinnik ruhiy jihati bilan xudoga moslashgan. Bu masalada knostisizm faylasuflari xristianlikni yunon falsafasi bilan birlashtirishga harakat qildilar. Agar bu urinishda knostisizm galaba qilsa, xristianlik qadimgi dunyoning navbatdagi falsafiy dini bo’lib qolar edi va shunday bo’ldi ham. 354 yilda Pompey sobori xristianlikni Rim imperiyasining asosiy dini deb e’lon kildi. Dualizm — knostisizmning asosiy yo’nalishi, bu oqim tarafdorlari moddiy va ruhiy dunyo o’rtasida mustahkam chegara mavjud deb ta’kidlaydilar. Ular ta’limotida materiya hamma vaqt yovuzlik timsolidir. Bundan ular xudo hech maxal moddiy dunyoni yaratishi mumkin emas, deb hisoblaydilar. Knostiklar tomonidan e’lon qilingan darveshlik (asketizm) O’rta asrlarda monahchilikning vujudga kelishiga sabab bo’ldi. Apoloketlar xristianlik tarixida I va III asrlarda vujudga keldi. Apoloketika so’zining lugaviy ma’nosi «himoya qilish», — demakdir. Apoloketlar hukumatning xristianlikka bo’lgan dushmanligini bartaraf qilishga, Rim davlatining xristianlikni ta’qib qilishi xech qanday oqlashga loyiq emasligini isbotlashga harakat qilganlar, o’z asarlarida mushriklik (Ko’p xudolik) adabiyotlaridan olingan baxslashish (dialok) shaklidan, yoki apoloketikaning mumtoz shaklidan foydalanganlar. Apoloketlar asarlarida ikki an’ana yaqqol sezilib turadi. Ya’ni inkor qilish va tasdiqlash. Ular eng avval mushriklar tomonidan xristianlikka qo’yilgan ayblar —

gayriodatiy harakatlar, dabdababozlik kabilarni inkor qilganlar. Xristianlikning sofligini esa tasdiqlaganlar. Bu sohada Yustinning «Birinchi apolokeya», «Ikkinchi apolokeya» asarlarini, Tulean va Anaksakor kabi faylasuflar faoliyatini ta’kidlash lozim. «Patristika» - so’zi «ota» («padre») so’zidan kelib chiqgan. Bu nom bilan odatda garbda yepiskoplarni ularga hurmat sifatida ataganlar. Sharqda mashhur bo’lgan cherkov otalaridan biri Ioan Zlatoust (347-407) edi. Uning 640ta da’vatlaridan Ko’pchiligi avliyo Pavel nomalarining sharxi edi. Uning asarlarida injilni amaliy qo’llash sof ahloqiy masalalar bilan qorishib ketgan. Garbda eng yirik cherkov otalaridan biri «Pok» degani unvonga sazovor bo’lgan Avreliy Avkustin (354-430) bo’lib hisoblanadi. U faylasuf va islohiyotchi bo’lgan. Avkustin o’z hayotini yepiskoplikka, tadqiqotchilikka, adabiyotga bag’ishlaydi. U 100 ga yaqin kitob, 500 ta da’vat va 200 ga yaqin nomalar yozadi. Uning o’sha davrdagi eng mashhur asarlaridan biri «Sig’inish» 401 yilda yozilgan. Bu asarda u o’zining xristianlikgacha bo’lgan hayotini yozadi. Muqaddas kitob «Bibliya» oyatlari ramziy — timsoliy bayon qilinadi. U mushriklik falsafasini qoralaydi. Uningcha, bu falsafa insonni xristian dinichalik xech mahal haqiqatga olib kelmaydi. Avkustin baxs shaklida boshqa (dialok) falsafiy asarlar yozgan. «Sxolastika» - so’zi yunoncha «shkola»dan («shola») olingan bo’lib, «o’qish joyi»,»maktab» ma’nolarini anglatadi. Buyuk Karl saroyida o’qituvchilik qilganlarni, yoki umuman saroy maktabidagi o’qituvchilarni sxolastlar deb ataganlar. Shuningdek, dinni o’rganishda falsafani tatbiq qilgan O’rta asr olimlarini ham sxolastlar deb ataganlar. Sxolastikani ma’lum darajada ilohiyotni aqlga moslashtirish, dinni tafakkur yordamida quvvatlashga bo’lgan intilish deb ham baholash mumkin. O’sha davrda ilohiyotni muqaddas kitoblar aqidalari asosida emas, balki falsafiy nuqtai nazardan tadqiq qilish toqozo qilinardi. Sxolastlarning maqsadi e’tiqod aqlga muvofiqmi degan savolga javob berish bo’lgan. Realizm. Uning yirik vakillaridan biri Ankelm Ketterberiyskiy (1038-1109) dir. U Shimoliy Italiyada tuqilgan, 1093 yilda Ketterberiysk shahrining arxiyepiskopi etib tayinlanadi. Ankelm o’zining ikki asari bilan mashhur.

Birinchisi «Monopoliya» — xudoning borligini sabab oqibat munosabatlari tizimida isbot qilish. Bu isbot — kosmologik isbotning shakli sifatida shunday talqin qilinadi: inson hayotda ko’p ne’matlardan foydalanadi. Bu ne’matlar esa eng oliy ilohiy ne’matlarning aksidir. Ular orqali hamma narsalar mavjuddir. Uzluksiz tanazzulni tasavvur qilib bo’lmagani sababli, hamma narsaning bir sababchisi bo’lishi kerakki, biz uni xudo deb ataymiz. Ankelmning ikkinchi asari «Prolokion» xudo borligining deduktiv isbotidir. Uning ta’kidlashicha, har bir odam uchun oliy va komil mohiyat haqida g’oya mavjuddir. Bu g’oya esa obyektiv mavjudlikka ega bo’lgan reallikka mos keladi. Chunki agar borli q mavjud bo’lmaganda edi, narsa komil bo’lmas edi. Agar xudodan yuqoriroq oliy narsani tasavvur qilish mumkin emas ekani, demak, xudo reallikda mavjuddir. Arastu ta’limotining ko’p tomonlarini qabul qilgan O’rta asr sxolastlari Mo’tadil realistlar deb atalganlar. Ularning yirik vakillari Pyer Abelyar va Foma Akvinskiylar bo’lgan. Britaniyada tuqilgan P. Abelyar (1079-1142) juda yoshlikidanok o’z bilimi bilan mashhur edi. Abelyar — mo’tadil realistdir. Uning ta’kidlashicha, reallik yoki universaliy dastlab xudo aqlida mavjuddir, undan keyin narsalarning o’zida mavjuddir va Nihoyat, odamlarning ongida mavjuddir. Abelyar «Men e’tikod qilish uchun bilaman» degani g’oyani ilgari surgan. Ya’ni bilmaydigan, bilimsiz kishidan ko’ra, din va uning asosiy tamoyillarini yaxshi o’rgangan kishi afzal. Bunday kishi aqidaparast emas, balki o’zi bilgan narsaning qadrini biladigan insondir. Abelyar haqiqatni topishda tafakkurning xizmatini ta’kidlab, unga hamma vaqt murojaat qiladi. Uning ta’kidlashicha, shubha hamma vaqt tadqiqotga yo’llaydi, tadqiqot esa haqiqatni topadi. Uning fikricha, insonning o’limi xudoni rozi qilish uchun emas, balki odamlarni xudoga bo’lgan muhabbat bilan taajjubga solish va odamlarga ahloqiy ta’sir ko’rsatish maqsadida sodir bo’ladi. Bu bilan odamlar o’z hayotini xudoga buysundiradilar. Bu qarash ahloqiy ta’sir qilish nazariyasi deb ataladi. Foma Akvinskiy (1224-1292) mo’tadil realizmning yana bir yirik vakili bo’lib hisoblanadi. Foma o’sha davr uchun Arastu natur falsafasini ilohiyot bilan

birlashtirishga harakat qilgan. Bunda u mo’tadil realizm pozisiyasida turgan va sxolastiganing eng yirik namoyandasi bo’lgan. Uning fikricha, natural falsafada tafakkur va Arastu mantiqiy ta’limoti yordamida xudo mavjudligi haqidagi haqiqatga erishishi mumkin. Fomaning «Ilohiy summalar» asari 3000 maqoladan iborat bo’lib, 600 masalani yoritishga bag’ishlangan. U ilohiyotning sistemali bayon qilinishi vazifasini bajaradi. «Ilohiy summalar»ning birinchi qismi xudoning mavjudligi va borligi masalasida bahs yuritadi. Ikkinchi qismi «xudoga qarab harakat» haqida xikoya qiladi. Akvinskiy ta’limoticha, dunyo iyerarxik narvondan iboratdir. Uning eng quyi qismida yer va 4 elementdan iborat bo’lgan hamma narsalar mavjuddir. Odam ruhi xudo va moddiy dunyo o’rtasidagi joyni egallaydi. Dunyoviy jamiyat tepasida esa, papa boshchiligidagi ilohiy davlat turadi. Yerdan uzoqlashgan sari u ilohiylashib boradi. Sayyoramiz dunyosinning tepasida farishtalar dunyosi mavjuddir. Butun koinot tuzilishi uch shaxsni birlashtirgan yagona xudo tomonidan boshqarilib turadi. Akvinskiy ta’limotidan keyinchalik «tomizm» oqimi shakllandi va u «neotomizm» tarzida garbda xozir ham saqlanib qolgan. O’sha davrning mashhur faylasuflaridan biri Vilyam Okkam dir (1309-1349). Uning fikricha, ilohiyot aqidalari rasional (aql) yo’l bilan isbotlanishi mumkin emas. Ular faqat Muqaddas kitob nufuzi tufayligina qabul qilinishi mumkin. Bu qarash e’tiqod va tafakkurni bir-biridan ajratardi, ularni omuxta qilishni qoralardi. Okkam, shuningdek, universaliylarning obyektiv mavjudligini inkor qiladi. Uningcha, universaliylar tafakkur tushunchalari uchun faqat ismdirlar. Bu tushunchalarni odam o’z ongida yaratgan. Uningcha, alohida odam insonga nisbatan realroq va muhimroqdir. Rodjer Bekon (1214-1292) ham Okkam mansub bo’lgan oqim vakillaridandir. U o’z hayotini ilmiy tajribalarga bag’ishlagan. Ular yordamida u tajribaviy fanga asos soldi. Bunday metodni XVII asrda Frensis Bekon ishlab chiqdi. haqiqatni topishda tabiatni tajribaviy o’rganish metodini qo’llash nominalistlar qarashlariga to’liq mos kelardi. Nominalistlar va realistlar o’rtasidagi qarama-qarshilik O’rta asr

sxolastikasining muhim muammolaridan biri edi. Butun O’rta asrlarda sxolastiganing bu ikki oqimi o’rtasida kurash ketgan. Sxolastiganing avjga chiqgan davri — 1150 va 1300 yillarda — Foma Akviniyskiyning mo’tadil realizmi nominalizm ustidan galaba qozondi. Lekin 1300 yildan keyin cherkov ilohiyotchilari tafakkurida nominalizm yuqori mavqeyini egallay boshladi. Bu ko’p jihatdan uyg’onish davri falsafasiga ta’sir ko’rsatdi. Shuningdek, haqiqatga erishishning tajribaviy metodini (rasionalizm) vujudga kelishida katta xizmat qildi. Yevropa falsafasining rivojida universitetlar muhim o’rin tutadi. Ular bilim va ma’rifatning uchog’i sifatida 1200 yillarda vujudga keldi. 1400 yillarga kelib, Yevropada 23 ta universitet mavjud bo’lgan. Universitet dasturining juda katta qismini sxolastika bilan shug’ullanish tashkil etar edi. Universitetlarning vujudga kelishining sababi mashhur olimlarning faoliyatidir. XII asrda Iteriy Rim huquqining buyuk tadqiqotchisi sifatida mashhur bo’ladi va talabalar uni eshitish uchun Bolonya shahriga oqib kela boshlaydilar. Natijada Bolonya shahri universiteti muvaffaqiyatli faoliyat ko’rsata boshlaydi. Abelyarning o’qituvchi sifatidagi shuhrati ko’p jihatdan Parij universitetining vujudga kelishiga sabab bo’ldi. Universitetlar, shuningdek, talabalarning chiqishlari natijasida ham vujudka kelgan. Masalan, XII asrda Angliya va Fransiya qirollari orasidagi nizo oqibatida, Angliya talabalariga yaxshi munosabat bildirilmaganligi ularning Parijdan Angliyaning Oksford shahriga ko’chib o’tishlariga sabab bo’ldi. Buning natijasida mashhur Oksford universiteti tashkil topdi. Kembridj universiteti esa Oksford universiteti talabalarining ko’zg’olon ko’tarishi va 1209 yilda ularning Oksforddan Kembridjga ko’chib o’tishlari natijasida vujudga keldi. Universitetlar Qadimgi Yunoniston va Rimda, shu bilan birga bizning mamlakatimizda ham mashhur bo’lgan ustoz va shogirdlar to’planib ilm o’rganadigan, o’rgatiladigan va ilmiy bahslar olib boriladigan maktablar tarzida shakllangan bo’lsalar-da, ammo fan sohalarining ko’pligi tufayli alohida ilm uchog’iga aylanib qoldilar. Ularning tajribasi keyinroq butun dunyoga tarqalib ketdi.

Uyg’onish davri falsafasi. Bu insoniyat tarixida yuz bergan eng buyuk ilkor taraqqiyot davrlaridan biri edi. Uyg’onish davrida xayotning hamma tarmog’ida muhim, ilg’or, xatto aytish mumkinki, inqilobiy o’zgarishlar yuz berayotgan edi. Uyg’onish davrida Yevropada falsafaning rivojlanishiga katta hissa qo’shganlardan biri nemis Nikolay Ko’zanskiy dir (1401-1464). Ko’zanskiy ta’limoticha, xudo hamma narsalarda mavjud, shuningdek, hamma narsalar xudoda mavjud. Eng oliy haqiqatlarni bilish, sxolastik fikrlash bilan emas, balki, tajriba asosida amalga oshadi. U xudoni borliqning oliy va yagona asosi deb hisoblaydi. Bu masalada Ko’zanskiy shunday muhim kosmologik fikrlarni bayon qiladiki, xatto ma’lum darajada uni Kopernik va Brunolarning o’tmishdoshi deb hisoblash mumkin. Ikkinchi masala esa bilish nazariyasiga nisbatan uning butunlay yangicha yondoshishidir. Ushbu masalalar bo’yicha Ko’zanskiy tomonidan ilgari surilgan g’oyalar ayrim hollarda XVIII asr oxiri va XIX asr boshidagi nemis filosoflari tomonidan bayon qilingan fikrlarning debochasi edi. Filosofiya va fan rivojlanishiga eng katta hissa qo’shgan uyg’onish davrining mutafakkirlaridan biri polyak olimi Nikolay Kopernik dir (1473-1543). Ma’lumki, fan tarixida Kopernik o’zining fanda tub o’zgarish yasagan keliosentrik ta’limoti bilan mashhur bo’lgan. Uning ta’limoticha, insonlar tomonidan kuzatiladigan quyosh va yulduzlarning harakatlari aslida Yerning o’z o’qi atrofida kundalik aylanishidan va quyosh atrofida yillik aylanishidan iborat. Bizning planetamizning markazi yer emas, quyoshdir. Kopernikning buyuk kashfiyoti dunyoga teologik qarashga zarba berib, tabiatshunoslikda to’ntarish yasadi. Bu kashfiyot Bibliyaning dunyo tuzilishi haqidagi va o’zgarmas deb tanilgan ta’limotiga zarba berdi. Agar yer olamning markazi emas, balki quyosh atrofida aylanuvchi planetalarning biri bo’lsa, unda dunyoni, koinotni maqsadga muvofiq xudo tomonidan odamlar uchun yaratilganligi haqidagi talimot asossiz bo’lib qolardi. Kopernikning keliosentrik nazariyasidan chuqur ilmiy xulosalar chiqargan mutafakkirlardan biri Italiyalik Jordano Bruno dir (1548-1600). U Neapol yaqinida tuqilgan. O’zining ilg’or fikrlari uchun Bruno dahriylikda ayblanadi va cherkovdan

haydaladi. Italiyadan qochishga majbur bo’ladi. Uzoq vaqt Shvesariya, Fransiya, Angliya va Germaniyada quvg’inda yuradi. 1592 yilda Bruno Italiyaga qaytib keladi, lekin cherkov inkvizisiyasi tomonidan ushlanib turmaga solinadi. Qiynoqlarga qaramasdan, u o’zining ta’limotidan voz kechmaydi, natijada qatl etishga hukm qilinadi, 1660 yil 17 fevralda Rimda qullar maydonida yoqib o’ldiriladi. Bruno keliosentrik nazariyani himoya qilish va targ’ib qilish bilan cheklanib qolmaydi. U tabiatshunoslik tajribalarini hisobga olib, bir necha muhim nazariy xulosalar qildiki, ular filosofiyani yana ham boyitdilar. Bruno ta’limoticha, haqiqiy filosofiya ilmiy tajribaga suyanishi kerak, sxolastikani tugatish kerak. uning ta’lmoticha, koinot yagona, moddiy, cheksiz va abadiy. Juda ko’p dunyolar bizning quyosh sistemasidan tashqarida mavjuddir. Biz ko’rib turgan narsalar koinotining eng kichik bir qismidir. Yulduzlar — bu boshqa planeta sistemalarining quyoshi. Yer — cheksiz dunyoning kichik bir zarrasi. Demak, Bruno tabiiy — ilmiy qarashlarida Kopernikdan ilgarilab ketib, koinotning cheksizligi haqidagi fikrni aytadi, Kopernik esa koinotni chekli deb hisoblagan edi. Bruno Kopernik ta’limotini quyosh sistemasining tuzilishi haqidagi yangi qarashlar bilan boyitdi. Uyg’onish davrining natijasi sifatida namoyon bo’lgan garbiy Yevropa mamlakatlaridagi tub ijtimoiy-siyosiy o’zgarishlar Niderlandiyada XYI asrning 60- 70 yillarida, Angliyada XVII asrning 40-50 – yillarida bo’lib o’tdi. Bu davrga kelib, Yevropada alohida millatlarning shakllanishi yuz berdi, milliy davlatlar paydo bo’ldi. Endi Monarxiya tuzumi jamiyatning ilg’or tabaqalari nazarida faqat tarixan o’z umrini o’tab qolmasdan, balki gayritabiiy, gayriaqliy bo’lib ko’rina boshladi. O’sha davrning ideologlari ilgari tan olinmagan insonning tabiiy huquqlari masalasini o’rtaga qo’ydilar. Ular ijtimoiy tartiblar inson tabiatiga mos kelishini talab qila boshladilar. Bor-yo’g’i 50-60 yil ilgari inkvizitorlar Jordano Brunoni yoqib yuborganlarida lom-mim demagan Yevropa, endi o’zining hayotida markaziy o’rinni inson huquqlari egallashi kerakligini his eta boshladi. xatto xudoning nomidan bo’lsa-da, inson umriga zomin bo’lishga hech kimning xaqqi yo’qligi, odamzodning yashash, fikr yuritish erkinligining tabiiyligi anglab olina

boshladi. Albatta, bungacha ikvizisiya bir necha asrlar bu hududni aqidaparstlik changalida ushlab turgan, ne-ne aqlli kishilarni o’z domiga tortib ulgurgan edi. Ma’naviy uyg’onayotgan millat va hududda hech qachon aqidaparastlik o’z ta’sirini to’la — to’kis saqlab qola olmaydi. Yevropada ham xuddi shunday bo’ldi. Ma’nan kamolga yetgan, milliy davlatchiligiga ega bo’lgan va endi ana shu mustaqil davlatlarini kamolga yetishi uchun qarzdor ekanligini anglab olgan Yevropa millatlari o’zlarining komil insonlarini endi inkvizisiyaning, aqidaparastlarning hukmiga topshirishga sira ham haqlari yo’q ekanligini angladilar. Yevropada Rim imperiyasidan keyin bir necha asrlar o’tib, aynan ana shu davrda ilgarigi, butun mintaqa hayoti uchun xristianlik va uning xilma-xil oqimlari umumiy mafkura rolini o’tab kelgan davr tugadi. Endi diniy oqimlararo kurash, xristianlikning sofligini saqlashga urinishning mutlaqlashtirilishi natijasida vujudga kelgan inkvizisiya ham o’z davrini o’tab bo’ldi. Butun Yevropani boshqarib kelgan qon-qardosh va bir-biriga dushman qirollar davri ham o’tmishga aylana boshladi. Yevropa uyg’ondi. Ilm-fan sohasida chuqur o’zgarishlar ro’y berdi. Odamlarning dunyoqarashi keskin o’zgara boshladi. Endilikda milliy davlatlarning har biri uchun muhim bo’lgan mafkuraning shakllanishi zaruriyatga aylanib qoldi. Albatta bunda biz sanab o’tgan omillar, ya’ni qirollik an’analari, xristianlik va uning oqimlari ta’siri, umumevropaga xos xususiyatlar, Rim imperiyasi davrida bir oila bo’lib yashagan xalqlar o’rtasidagi hududiy va ma’naviy yaqinlik o’z ta’sirini o’tkazdi. Ammo, asosiysi, bu davrda milliy g’oyalar to’la-to’kis amalga oshishi uchun ijtimoiy sharoit yetildi, Italiya, ingliz, fransuz va boshqa xalqlar o’z davlatchilik an’analarini to’la-to’kis tikladilar. Bu davlatlarda shakllangan falsafiy maktablar faqat milliy qobiqqa o’ralib qolmadilar, balki umumevropa va butun jahon taraqqiyotining umumbashariy muammolarini falsafiy jihatdan izohlash, ilmiy o’rganish va asoslashga harakat qila boshladilar. Ushbu davr falsafasi ham oldingiga nisbatan katta qadam tashladi. Fanda qo’lga kiritilgan yutuqlarning falsafiy izohlanishi, kashf etilayotgan ilmiy usul va uslublarning falsafaga tadbiq etilishi, falsafiy qonunlarni fanning turli sohalarida

sinab ko’rilishi o’sha davr faylasuflari uchun odatiy holga aylandi. Bu tamoyillar esa milliy chegaralarni bilmaydigan, umuminsoniy qadriyatlar xususiyatiga egadir. Uyg’onish davri Yevropa fani va falsafasi ham insoniyat tarixida eng buyuk ko’tarilish davrlaridan biri bo’lib qoldi. Ingliz falsafasi. O’sha davr falsafasining asosiy vakillaridan biri F. Bekon (1561-1626) yuqoridagi masala haqida shunday degan edi: «Moddiy dunyo, mamlakatlar, dengizlar, planeta juda keng bo’lgan holda insonlarning ma’naviy dunyosini eski chegaralar bilan o’ rab qo’yilishi sharmandalikdan boshqa narsa emas» («Yangi Organon» kitobi). Bekon ingliz falsafasining O’rta asrlardagi taraqqiyotiga eng katta hissa qo’shgan olimlardan biridir. Uning ta’limoticha, fanning yangi binosini qurish uchun, to’g’ri fikrlashga o’rganish kerak. Bekon ta’limoticha, tabiatni bilishda bir necha «idollar» insonga halaqit beradi. Ular inson aqlini o’rab tashlaydi. Ular asosan to’rtta. Birinchisi urug’ idollari, bular inson zotiga, butun odamlarga xosdir. Masalan, Bekon shunday deydi: «insonning aqli qiyshiq ko’zguga o’xshaydi. U narsalarning tabiati bilan o’z tabiatini aralashtirib yuborib narsalarni qiyshiq, buzuq ko’rsatadi. Ikkinchisi, Kor idollari. Bu har bir odamnning o’z spesifik xususiyatlari natijasida yanglishishi. Ular fikrlash ufqining cheklanishidan tuqiladi. Bu narsa hamma narsani o’z nuqtai-nazari bilan ifodalash, o’zining tor doirasi bilan o’lchash natijasida vujudga keladi. Uchinchisi, maydon idollari, bo’lib, u ma’lum bo’lgan tasavvurlarga tayanish odati, noto’g’ri yoki noaniq termonologiyalarga tanqidiy yondoshmaslik oqibatida vujudga keladi. Bu masalaga Bekon juda ham katta ahamiyat beradi. Masalan, u shuni ta’kidlaydiki, real borliqni ifodalamaydigan yoki uni noaniq, mavhum ifodalaydigan so’zlar soxta tushunchalarni tug’diradiki, ular tafakkurga teskari ta’sir qiladi. To’rtinchisi, teatr idollari: ular avtoritetlar fikriga ko’r-ko’rona ergashib Qadimgilarning falsafiy sistemalarini davom ettiraveradilar. Bekon tomonidan sxolastikaga qarshi qaratilgan idollarning tanqidi katta metotologik ahamiyatga egadir. Bekon bilish nazariyasining birinchi bosqichi esa tajribadir, ikkinchi bosqichi aqldir. U tajriba ma’lumotlarini rasional qayta ishlaydi va umumlashtiradi. Bekon ta’limoticha, olim chumoliga o’xshab faqat yig’ish va

yiqilganlar bilan kifoyalanmasligi kerak, o’rkimchakka o’xshab hayotdan ajrab, faqat o’zining shaxsiy aqli bilan o’zining makrli falsafasini tuqimasligi kerak. Bekon ta’limoticha, olim asalariga o’xshab gullardan olib keyin ularni asalga aylantirishi lozim. Bekon o’zining ijtimoiy-siyosiy qarashlari bo’yicha kuchli markazlashgan davlat tarafdori bo’lgan. Jamiyat hayotida asosiy rolni Bekon fikricha san’at va savdo rivojlanishi o’ynaydi. Uning ta’limotini Tomas Kobbs (1588-1679) takomillashtirgan va rivojlashtirgan. Kobbs moddiylikni asosiy substansiya deb hisoblagan, materiyaning abadiyligi, harakatning esa mexanistik tarzda amalga oshishining tarafdori bo’lgan olimdir. U matematik sifatida borliqning namoyon bo’lishini geometriya fani nuqtai nazaridan tushuntirgan. Bilish nazariyasida Kobbs ko’proq emperik jihatlarga o’z e’tiborini qaratgan, sezgilarning bilimlar hosil qilish jarayonidagi ahamiyatini tahlil qilgan. Jamiyat taraqqiyoti va unda davlatning o’rni hamda kelib chiqishi masalasida Kobbs ko’proq xususiy mulkchilikka asoslanadi. Shu bilan birga uning fikricha davlatning monarxiya shakli maqsadga muvofiq bo’lib hisoblanadi. Ingliz falsafasida Jon Lokk (1632-1704) qarashlari alohida o’rin tutadi. U tajribani bilishning asosiy manbai deb hisoblaydi. Bunda ichki va tashqi tajriba ajratib ko’rsatiladi. 1690 yilda Lokk tomonidan yozilgan «Inson aqli haqida tajriba» nomli asarida R. Degartning «tug’ma g’oyalar» tug’risidagi qarashlariga qarshi chiqadi. Lokkning fikricha bilish tabiat va inson o’rtasidagi munosabatlardan iborat bo’lib, haqiqatlar esa kishilarning bu jarayonda hosil qilgan tushunchalari, g’oyalari va xulosalarining olamga mos kelishidan iboratdir. Ijtimoiy-siyosiy qarashlariga ko’ra Lokk davlatning o’ziga xos quyidagi tamoyillarini ta’riflaydi: 1. Hokimiyatni qonun chiqaruvchi tizimi; 2. Hokimiyatning ijro etuvchi organlari; 3. Ittifoq federativ hokimiyati. Ana shu tamoyillar uyg’un bo’lganida davlatning faoliyati samarali amalga oshadi. Fransuz falsafasi. O’rta asrlardagi Yevropa falsafasi taraqqiyotida Fransiyada shakllangan milliy falsafa maktabi nihoyatda katta o’rin tutadi. Bu borada

R. Degart, Lametri, Kelvesiy, Didro, Kolbax va Russolarning qarashlari nihoyatda muhim. R. Degart (1596-1650) falsafasida dualizm asosiy o’rin tutadi. Uning fikricha materiya va ruh borliqning asosida yotadi va xudoga bo’ysunadi. Olam, Degart fikricha cheksiz va abadiy, u inson tafakkuriga bog’liq bo’lmagan holda rivojlanadi va takomillashadi. R. Degartning «Men fikr qilayapman, demak men mavjudman» degani fikri faylasuflar orasida mashhur bo’lib hisoblanadi. Bilishda fikr va sezgilarning ahamiyatini nihoyatda ortiqcha deb bilgan R. Degart rasionalizm ta’limotining asoschisi bo’lib hisoblanadi. Uningcha insonning fikrlashi va mulohaza qilishi shubha ostiga olib bo’lmaydigan jarayondir, undan boshqa hamma narsani tekshirish shubha ostiga olish mumkin. Degart o’sha zamonning eng buyuk matematiklaridan biri bo’lib, o’z davrida aniq fanlar sohasida katta ahamiyat kasb etgan deduksiya usulini falsafaga kiritgan olim bo’lib hisoblanadi. Lametri va Kelvesiy, Didro va Kolbax o’z davrida fransuz hayotida nihoyatda katta ahamiyatga ega bo’lgan milliy davlatchilik, inson erkinligi va haq-huquqlari muammolariga alohida e’tibor qaratganlar. Fransuz millatini ma’naviy jihatdan yuksaklikka ko’tarish va ma’rifatli xalqqa aylantirish uchun o’z asarlarida ana shu qadriyatlarga erishishning yo’llari va usullarini ko’rsatib berganlar. Ular tomonidan yaratilgan ko’p tomlik «Ensiklopediya» o’sha zamonning ma’naviy muammolarini ma’rifatli yo’l bilan hal qilish usullari va imkoniyatlari ko’rsatib berilgan «Yevropa qomusi» darajasiga ko’tarilgan edi. Bu kitobni yaratishda boshqa ko’pgina ma’rifatparvar fransuz olim va mutaxassislari ham qatnashgan bo’lib, o’zining ahamiyati, muammolarining umuminsoniy nuqtai nazaridan yechilishi, xalqchilligi va tilining fransuz millati hayot tarziga yaqinligi bilan ensiklopediya XVIII asr Yevropasining tengi yo’q kitobi edi. Aynan ana shu kitob mualliflari o’zlarining boshqa asarlari va faoliyatlari bilan 1789-1884 yillardagi Fransuz inqilobi kabul qilgan «Inson va grajdanlar huquqlar deklorasiyasi»da ilgari surilgan umuminsoniy qadriyatlarni jamiiyat taraqqiyotining eng ustivor ma’naviy mezonlariga aylantirdilar.

Nemis falsafasi. XVIII asrning oxiri va XIX asrning boshlarida Germaniya boshqa garbiy Yevropa mamlakatlariga nisbatan iqtisodiy va siyosiy jihatdan qoloq edi. Ammo fransuz inqilobining kuchli ta’siri ostida shunday falsafiy ta’limot vujudga keldiki, uning shakllanishida tabiatshunoslik va ijtimoiy fanlarning rivoji asosiy o’rinni egalladi. Fizika va ximiya fanlari yutuqlarga erishdi, tabiatni o’rganishga katta e’tibor berila boshlandi. Matematika fanida yangi ixtirolar qilindi. Bu ixtiro va yutuqlar hamda insoniyat jamiyatining rivoji haqidagi nazariyalar borliqni o’rganishning uslubi va nazariyasi bo’lib xizmat qiladigan rivojlanish haqidagi g’oyalarni ishlab chiqishni tarixiy bir zaruriyat qilib qo’ydi. Mana shunday tarixiy sharoitlar taqazosi bilan XVIII asrning II yarmi va XIX asr boshlarida nemis falsafasi vujudka keldi. Nemis falsafasining asoschilaridan biri Immanuil Gant (1724-1804) faqat mashhur faylasufkina bo’lib kolmasdan, yirik tabiatshunos olim hamdir. Gant tomonidan yaratilgan kaz xolatidagi ulgan tumanlikdan Quyosh sistemasining kelib chikishi haqidagi nazariya hozirgi davrda ham astronomiya soxasidagi eng muhim ta’limotlardan biridir. Gantning tabiiy-ilmiy qarashlari tabiat xodisalarini metafizik ruhda tushuntiruvchi ta’limotlarka zarba berdi. Gant o’z davri tabiatshunosliki erishgan yutuklarni faqat Koinot to’zilishi masalasiga emas, shu bilan birka Koinot kenezisi va rivojlanishi masalalarika ham tatbik kildi. Gantning inson irklarining tabiiy kelib chikishi haqidagi nazariyasi ham muhim ahamiyatga ega. Gant ta’limoti buyicha, falsafaning eng muhim muammolari bo’lmish — borlik, axloq, degani masalalarini taxlil qilish uchun eng avvalo, inson bilimining imkoniyatlari va chegaralarini aniqlamok kerak. Bizning bilimlarimiz narsaning xodisasini, ya’ni bizka qanday xolatda namoyon bo’la olishini (fenomen) bila oladi. Ular bizning tajribamiz mazmunini tashkil qiladi. «Narsa o’zida»ning bizning sezgi a’zolarimizka ta’siri natijasida sezgilar xaosi vujudka keladi. Bu xaos bizning aqlimiz kuvvati bilan tartib g a solinadi va bir butunka aylantiriladi. Biz tabiat qonunlari deb bilgan narsalar aslida aql tomonidan xodisalar dunyosiga kiritilgan aloqadir. Boshqacha qilib aytganda, bizning aqlimiz tabiatga qonunlar kiritadi. Lekin hodisalar dunyosiga inson ongiga bog’liq bo’lmagan narsalarning

mohiyati, ya’ni «narsa o’zida» mos keladi. Ularni mutlaq bilish mumkin emas. «Narsa o’zida» biz uchun faqat aql bilan bilish mumkin bo’lgan, lekin tajribadan kelib chiqmaydigan mohiyatdir. Gant inson aqlining cheksiz qudratiga ishonchsiz qaraydi. Inson bilimining nisbatan cheklanganligiga u ma’lum ahloqiy ma’no beradi. Uningcha, agar inson mutlaq bilimga ega bo’lsa, unda ahloqiy burchni bajarishi uchun kurash ham, intilish ham bo’lmasdi. Gant ta’limoti bo’yicha, makon va zamon g’oyalari insonga uning tasavvurlaridan oldin ma’lumdir. Makon va zamon real emas, balki faqat tushunchada, g’oyalardadir. Bilish nazariyasida Gant dialektikaga katta o’rin beradi. Qarama-qarshilikni bilishning zaruriy omili sifatida qaraydi. Gant falsafada katta o’rin qoldirdi. Uning vafotidan keyin nemis falsafasining rivoji Xe kel (1770-1831) ijodida o’zining yuksak chuqqisiga erishadi. Xekel dialektikaning qonunlari va kategoriyalari haqidagi ta’limotni rivojlantirdi. Falsafa tarixida birinchi marta bir tizimga solgan holda dialektik lokiganing asosiy qoidalarini ishlab chiqdi. O’sha davrlarda hukmron bo’lgan metafizik fikrlash uslubini tanqid qildi. Gantning «narsa o’zida» haqidagi ta’limotiga qarama-qarshi qilib, shunday ta’limotni ilgari surdi: «Mohiyat namoyon bo’ladi, xodisa mohiyatdan ajralmasdir». Xekelning ta’kidlashicha, kategoriyalar borliqning obyektiv shakllaridir. Borliqning asosida esa, «dunyoviy aql», «mutlaq g’oya» yoki «dunyo ruhi» yotadi. O’z-o’zini anglash jarayonida dunyoviy aql uch bosqichni bosib o’tadi: 1. O’z-o’zini anglovchi mutlaq g’oyaning o’z xususiy kobig’ida bo’lish bosqichi; tafakkur jarayonida, ya’ni bu holatda g’oya dialektika kategoriyalari va qonunlari tizimida o’z mazmunini, mohiyatini namoyon qiladi. Bu bosqich Xekel falsafasining mantiq bosqichidir; 2. G’oyanning o’zidan «begonalashuvi» ya’ni tabiat hodisalari shaklida namoyon bo’lish bosqichi, ya’ni bu bosqichda tabiatning o’zi rivojlanmaydi, faqat kategoriyalar sifatida rivojlanadi. Bu bosqich Xekelda tabiat falsafa bosqichidir;

3. G’oyaning tafakkurda va insoniyat tarixida rivojlanish bosqichi. Bu bosqich Xekel falsafasida ruh falsafasi bosqichidir. Mana shu yakuniy bosqichda mutlaq g’oya o’ziga qaytadi va o’zining inson ongi va o’z-o’zini anglash shaklida o’z mohiyatiga qaytadi. Rivojlanish g’oyasi Xekel falsafasini qamrab olgan. Uning ta’kidlashicha, rivojlanish tor doira ichida emas, doimiy, quyidan yuqoriga qarab boradi. Mana shu jarayonda miqdor o’zgarishlarining tub sifat o’zgarishlariga o’tishi yuz beradi. Rivojlanishning manbai esa har qanday o’z-o’zidan harakatning sababi bo’lgan qarama-qarshilikdir. Xekel falsafasida borliq dialektik o’tishlar zanjiri sifatida bayon qilingan. Xekel fikricha, tarix dunyoviy ruhning yoki mutlaq g’oyaning rivoji sifatida namoyon bo’ladi. Umuman tarix bu mohiyatan fikrning, aqlning o’z-o’zidan rivoji tarixidir. Xekel ta’limoticha, aql tarixda shunday namoyon bo’ladiki, unda har bir xalq ruh o’z-o’zini anglab, tobora yuqorilab borishiga o’z xissasini qo’shish huquqini oladi. Lekin bu jarayon qandaydir tartibsiz (xaotik) amalga oshmaydi. Xekel umumjahon tarixini to’rt bosqichga bo’ladi: 1. Sharq dunyosi; 2. Yunon dunyosi; 3. Rumo dunyosi; 4. German dunyosi: Insoniyat tarixini mana shunday bosqichlarga bo’lib, ularga baho berishda Xekel ochiqdan-ochiq irqchilik ruhidagi ta’limotga yuz tutadi. Uningcha, Sharq xalqlarida erkinlik bo’lgan, faqat yagona zo’ravon hukmronning erkinligi tan olingan. Shuning uchun bu xalqlardagi erkinlik — bir tomondan hukmronning zulmi, xirslarning keng quloch yoyishi, ikkinchi tomondan ko’r-ko’rona, so’zsiz buysunish xalq ruhiga xos bo’lgan bir xususiyat bo’lgan. U yunon-rumo dunyosida esa, erkinlik bo’lgan, lekin ular juda cheklangan, faqat ayrim kishilar uchun amal qilgan. Shuning uchun yunon-rumo dunyosining davlatchiligi qullikni inkor qilmagan. Lekin yunon va rumo dunyosi xalq ruhi har xil yunalishda bo’lgan. Agar yunon dunyosiga xos bo’lgan narsa «go’zal shaxslilik» prinsipi bo’lsa, rumo dunyosiga xos bo’lgan prinsip mavhum umumiylikdir. Xekelning da’vosicha, faqat German xalqlarida to’liq erkinlik bo’lgan. Bu xalqlar o’z tarixiy rivojlanishlarida islohotchilik (reformasiya), 1789 yil Fransuz inqilobi mevalaridan bahramand

bo’lganlar. Faqat ulargina umumiy fuqarolik va siyosiy erkinlikka erishganlar. Xekelning ta’kidlashicha, aqlga muvofiq davlatchilikni o’rnatgan faqat german xalqigina umumjahon — tarixiy jarayonning haqiqiy timsolidir. Xekel umumiy falsafiy sistemasi ham, uning yaratgan metodi ham boshqa kamchiliklardan, ichki qarama-qarshiliklardan xoli emas edi. Chunki uning falsafiy ta’limotida bilimning obyektiv asosi mutlaq ruhdir, maqsadi esa shu mutlaq ruhning o’z-o’zini anglashidir, oxirgi bosqich o’z-o’zini anglash bilan yakunlanadi. Xekel falsafasi mana shu masalani amalga oshirishga qaratilgan. Shunday qilib Xekelning sistemasi va metodi o’rtasidagi qarama-qarshilik cheklanganlik va cheksizlik o’rtasidagi qarama-qarshilikdir. XIX asrning oxiridan boshlab Garb mamlakatlarida Xekel falsafasi atrofida turli falsafiy maktablar va oqimlar vujudga keladi. Bu falsafiy maktablar ichida ma’lum nufuz va ta’sirga ega bo’lgan oqim «yosh Xekelchilar» oqimi edi. Bu oqimning o’sha davrdagi asosiy namoyandalari orasida aka-uka Bruno va Edgar Bauerlar alohida ajralib turar edi. Dastlab mana shu oqimga mansub bo’lgan K. Marks (1818 - 1883) va F. Engels (1820-1895) keyinchalik materialistik jihat va ateistik tamoyillar ustuvor bo’lgan, qarama-qarshiliklarning kurashi tamoyili mutlaqlashtirilgan o’z ta’limotini ishlab chiqdilar. Uning asosiy nazariyalarini hayotga tatbiq qilishga da’vat qildilar. Ularning ta’limoti marksizm falsafasi degan nom oldi. Keyinchalik bu falsafa sotsialistik laker deb atalgan mamlakatlarda davlatning mafkuraviy doktrinasiga aylandi, «ilmiy kommunizm» g’oyalari asosida insoniyat tarixining tabiiy jarayonini proletariat diktaturasi deb atalgan davlat va hokimiyat yuritish usuli orqali zo’rlik bilan o’zgartirish ta’limotini ko’pchilik ommaga, siyosiy partiyalarga, mafkuraga singdirishga harakat qildi. XX asrning boshlaridan 80 — yillarning oxirigacha dunyoning juda katta hududida hukmronlik qilgan bu mafkura sobiq Ittifoq tarqalishi bilan uning hududida o’z ustuvorligini yo’qotdi. Uning katta salbiy oqibati ayniqsa o’tmish madaniy va falsafiy merosiga bo’lgan munosabatda yaqqol namoyon bo’ldi. Bu falsafaning metodologik prinsiplari — sinfiylik va partiyaviylik holis hulosalar

chiqarishga imkon qoldirmas edi. ularga mos kelmaydigan har qanday ta’limot qoralanar, hatto butunlay inkor qilinardi. O’tmish merosining qay darajada umumbashariy, umumjahon ahamiyatiga ega ekaniligi e’tibordan chetda qolardi. Bu nafaqat umuminsoniy qadriyatlarning ahamiyatini mensimaslikka olib kelardi, shu bilan birga, ma’lum darajada xalqlarda milliylik ruhini, milliy merosdan g’ururlanish ruhini tugatishga qarshi harakat edi. O’tmish merosiga bunday yondoshishning zararli tomonlaridan yana biri shunda ediki, oxir-oqibatda o’tmish merosi bir yoqlama talqin qilinardi, ko’pincha esa ochiqdan-ochiq sohtalashtirilardi. Ijtimoiy-iqtisodiy, tarixiy, ma’naviy, mafkuraviy sharoitlarni hisobga olmagan holda, o’tmish merosini yuqorida eslatib o’tgan prinsiplar qolipiga solib talqin qilinardi. Sunggi yillarda sosialistik lakerning parogandalikka uchrashi, sobiq ittifoq tarkibiga kirgan ko’pgina jumhuriyatlarda, shu jumladan, O’zbekistonda mustaqil milliy davlatlarning vujudga kelishi, ularning o’z xalqi milliy ruhika xos va mos mafkura metodologiyasi asosida muvaffakiyatli ijtimoiy-iktisodiy rivojlanib borayotganligi marksistik falsafaning xayot talablariga javob beraolmaydigan, xalqlarning ruhiga yot bo’lgan gayrimilliy ta’limot ekaniligidan dalolat beradi. Bu ta’limotning ba’zi tarafdorlari garbda «neomarksizm» oqimiga birlashganlar. Ularning bir qismi marksizmni isloh qilish, zamonga moslashtirishga harakat qilsalar, boshqalari esa yana Marksga qaytish lozim, deb hisoblaydilar. Kezi kelganda ta’kidlash joizki, marksizmga vaqt o’z bahosini berdi. Ana shu bahoni xolis qayd etish bu ta’limotning mustabid tuzum mafkurasiga aylantirilishi qanday oqibatlarga olib kelganini yaqqol ko’rsatish uchun asos bo’ladi. Bu esa o’z navbatida mazkur ta’limot tug’risida umuman gapirmaslik emas, balki uni tanqidiy tahlil etish orqali, mohiyat va mazmunini ochib berish, oqibatlarini yaqqol ko’rsatishga imkon yaratadi.

Похожие

O’rta asrlar va yangi davr g’arb falsafasi

Yangi va eng yangi davr falsafasi

Falsafiy tafakkur evolyusiyasi. qadimgi davr, o‘rta asrlar, uyg‘onish davri falsafasi

Falsafiy tafakkur evolyutsiyasi. Qadimgi davr, o‘rta asrlar, uyg‘onish davri falsafasi

Qadimiy Sharq, Misr va Bobildagi falsafiy fikrlar