Илмий билиш даражалари

Илмий билиш даражалари

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

54.5 KB

Илмий билиш даражалари Режа: 1. Билишнинг эмпирик даражаси 2. Илмий билишнинг назарий даражаси 3. Абстрактликдан конкретликка кўтарилиш усули

« Эмпирик » деган тушунча замирида «эмпирия», яъни «тажриба» тушунчаси ётади. Лекин бу билишнинг эмпирик даражаси тажрибадангина иборат деган маънони билдирмайди. Илмий назариянинг зарур эмпирик базаси экспериментдир, у ҳозирги замон фани ривожининг муҳим омилига айланди. Фаннинг, биринчи навбатда табииётнинг бутун тараққиёт тарихи эксперимент билан бирон-бир тарзда боғлиқдир. Табииёт фанини кўпинча экспериментал фан деб атаб, бу билан унинг илгари антик ва ўрта асрлар фани доирасида мавжуд бўлган табиатни билиш усулларидан фарқини таъкидлаб кўрсатадилар. Янги замон фани томонидан амалга оширилган оддий, ўз имкониятига кўра ғоят чекланган ва ҳодисаларни юзаки ўрганиш ва таснифлаш учунгина яроқли бўлган ҳодисаларни оддий кузатиш методидан эксперимент га асосланган янги методга ўтиб, ҳодисаларни мунтазам ва муайян мақсадни кўзлаб фаол тадқиқ этишга ўтиш билишнинг тарихий ривожланиш йўлидаги муҳим босқич бўлди. Экспериментлар икки синфга бўлинади: сифатий ва миқдорий экспериментлар. Сифатий ва анча оддий экспериментнинг мақсади ҳодисанинг фақат мавжудлик фактини аниқлашдан иборат. Масалан, ёруғлик синиши кўрсаткичлари турлича бўлган муҳитлар чегарасидан ёруғлик ўтишини тадқиқ қилиб, синиш факти мавжудлигини осонлик билан аниқлаш мумкин. Сифатий эксперимент мураккаб ўлчов системалари ва маълумотларни ишлаб чиқиш системалари билан камроқ жиҳозланади. Миқдорий ўлчовли экспериментни ўтказиш учун мураккаб асбоб- ускуналар талаб қилинади. Бундай экспериментнинг вазифаси системанинг ҳолатини кўрсатувчи параметрлар ўртасидаги миқдорий алоқаларни аниқлашдан иборат. Синиш қонунларини ўлчагич асбоблари ёрдамида текширишда тажрибалар ўтказилиб, тушиш бурчаги билан синиш бурчаги ўртасидаги миқдорий нисбатлар аниқланди ва бурчакларнинг синуслари билан синиш коэффициентлари ўртасидаги функционал алоқа топилди. Эксперимент илмий билимларни исботлаш ва ривожлантириш воситасидир. Билишнинг эмпирик даражаси

Шундай қилиб эксперимент, бу – билимга эга бўлиш мақсадида амалга ошириладиган фаолият тури бўлиб, ўрганилаётган объектга махсус асбоб- ускуналар воситасида таъсир кўрсатишдан иборат. Шу туфайли: ўрганилаётган объектни унинг моҳиятини хиралаштириб қўювчи қўшимча ҳодисалар таъсиридан ҳоли қилиш ва уни соф ҳолда ўрганиш; жараённинг боришини қатъий белгиланган ҳамда назорат қилиш ва ҳисобга олиш мумкин бўлган шароитда кўп марта такрорлаш; кўзланган натижага эришиш учун турли таъсир ва шароитларни режа билан ўзгартириш, бирлаштириш ва ўлчаш мумкин бўлади. Эмпирик тадқиқот кузатув ва экспериментнинг янги маълумотларини аниқлаб, назарий тадқиқотни кучайтиради, унинг олдига янги вазифалар қўяди. Ҳар қандай назария , бу – фактларни ишончли тарзда билишгина эмас, ўрганилаётган ҳодисаларнинг эмпи-рик таърифигина эмас, у бу фактларни тушунтириш функциясини ҳам бажаради. Гипотезалардан фарқли ўлароқ , назария тўғри ва асосли тушунтириш имконини беради. Назария мавжуд ва аниқланган фактларни муайян соҳадаги қонунлар ва бошқа мавжуд алоқаларнинг мантиқан зарур оқибати сифатида тушунтиради. Яъни назарияда бизни қуршаб турган ҳодисалар ва воқеаларни тасодифлар тартибсизлиги деб эмас, балки объектив зарур ва қонуниятли муносабатларнинг кўриниш ва мавжуд бўлиш шакли сифатида изоҳлаш мумкин бўлади. Бундан ташқари, олдиндан айтиш, илмий башорат қилиш илмий назариянинг муҳим функциясидир. Ўтмишни ва ҳозирни тушунишга, йиғилган ва маълум фактларнинг моҳиятини фаҳмлашга имкон берадиган тушунтиришдан фарқли ўлароқ, илмий башорат ёрдамида келгусидаги тараққиётнинг асосий тенденциялари ва истиқболларини очиб бериш мумкин. Башорат қилиш учун фойдаланиладиган қонунлар «динамик», яъни воқеалар боришини бир маънода детерминлаштирувчи бўлса, бир маъноли башоратни амалга ошириш мумкин. Воқеалар содир бўлишининг у ёки бу Илмий билишнинг назарий даражаси

эҳтимолини белгиловчи «статистик» қонунлар асосида башорат қилинса унда эҳтимолий башорат амалга оширилган бўлади. Шундай қилиб, назария, бу – муҳим муносабатлар ва қонунларни билиш асосида объектив ва реал жараёнларни ифода этувчи тушунчалар тизимидир. Ҳар бир конкрет назария акс эттириш ва конструкциялашнинг бирлигидир. Бошқача сўз билан айтганда, ҳар кандай назария асосида чиқариладиган хулосалар эвристик қийматга эга бўлган ва тажрибада қўшимча текшириб кўрилиши лозим бўлган гипотетик элементларни ўз ичига олади. Назария ва эксперимент, бу – бир-бирини тўлдирувчи икки хил билиш усулидир. Демак, илмий билиш тузилмаси да иккита ўзаро фарқ қилувчи, лекин бир-бири билан боғлиқ даража – эмпирик ва назарий даражалар мавжуд. Бироқ билимларнинг муайян соҳасини айнан таърифлаш учун бу икки даража етарли эмас. Илмий билим тузилмасида кўпинча қайд этилмайдиган, лекин жуда муҳим бўлган даражани – билиш жараёнида воқелик тўғрисидаги умумий тасаввурларни ўз ичига олган, фалсафий категориялар тизимида ифодаланган фалсафий фикрлар даражасини алоҳида кўрсатмоқ керак. Абстрактликдан конктретликка кўтарилишни умумий тарзда илмий назарий фикрнинг предметни ёки объектни тадқиқ қилиш борасида тобора тўла, ҳар томонлама ва бирбутун қилиб ифода этиш томон ҳаракатдир, деб таърифлаш мумкин. Билимнинг абстрактлиги деганда, кенг маънода билимнинг тўлиқ эмаслиги, бир томонламалиги, конкретлиги деганда эса билимнинг тўлиқлиги, мазмундорлиги тушунилади. Шу маънода « абстрактликдан конкретликка кўтарилиш » иборасини бутун билимнинг умумий йўналишини тавсифлаш учун қўллаш мумкин, чунки унда билимнинг камроқ мазмундорликдан кўпроқ мазмундорлик томон ҳаракати қайд этилади. Торроқ ва аниқроқ методологик маънода айтганда «абстрактликдан конкретликка кўтарилиш» илмий-назарий билишнинг қамраб олган бошланғич абстракт идеаллаштирилган назарий конструкциядан унинг Абстрактликд ан конкретликка кўтарилиш усули

ичидан табақалаштирилган, лекин бир бутун бўлган, турли-туман ранг- баранг томонлар, муносабатлар, алоқалар ва эмпирик кўринишлар бирлигини ифодаловчи манзара сари ҳаракатини билдиради. Фикрнинг абстрактликдан конкретлик томон ҳаракати тўғрисидаги тушунчани биринчи бўлиб Х егел фикр тараққиётининг умумий йўналишини характерлаш учун таклиф қилган. Абстрактликдан конкретликка кўтарилиш методи ривожланиши тадқиқ этилаётган объектнинг мавжуд ҳолатига олиб келадиган муртак «ҳужайрани», конкрет-умумийни топишга асосланади. Абстрактликдан конкретликка кўтарилиш жараёнида бошланғич ушбу ҳужайранинг турли қўшимча, конкретлаштирувчи шароит бўлганда ривожланган объектлар шаклига айланадиган турли-туман имкониятлар аниқланади, бу эса шу ҳужайрадаги мавжуд имкониятларнинг рўёбга чиқиш йўлларини олдиндан кўришга имкон беради. Бинобарин, абстрактликдан конкретликка кўтарилиш методи фундаментал назарий тадқиқот методи бўлиб, шундай имкониятларни топишда муҳим роль ўйнайди.

ХУЛОСА Фалсафа - бу ҳам умумназарий дунёқараш, ҳам ижтимоий онг шакли, ҳам умумий (умумийлик тўғрисидаги) фан. У маънавий маданиятнинг квинэссенция (мағзи)дир. Мана шунинг учун ҳам фалсафанинг аҳамияти ва вазифалари шунчалик кўп қирралидир. У идрокий, услубий, қадриятий ҳамда амалий ва башоратий рол ўйнайди. Албатта, фалсафий билим, ўз табиатига кўра, ўта назарийдир. Аммо бу дегани унинг воқей ҳаётдан, муайян тарихий жараёндан ажралган деган маънони бермайди. Ҳар қандай фалсафий тизим, бир томондан, замонасининг руҳини нишони бўлса, иккинчидан, фалсафа мазкур даврнинг моҳиятини акс эттиради, унинг қонуний белгиларини очиб беради. Фалсафа моҳият жиҳатдан фақат ҳозиргинигина эмас, балки ўтмишни, ва айниқсаа, келажакда бўлиши мумкин бўлган имконият лар ни ва у лар нинг қандай бўлишлиги билан шуғулланади. У инсоният ҳаётининг истиқболига умид билан қараш ва уни такомиллаштириш йўлларини ва тамойилларини аниқлашга қаратилгандир. Ўзбекистон Республикасининг мустақил тараққиёти давомида тўпланган тажриба фалсафий талқин ва умумлаштириш учун катта имконият беради. Шундай таҳлил тажрибаси ушбу дарсликнинг тегишли бўлимларида берилган. Келгусида мустақил Ўзбекистон тараққиётининг фалсафий талқини янада акт у аллашади. Бир томондан, уни дунё тараққиёти тамоийллари нуқтаи назаридан қараб чиқиш керак бўлади, негаки, бизнинг мамлакатимиз ва унда рўй бераётган жараёнлар – умуман дунё цивилизацияси тараққиётининг бир қисмидир. Иккинчи томондан, мазкур тажрибани уни тўлалигича, барча асосий томонлари бўлган – сиёсий, иқтисодий, маънавий жихатларини биргаликда қараб чиқиб, унинг моҳиятий, қонуний тамоийллари, умумий ва хусусий белгилари нисбатини аниқлаш лозим.

Адабиётлар : 1. Фалсафа. Қадимий луғат. – Т., «Шарқ», 2004 йил, 154-152 бетлар. 2. Ж.Туленов Жамият фалсафаси. Олтинчи бўлим. – Т., 2001 йил. 3. Фалсафа. Ўқув қўлланма. Э.Юсуповнинг умумий таҳрири остида. – Т., «Шарқ», 1999 йил, 252-255 бетлар. 4. С.Э. Крапивенский. Социальная философия. Учебник дня вузов.- Москва, Гуманиторно-издательский центр «ВЛАДОС», 1998 йил, 3-17 бетлар. 5. В.С.Барулин «социальная философия» Учебник дня вузов.- Москва, ФАИР- ПРЕСС, 1999 йил, 4-8 бетлар.

Похожие

Илмий билиш усуллари

Илмий билиш усуллари

Билиш назариясининг илмий ва ижтимоиймаданий асослари. Дунёнинг илмий манзараси

Билиш шакллари

Ақлий билиш