Дин феномени (диннинг моҳияти) - Философия - Рефераты

Дин феномени (диннинг моҳияти)

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

103 KB

Дин феномени (диннинг моҳияти) Режа: 1-. Д ин таърифининг муаммолари 2-. Диннинг вужудга келиши ва мавжудлиги шарт-шароитлари 3-. Дин ижтимоий қуйи тизим сифатида 4-. Диний онг 5-. Диний эътиқод

Фанда тахминан беш мингта дин маълум бўлиб, улар ранг баранг диний шакллари ва тил ифодасидаги ўзига хос хусусиятлари билан ажралиб туради. Бундай ҳолат дин тушунчаси ва таърифини ишлаб чиқиш, яъни дин нима деган саволга жавоб топиш муаммосини бир қадар мураккаблаштириб юборади. Ҳозирда диннинг тахминан 250та таърифи, шу жумладан, диний, яъни теологик таърифи, аниқ фанларнинг қоидалари ва эмпирик материаллари асосида шаклланадиган таърифлари, шунингдек диннинг моҳиятини очиб беришга даъвогарлик қилувчи фалсафий таърифлари мавжуд. « Религия » атамаси лотинча « relegere » - биргаликда боғлиқ деган сўздан, мазкур ҳолатда диндор одамнинг илоҳий мавжудотлар билан боғлиқлигини англатувчи сўздан, шунингдек « religio » – художўйлик, эҳтиром деган сўздан келиб чиққан. Бу атама насронийлик (христианлик) анаъаналари учун хосдир. Сансркитчада dharma атамаси қўлланилиб (орий тилида dhar – тасдиқламоқ, қўллаб-қувватламоқ, ҳимоя қилмоқ) таълимот, эзгулик, ахлоқий ибтидо, бурч, адолат, қонун деган маъноларни англатади. Бу сўз буддизмда қўлланилади, Ҳиндистонда халқнинг турмуш т а рзига ҳамда уни белгиловчи қоидалар йиғиндисига нисбатан ҳам татбиқ этилади. Исломда din атамаси қўлланилиб, у дастлаб ҳокимият, бўйсундириш деган маънони англатган, кейин эса Парвардигорга ва Унинг чексиз ҳукмига сўзсиз итоат этиш, ўзини Аллоҳга топшириш, диний кўрсатмаларни бажариш, чин эътиқод йўлида комилликка интилиш маъносида ишлатилган . Din - иймон (арабча ишонмоқ, эътиқод қилмоқа), ислом ( ўзини Аллоҳга бағишламоқ, итоатгўйлик, диний кўрсатмаларни бажариш), ихсон (самимийлик, виждонлилик, пок қалблилик) деган сўзларни ифодалай бошлади. Хитой тилида динга нисбатан chiao – таълимот деган сўз қўлланилади. Қадимий славянларда « вера »(«эътиқод»), «верство»(«эътиқодлилик»), «верования» («эътиқод қилмоқ») деган сўзлар қўлланилади. Рус тилида ХУШ асрдан бошлаб « религия» деган сўздан фойдаланиб келинади. Дин фалсафий жиҳатдан гуруҳ, индивид маънавий ҳаётининг соҳаларидан бирини; оламни англаш воситасини; инсон ва жамиятнинг вужудга келиш жараёнида зарурий тарзда юзага келадиган маънавий ишлаб чиқариш соҳаларидан бирини; ҳаётий фаолиятнинг бир жиҳатини англатади. У воқеликни ўзига хос шаклда ифодалайди ва акс эттиради, маданият феномени ҳисобланади.

2-. Диннинг вужудга келиши ва мавжудлиги шарт-шароитлари Диннинг асослари ва дастлабки шарт-шароитларига оид муаммоларни ҳал этиш юзасидан турлича нуқтаи назарлар мавжуд. Диний нуқтаи назар Худонинг мавжудлик презумпциясидан келиб чиқади. Унга мувофиқ ҳаракат қилувчи Худо ҳамда муайян шарт-шароитларда Худони идрок этувчи инсон борлиги туфайли дин вужудга келган ва яшамоқда. Агар Худо бўлмаганда инсоннинг онгида Худога эътиқод ҳам бўлмас, ва инсон ўз табиатига кўра Худога ўхшаш мавжудот ҳисобланмас эди. Диннинг вужудга келиш асослари ва шарт-шароитлари дин фалсафаси доирасида инсон ва олам ўртасидаги ўзаро муносабатлар нуқтаи назаридан, инсон онгининг ўзига хос хусусиятлари, муваққатлилик ва мангулик, чеклилик ва чексизлик нисбатини ҳисобга олган ҳолда кўриб чиқилади. Шундай кўриб чиқиш йўналишларидан бири Инсон ҳаётининг индивид ва «инсон мажмуи» сифатидаги жиҳатларини тадқиқ этиш билан боғлиқ бўлиб, уларда борлиқнинг мўртлиги: мавжудликнинг чекланганлиги; касалликлар, эпидемиялар, ирсий мутация, кексайиш ва ўлимнинг яқинлашуви; муайян халқлар генофонди даражасининг кескин пасайиб кетиши; Homo sapiensнинг пайдо бўлиши ва инсониятнинг йўқ бўлиб кетиши хавфи ҳамда бошқа шу кабилар аниқланади. Масалан, касалликлар, кучли таъсир ўтказувчи антропологик омиллардан бири ҳисобланади. Ўрта асрларда миллионлаб одамларнинг ёстиғини қуритган вабо, чечак касалликлари Худонинг қаҳрли жазоси олдида қўрқув уйғотган. Ўтган асрда ва ХХI аср бошларида яна вабо, ўлат, испанка (энг қаттиқ грипп касали) касалликларининг хуружи қайд этилди. Инсоният бугунги кунда одамнинг иммунитет танқислиги вируси (ОИВ касаллиги) хавфи билан тўқнаш келди. Бундай ҳолатлар якка ва ижимоий диний тафаккурда рационал жиҳатдан эмас, балки «Худонинг жазоси» сифатида қабул қилинади. Диннинг пайдо бўлиши ва яшаб қолиши турли халқлар, ижтимоий гуруҳлар ва алоҳида одамлар даражасида иқтисодий ва ижтимоий Теологик ёндашиш Фалсафий ёндашиш Антропологик ёндашиш

тараққиётнинг нотекислиги каби ижтимоий ҳолатлар, шунингдек мутелик, чекланганлик, ҳукмронлик-бўйсундириш, яъни инсон ҳаётининг собитқадамлик билан тартибга солиб бўлмайдиган соҳаларига алоқадор «тутқунлик» муносабатлари билан боғлиқдир. Инсоннинг табиат ва тенгсизлик билан кураш олиб боришдаги ожизлиги ва чорасизлиги одамларда ғайритабиий оламга бўлган ишончни мустаҳкамлайдиган омиллар каби намоён бўлади. Дин нафақат бирор бир воқелик инъикоси бўлиб қолмай, у инсонга етишмаётган куч-қудратни хаёлан тўлдирувчи восита ҳамдир. Инсоннинг билиш жараёнида ҳам диний тасаввурлар, тушунчалар ва ғояларни юзага келиши сабаблари м авж уд. Масалан, муайян бир вақтда билиш имкониятининг чекланганлиги, билимларнинг хатолар билан қўшилиб кетиши, ҳиссий ва рационал босқичларнинг бир-биридан ажралиб қолиши, шунингдек уларнинг амалиётдан узилиб қолиш эҳтимоли шулар жумласидандир. Инсо н нинг билиши билимсизликдан билиш сари, нисбатан нотўлиқ билимдан тўлиқроқ билим сари, нисбий билимлардан мутлақ (абсолют) билимлар, мутлоқ ҳақиқат сари ҳаракат қилади. Бироқ мазкур босқичларнинг ҳар бирида воқеликнинг англаб етилмаган, ўрганилмаган соҳалари мавжуд ва шу сабабли улар тўғрисидаги илмлар мавжуд эмас, яъни аллақандай сирлилик бор. Тарихан тараққий этиб келаётган билишда ҳақиқий билиш хатоликлар, объектлар хоссаларининг ноўхшаш ифодалари бўлган хомхаёллар ( иллюзиялар) билан қўшилиб кетган. Рационал босқичда тафаккур воқеликни ҳиссий босқичга нисбатан, яъни сезиш, идрок этиш, тасаввур этишга нисбатан чуқурроқ англайди. Бироқ бу ер да воқеликдан ажралиб қолиш имконияти кўпроқ пайдо бўлади. Тафаккур воқеликдан «баландга чиқиб кетиши» мумкин. Мавҳум, умумий нарса ягонадан алоҳида тасаввур этиладиган «мавжудотга айлантирилиши» мумкин. Бунда гипостезиялашув ( юнонча – таянч, асос, моҳият) деб аталувчи ҳодиса - муносабатлар томонларининг айрим хоссаларини фикран мустақил моҳиятга айлантириш ҳамда уларга объектив хоссалар бериш жараёни рўй беради. Шу тариқа субъективлик ва объективликни фарқламаслик, образни ва предметни ажратмаслик, фараз қилиш қобилияти, ҳар қандай билимнинг нисбийлиги, билишнинг рационал босқичини ҳиссий босқичдан, моҳиятни ҳодисотдан, умумийни ягонадан ажратиш, тажрибани ҳақиқатнинг мезони Диннинг гносеологик асослари

сифатида эътироф этмаслик ва бошқа шу кабилар диннинг вужудга келиши ва қайта тикланиши учун гносеологик шарт-шароит бўлиб хизмат қилади. 3-. Дин ижтимоий қуйи тизим сифатида Дин жамиятга нисбатан муайян қуйи тизимдан иборат бўлиб, жамиятда ўз ўрнига эга ва тегишли вазифаларни бажаради. Илмий адабиётларда диннинг элементлари ва тузилиши ҳақида турли фикр-мулоҳазалар мавжуд. Бунда муаллифлар қуйидагиларни ажратиб кўрсатадилар: 1) диний мафкура, ҳис-туйғулар, ибодат 1 ; 2) диний онг, ибодат, ташкилотлар 2 ; 3) диний онг, муносабатлар, диний ташкилотлар 3 ; 4) таълимот, миф, ахлоқий қадриятлар, ибодат қилиш амалиётининг диний маросимлари ва бошқа шакллари, динни тарқатишнинг турли шакллари 4 ; 5) диний эътиқод (мифлар), диний маросим (ибодат), этнос, дунёқараш, рамзлар тизими 5 ва бошқалар. Кўрсатиб ўтилганларни умумлаштирган ҳолда, тараққий этган динларнин г қуйидаги қурилмавий элементларини ажратиб кўрсатиш мумкин: диний онг, фаолият, муносабатлар, институтлар ва ташкилотлар. Бунда диний онг уйғунлаштирувчи таркибий қисм ҳисобланади. Диний онгнинг мазмунига мувофиқ диний фаолият ривожланади, диний муносабатлар юзага келади, диний институтлар ва ташкилотлар шаклланади. Жамият ва цивилизация тури, минтақа ва мамлакатнинг тарихий тараққиёт босқичи билан боғлиқ ҳолда диний ёндашувлар, уларнинг вазифалари ва таъсир доираси ўзгариб борган. Инсоният тарихининг дастлабки босқичларида диний жамоалар этник жамоаларга мос келиб, диний онг етакчилик қилган. Диний фаолият жамият фаолиятнинг умумий занжирида муқаррар бўғинни ташкил этган, диний муносабатлар жамиятдаги бошқа алоқаларга таъсир кўрсатган, диний институтлар эса (черков) диний ва дунёвий ҳокимиятни ўзида бирлаштирган. 1 Р.Г.Батанов. Социологические проблемы всистеме научно-атеистического воспитания. Казань, 1997. 80-б. 2 А.А.Радугин. Введение в религиоведение. М., 1998. 32-б. 3 В.И.Колоницин. Религиозное отчуждение. Свердловск, 1987. 65-106-б. 4 С.И.Самыгин, В.Н. Негипуренко, И.П.Полонская. Религиоведение: социология и психология. Ростов на- Дону, 1966. 74-б. 5 В.Н.Гараджа. Социология религии.М., 1996. 44-б. Диннинг тузилиши Диннинг жамиятдаги ў рни ва вазифалари

Вақти билан диний онг жамиятда етакчилик қилишдан тўхтайди. Шу билан бир қаторда дунёвий онгнинг турли шакллари ривожланади, диний фаолият аста-секин фаолиятнинг умумий занжиридан ажралиб, муайян жой ва вақтга боғланиб қолади. Этник ва диний жамоаларнинг ажралиши жараёни рўй беради. Шу билан бирга кўпинча диний мансублик ва давлатга мансубликнинг бир-бирига ўхшашлиги маълум қилинади. Замонавий жамиятларда (айниқса, Европада) диний онгнинг таъсири камайиб, дунёвий онг устунлик қилмоқда. Диний гуруҳлар этник жамоалардан ажратилган. Диний ва дунёвий ҳокимият турли институтларга тегишли. 4-. Диний онг Диний онг ҳар қандай диннинг уйғунлаштирувчи элементи ҳисобланади. У муайян тадрижий жараённи босиб ўтган ва турли шаклларда мавжуд бўлади. Диннинг нисбатан мустақил маънавий соҳа сифатида пайдо бўлишидан илгари мифологик онгнинг шаклланиш ва ривожланиш жараёни рўй берган. Мифология (юнонча – нутқ, сўз, ҳикоя, тасаввур, нақл, ривоят) афсоналар йиғиндисидан иборат бўлади. Мифология инсон онги ривожланишининг дастлабки босқичларида оламни маънавий жиҳатдан ўзлаштиришнинг ягона воситаси бўлган ва диний билимлар, бадиий образлар, ижтимоий нормалар ва хатти-ҳаракат намуналарини муштарак ҳолда бирлаштирган. Мифология доирасида протодин ва унга хос эътиқод ҳамда маросимлар вужудга келади. Шундай эътиқодларга фетишизм (французча fetiche – санам, ғайритабиий хислатларга эга бўлган тилсим) тааллуқлидир. Фетишизм реал нарсаларда аслида уларга хос бўлмаган сифатларнинг мавжудлигига ишониш ва бу нарсаларни қадрлашдан иборатдир. Турли туман табиий жисмлар – тошлар, дарахт бўлаги, жониворнинг қозиқ тиши ва бошқалар, кейинчалик эса сунъий равишда тайёрланган нарсалар ҳам фетишларга айланган. Фетишлар касалликлардан, кўз тегишидан халос этиш, асраш, овда ёрдам беришга хизмат қилган ва ҳоказо. Тотемизм, магия, анимизм ва бошқа шу каби диний эътиқодлар ҳам мавжуд бўлган. Тотемизм (шимолий америкалик ҳиндулари тилида «о-Диний онгнинг шаклланиши Протодинлар

тотеман» – «унинг қавми» деган маънони англатади) одамлар қавми, қабиласи ўртасидаги ҳамда жониворлар ва ўсимликларнинг айрим турлари ўртасидаги боғлиқликка эътиқод қилиш, мазкур эътиқоддан келиб чиқадиган хатти-ҳаракат ва диний маросимлардир. «Шер қавми», «одам қавми» ва бошқа шу каби этнонимлар тотемизм билан боғлиқдир. Тотемизм шу аснода биринчи марта этник мансублик белгисини яратди. Магия (юнонча – жодугарлик, афсунгарлик ) - одамларнинг воқеликдаги айрим хатти-ҳаракатлари билан айрим воқеалар ўртасида сабабий боғлиқлик мавжудлигига эътиқод қилиш, мазкур эътиқоддан келиб чиқадиган диний маросимлар, расм-русумлар. Анимизм (лотинча anima + tus - жонли) руҳий феноменларнинг – барча моддий нарсаларда жоннинг, руҳларнинг мавжудлигига эътиқод қилишдир. Тарихий тараққиёт, ижтимоий табақалашув ва меҳнат тақсимотининг чуқурлашуви жараёнида мифологик шакллар воқеликни тушунтиришнинг универсал ва ягона воситаси бўлишдан тўхтайди. Гарчи мифлар ўзидан ўзи йўқ бўлиб кетмаса-да, дин, фалсафа, санъат, ахлоқ, сиёсат, ҳуқуқ, илмий фанлар пайдо бўлади. Тугаб бораётган уруғчилик тузуми шароитида полидемонизм (икки юнонча сўздан келиб чиққан – кўп ва худолилик) юзага келади, яъни қабила худоси сифатларига эга бўлган устувор руҳ ажратиб олинади. Қабила худоларининг таъсир доираси чегараланган бўлади ва бир-бирини чеклайди. Нисбатан кучлироқ худо теварагида қабилалар иттифоқининг вужудга келиши мазкур қабила худосининг олдинг и ўринга ўтишига шароит яратиб берди. У қабилалараро худога айланиб, бошқа қабилаларнинг худолари тобелик ҳуқуқи остида кирадиган пантеон (худолар силсиласи) бошлиғи бўлиб қолади. Политеизм ( юнонча – кўп, худо; сўзма-сўз – кўпхудолик ) вужудга келади. Политеизм бир нечта ёки кўплаб худолар мавжудлиги тўғрисидаги диний тасаввурдир. Табиат ва жамиятнинг қатор соҳаларида амал қилувчи худолар тимсоллари юзага келади. Фаолият майдони бир қанча соҳаларни қамраб олган Худо тимсоли бошқа худолар ҳам мавжудлигини эътироф этиш билан уйғунлашиб, воқеликнинг бошқа соҳалари ана шу худолар ёрдамида тушунтирилган. Бугунги кунда буддизм, ҳиндуизм, синтоизм ва конфуцийлик политеистик динлар ҳисобланади. Меҳнат тақсимоти, жамиятнинг табақалашуви, халқларнинг, монархия тузумидаги давлатлар шаклланишининг янада чуқурлашуви натижасида политеистик тизимлар ҳам янада ривожланади. Сўнгра битта худо бошчилигидаги кўплаб худолар мавжудлиги эътироф этилишини англатувчи Диний онг шакллари

с упромотеизм (лотинча supro – устун, устида, + юнонча – худо), шунингдек кўплаб худоларнинг мавжудлигини эътироф этса-да, бироқ биттасини қадрловчи генотеизм пайдо бўлади. Диний эътиқодларнинг узоқ давом этган тадрижи натижасида монотеизм (юнонча якка, ягона худо, сўзма-сўз – яккахудолик) вужудга келади. Барча ранг баранг табиий ва ижтимоий ҳодисаларни назорат қилувчи Худо тимсоли юзага келди. Кўпроқ ёки камроқ даражада чекланган ва бир-бирини чеклайдиган кўплаб худоларнинг ривожланиши жараёнида умумий ва ягона Худо тўғрисидаги тасаввур пайдо бўлади. Иудаизм, насронийлик ва ислом монотеистик динлар ҳисобланади. 5-. Диний эътиқод Диний эътиқод диний онгнинг ажралмас хусусияти ҳисобланади. Кўпинча «эътиқод» тушунчаси фақат диний эътиқод билан тенглаштирилади. Бироқ ҳар қандай эътиқод ҳам диний характерга эга бўлавермайди.Эътиқод сўзи лотинча veritas (ҳақиқат, воқелик, ҳаққоният) ва vents (зеҳнли, адолатли ) деган сўзларга мос келади. Кимга-нимага ёки кимгадир-нимагадир эътиқод қилиш индивид, гуруҳ, омма руҳиятининг (эътиқод қилувчи субъектларнинг) қатъий ишониш, шаксиз ишонч ва умид орқали ифодаланувчи алоҳида ҳолатидир. Фаолиятнинг алоҳида турларида ва умуман ҳаётда мазмунан мақсадга эришиш эътиқод предмети сифатида хизмат қилиши мумкин. Бу ниманингдир, қандайдир воқеанинг ёки воқеалар ривожининг сўнгги натижаси яқинлашуви ва бошқа шу кабилар бўлиши мумкин, бунда қўйилган мақсадга эришиш ҳақидаги аниқ ахборот тақчиллиги шарти мавжуд бўлади. Эътиқоднинг мазмуни у фаолият кўрсатадиган турли соҳаларда турлича бўлиб, аниқ ҳаракат предмети билан боғлиқдир. У одамлар ҳаётий фаолиятининг ҳар қандай соҳасида – сиёсий соҳасида, масалан, харизматик сиёсий арбобга эътиқод; иқтисодиётда – муваффақиятга ишонч, мисол учун, ишлаб чиқарилган маҳсулотни фойда эвазига сотиш; ахлоқда – ахлоқий идеалларга эътиқод қилиш; бадииятда – тасвирланган воқеалар ва образларнинг ҳақиқийлигига ишониш ва бошқалар. Ҳеч бир одам, агар у ҳеч нарсага – жоннинг қутқарилишига, жаҳон инқилобига, билимнинг кучига, Инсонга ва ҳ.к. ишонмас экан, тўлақонли биоижтимоий объект сифатидаЭътиқод тушунчаси

мавжуд бўлолмайди. Инсонга табиий майл, рефлекс, идрок, ақлдан ташқари нимагадир ёки кимгадир – тақдирга, ялпи бахтга эришиш мумкинлигига ва бошқа шу кабиларга ишониш хусусияти хосдир. Диний эътиқод умумий эътиқоднинг шаклларидан бири ҳисобланади. У минг йиллар давомида эътиқоднинг асосий шакли бўлиб келган. Энг қудратли ва мукаммал, мўъжизавий куч сифатида қабул қилинадиган Худо диний эътиқоднинг асосий объекти ҳисобланади. Теологияда эътиқод Худонинг қобилияти ва фаолиятини Худога бўлган шаксиз ишонч билан мутлоқ ва яхлит ҳолда қабул қилиш сифатида гавдаланади. Инсоннинг Худога муносабати Худонинг ўзи томонидан юзага келтирилади, бу муносабат ҳақиқатни очиб беришда намоён бўладиган ва ифодаланадиган билим билан, яъни инсонга Худо томонидан берилган билим билан боғлиқ бўлади. Эътиқодни теологик жиҳатдан англаш илоҳий ёзувларни шарҳлаш, шунингдек илоҳий матнлардан нисбатан мустақил бўлган, «эътиқод ва тафаккур», «эътиқод ва хатти-ҳаракат», «эътиқод ва ирода» ва бошқа шу каби муаммоларга бағишланган назарий ишланмаларни яратиш орқали амалга оширилади. Эътиқод таълимот сифатида, яъни диний ақидалар ва ҳаётий тажриба сифатида кўриб чиқилади. Тараққий этган динлар - иудаизм, насронийлик, ислом, ҳиндуизм ва буддизм оламнинг – фоний дунё (биз яшаб турган трансцендентал дунё) билан боқий дунёнинг (нариги дунёнинг, трансцендент (ғайритабиий) дунёнинг) муайян манзарасини яратувчи белгиланган илмий тизимга, диний ақидаларга эга бўлади. Бу илмий тизим ва диний ақидаларда тегишли динларнинг мифологик ва рамзий тилида ифодаланган нарсаларни кенг қамровли ва аниқ-равшан ҳолда баён этишга ҳаракат қилинади. Шу тариқа ҳар бир дин ўз таълимотига, яъни ўз-ўзидан англанадиган сўнгги, илоҳий воқеликнинг мавжудлиги тасдиқланадиган базавий қоидаларга эга бўлади. Бу таълимотлар диний амалиётнинг ва умуман диндорлар ҳаётий фаолиятининг асосига айланади. Шундай қилиб, эътиқодни теологик жиҳатдан шарҳлаш оламни ва инсонни яратган, Ўзи ҳақидаги билимларни очиш қобилиятини одамларга берган энг мукаммал хилқат (шахс) сифатида Худога мутлоқ ишонишдан иборатдир . Фалсафада диний эътиқод инсон ҳаётининг муайян тарзда намоён бўлиши, инсоннинг алоҳида руҳий, маърифий ва ҳиссий ҳолати сифатида кўриб чиқилади. Фалсафада Худо эмас, балки у ҳақ и даги тасаввурлар асосий объект ҳисобланади. Бунда Худонинг мавжудлиги тўғрисидаги билим муаммога айлантирилади, у аввалдан мавжуд ва шубҳасиз ҳақиқат бўлган бир нарса Эътиқодни теологик жиҳатдан тушунтириш Диний эътиқодни фалсафий англаш

сифатида қабул қилинмайди, балки очиб берилиши талаб этиладиган нарса сифатида кўриб чиқилади. Бошқача қилиб айтганда, фалсафа эътиқоднинг қонунийлигини яхлит ҳолда аниқлашга интилади. Бунда масалага уни ёқлаш ёки бетараф қолиш, нигилистик, атеистик нуқтаи назардан ёндашиш мумкин. Биринчи ҳолатда тафаккур ва эътиқод муносабатлари муаммоларига, тафаккурнинг диний эътиқодлар тизимини асослашда ўз ролини бажара оладими йўқми деган масалага алоҳида эътибор қаратилади.Ушбу саволларга жавоб беришда турли ёндашувлар мавжуд. У ёки бу диний эътиқодни тафаккур учун мақбул бўладиган тарзда асослаш заруриятини эътироф этувчилар кескин ёндашувга таянадилар. Шу муносабат билан эътиқодни илмий жиҳатдан баҳолашда рационал услуб имкониятларидан максимал даражада фойдаланишга чақириқлар янграйди. Бунда диний дунёқарашларни танқид қилишга йўл қўйилади. Фалсафий-теологик ёндашув ҳам мавжуд бўлиб, унга мувофиқ эътиқод таркибидаги билим, энг аввало Худонинг мавжудлигига бўлган ишонч шу билимнинг ўзаги сифатида рационал далиллар билан асослашга муҳтож эмас. Фидеизмнинг турли вариантлари шунга киради . Фидеизм (французча fideisme ва лотинча fides - ишонч) эътиқод фақат илоҳий ҳақиқатнинг ёки диний эътиқод анъаналарининг нуфузи билан белгиланиши керак дея таъкидлайди. Фидеизм нуқтаи назарига кўра диний билимнинг табиати ақлдан устун туради ва шу сабабли уни на асослаб бўлади, на тафаккур билан таъсир этиб бўлади. Диний эътиқодлар асосга жуда ҳам бой, улардан асослироқ ҳеч бир нарса йўқки, улар воситасида диний эътиқодларни исботлаб бўлса. Ҳатто эътиқоднинг мазмуни шубҳа туғдирган тақдирда ҳам, ирода кучи ва «экзистенциал» интилиш билан бу шубҳани енгиб ўтиб, эътиқодни асраш ва сақлаш зарур. Диний эътиқоднинг ўзи эътиқод қилувчи одам учун асос бўлади. Фалсафа ўзининг бутун тарихи давомида диний эътиқодни, умуман динни танқид қилувчи фан сифатида намоён бўлади. Диний эътиқоднинг танқиди агностицизм, индеферентизм, атеизм ва антитеологик эмпиризм (диний ақидаларни мантиқий позитивизм доирасида мазмунсиз деб эълон қилиш) шаклида юзага чиқади. Агностицизм диннинг ўзида Худо ҳақидаги ишончли билимларни мужассам этганлиги тўғрисидаги даъвосини шубҳа остига олади ёки диний илм, агар бунда аллақандай воқелик тўғрисидаги билим тушунилгудек бўлса, у илм эмас деб таъкидлайди. Диний эътиқод танқиди

Атеизм (французча atheisme, юнонча «а» инкор этувчи қўшимча, + Худо, сўзма-сўз таржимаси – худосизлик ) Худонинг мавжудлиги ва ҳар қандай трансцендент (ғайритабиий) моҳиятлар хусусида у ёки бу турдаги рационал далиллар воситасида баҳслашади. Атеизмнинг қуйидаги турлари мавжуд: назарий атеизм – муайян назария ва дунёқараш позицияси; амалий атеизм – инсоннинг амалий хатти-ҳаракати бўлиб, бу хатти-ҳаракат Худонинг мавжудлиги билан бирор бир боғлиққа эга бўлмаслиги, Худони назарий жиҳатдан инкор этиш билан боғлиқ бўлмаслиги ҳам мумкин; сиёсий атеизм – динни, унинг ақидаларини ва энг аввало черков институтларини танқид қилиш инсонни озод қилишнинг муҳим шартларидан бири ҳисобланади. Назарий атеизмнинг илдизлари узоқ ўтмишга бориб тақалади. Антик замонларда ҳукмрон динга нисбатан бошқа қандайдир диннинг фойдасига шубҳа билдирувчилар «атеистлар» деб тушунилган. Илоҳий воқеликни «асил», ҳақиқий тарзда тушуниш учун ҳукмрон динни алмаштиришни талаб этувчи файласуфлар ҳам «атеистлар» қаторига киритилган. Атеизм буткул худосизлик ва Худонинг мавжудлигини инкор этувчи таълимот сифатида Европада ХУ1-ХУП асрларда пайдо бўлиб, Х1Х асрда Людвиг Фейербах асарларида бир оқим сифатида шаклланди. ХХ асрда ваХХ1 аср бошларида атеизм турли шаклларга киради. Бу энг аввало динни фалсафий-антропологик танқид қилиш шакли бўлиб, у диннинг келиб чиқиши ва яшашини Худо билан эмас, балки инсоннинг ўзи билан боғлайди. Худо ғояси инсонда унинг доимий яратувчилик ва рефлектив фаолиятида ўзига таянч излаши асносида юзага келади. Дин асосан борлиққа нисбатан ожизлик тажрибасидан келиб чиқадиган руҳий ва дунёқарашга оид муаммоларини ҳал этиш воситаси ҳисобланади. Яна бошқа етарлича кенг тарқалган қарашлардан бири – антитеологик эмпиризм , хусусан мантиқий позитивизмдир . Унга мувофиқ Худо тўғрисидаги, ғайритабиий, хаёлий олам тўғрисидаги фикрлар асосли эмас. Улар аниқлаштирилиши , верификация қилиниши мумкин эмас, чунки эмпирик кузатувлар олиб бориб бўлмайди. Шундан диний эътиқодлардаги ички қарама-қаршилик ҳамда мазмунсизлик муқаррарлиги тўғрисидаги хулоса келиб чиқади. Умуман, эътиқод таркибидаги диний билимга нисбатан фалсафий ёндашувларнинг ҳеч бири бу билимга сўзсиз мақом беришга ва диний билимни ноаниқликдан халос этишга қодир эмас.

ХУЛОСА Фалсафа - бу ҳам умумназарий дунёқараш, ҳам ижтимоий онг шакли, ҳам умумий (умумийлик тўғрисидаги) фан. У маънавий маданиятнинг квинэссенция (мағзи)дир. Мана шунинг учун ҳам фалсафанинг аҳамияти ва вазифалари шунчалик кўп қирралидир. У идрокий, услубий, қадриятий ҳамда амалий ва башоратий рол ўйнайди. Албатта, фалсафий билим, ўз табиатига кўра, ўта назарийдир. Аммо бу дегани унинг воқей ҳаётдан, муайян тарихий жараёндан ажралган деган маънони бермайди. Ҳар қандай фалсафий тизим, бир томондан, замонасининг руҳини нишони бўлса, иккинчидан, фалсафа мазкур даврнинг моҳиятини акс эттиради, унинг қонуний белгиларини очиб беради. Фалсафа моҳият жиҳатдан фақат ҳозиргинигина эмас, балки ўтмишни, ва айниқсаа, келажакда бўлиши мумкин бўлган имконият лар ни ва у лар нинг қандай бўлишлиги билан шуғулланади. У инсоният ҳаётининг истиқболига умид билан қараш ва уни такомиллаштириш йўлларини ва тамойилларини аниқлашга қаратилгандир. Ўзбекистон Республикасининг мустақил тараққиёти давомида тўпланган тажриба фалсафий талқин ва умумлаштириш учун катта имконият беради. Шундай таҳлил тажрибаси ушбу дарсликнинг тегишли бўлимларида берилган. Келгусида мустақил Ўзбекистон тараққиётининг фалсафий талқини янада акт у аллашади. Бир томондан, уни дунё тараққиёти тамоийллари нуқтаи назаридан қараб чиқиш керак бўлади, негаки, бизнинг мамлакатимиз ва унда рўй бераётган жараёнлар – умуман дунё цивилизацияси тараққиётининг бир қисмидир. Иккинчи томондан, мазкур тажрибани уни тўлалигича, барча асосий томонлари бўлган – сиёсий, иқтисодий, маънавий жихатларини биргаликда қараб чиқиб, унинг моҳиятий, қонуний тамоийллари, умумий ва хусусий белгилари нисбатини аниқлаш лозим.

Адабиётлар : 1. Фалсафа. Қадимий луғат. – Т., «Шарқ», 2004 йил, 154-152 бетлар. 2. Ж.Туленов Жамият фалсафаси. Олтинчи бўлим. – Т., 2001 йил. 3. Фалсафа. Ўқув қўлланма. Э.Юсуповнинг умумий таҳрири остида. – Т., «Шарқ», 1999 йил, 252-255 бетлар. 4. С.Э. Крапивенский. Социальная философия. Учебник дня вузов.- Москва, Гуманиторно-издательский центр «ВЛАДОС», 1998 йил, 3-17 бетлар. 5. В.С.Барулин «социальная философия» Учебник дня вузов.- Москва, ФАИР- ПРЕСС, 1999 йил, 4-8 бетлар.

Похожие

Дин фалсафаси фалсафа илмининг тармоғи сифатида

Дунёвий тараккиёт ва дин

Жамият ривожида диний ва дунёвий мафкураларнинг ўзаро таъсири

Қадриятларнинг моҳияти ва мазмуни

Фан моҳияти ва системаси