Дин фалсафаси фалсафа илмининг тармоғи сифатида - Философия - Рефераты

Дин фалсафаси фалсафа илмининг тармоғи сифатида

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

72 KB

Дин фалсафаси фалсафа илмининг тармоғи сифатида Режа: 1-§. Дин фалсафасининг моҳияти ва тузилиши 2-§. Фалсафий диншунослик 3-§. Фалсафий теология (илоҳиёт)

1-§. Дин фалсафасининг моҳияти ва тузилиши Дин фалсафаси динга нисбатан фалсафадир. У диннинг маъноси ва мазмунини, диннинг инсоннинг индивидуал ҳаёти ва ижтимоий турмушидаги ўрнини ойдинлаштириш масалалари билан шуғулланади. Фалсафанинг дин билан муносабатдошлиги, ҳар иккисининг ижтимоий онг ва назарий фаолиятнинг алоҳида шакли сифатида пайдо бўлган вақтдан бошлаб доимий равишда бирга яшаб келаётгани фалсафанинг муҳим хусусиятларидан бири ҳисобланади. Динни тадқиқ этиш тарихан ҳар доим фалсафанинг объекти бўлиб келган. Илк даврларга татбиқан олганда дин ҳақидаги айрим фалсафий билимларнинг пайдо бўлиши ва ривожланиши тўғрисида гапириш мумкин. Дин фалсафасининг фалсафа илмининг махсус предмет соҳаси сифатида шаклланиб бориши XVШ –XIX асрлардаёқ Б. Спиноза, Ф. Шеллинг, Г.Хегел, Л. Фейербах каби файласуфлар, шунингдек Ф. Шлейермахер, Т.Тиль, С.Кьеркегор ва бошқа шу каби илоҳиётчи олимлар яратган илмий манбалар самараси ўлароқ амалга ошди. ХХ асрда дин муаммолари турли фалсафий оқимларнинг кўзга кўринган намояндалари асарларида тадқиқ этилди. Фалсафий-диний концепциялар динни замонавий фалсафанинг тегишли йўналишлари нуқтаи назаридан - натуризм, материализм, экзистенциализм, прагматизм, позитивизм, таҳлилий фалсафа, неопозитивизм ва бошқа шу кабилар, шунингдек замонавий шарқ фалсафасининг турли мактаблари нуқтаи назаридан талқин этади. Ҳозирги вақтга келиб дин фалсафаси ўзининг муаммолари, предметига эга бўлган нисбатан мустақил фалсафа фани сифатида шаклланди 1 . Дин фалсафаси – диншунослик билан фалсафанинг тўқнашадиган нуқтадаги илмдир . У бир томондан диншуносликнинг, иккинчи томондан фалсафанинг бўлимидир. 2-§. Фалсафий диншунослик 1 Қаранг: Ю.А. Кимилев. Философия религии: систематический очерк. М., 1980; Введение в об щ ее религиоведение. М., 2001; Lankrowski Y. Einfueryng in die Religionwiss enshaft. Darmstadt, Waardenburg j. Religionen und Religion. Berlin, N.Y., 1986.

Диншунослик кўптармоқли тадқиқот мажмуи, дин тарихи, феноменологияси, диннинг турли кўринишларини тадқиқ этувчи, синтезга асосланган фандир. Динни турли аниқ фанлар тадқиқ этади.У, шунингдек диннинг ўзининг, яъни Худонинг ҳақиқатини очиш асосида динни асослашни мақсад қилиб олган конфессиявий диншуносликнинг тадқиқот объектидир. Дин билан фан нуқтаи назаридан шуғулланувчи тарих, социология, психология, иқтисодиёт ва бошқа шу каби аниқ фанлардан фарқли равишда фалсафий диншунослик динни бир бутун ҳолда, моҳият жиҳатидан, Инсон – Олам муносабатлари, чеклилик ва чексизлик алоқаси ракурсида кўриб чиқади. Фалсафий диншунослик динни инсон ҳаётий фаолиятининг феномени, маданият феномени сифатида тадқиқ этади. Динни ўрганувчи аниқ фанларга нисбатан фалсафий диншунослик метаназария ва методология сифатида майдонга чиқади. Фалсафий диншунослик диний (конфессиявий) диншуносликдан фарқли ўлароқ, динни фалсафий билишнинг табиати нуқтаи назаридан кўриб чиқади. У илоҳий воқеликнинг ўзи билан эмас, балки диний муносабатлар билан, яъни инсоннинг илоҳий воқелик сифатида идрок этиладиган воқеликка бўлган муносабати билан шуғулланади. Айнан шу йўсинда тушуниладиган диний муносабатлар , энг аввало уларнинг маърифий, когнитив вазифалари фалсафий диншуносликнинг предмети ҳисобланади. Диний фалсафа динга татбиқан фалсафа категориялари ва услубларидан фойдаланган ҳолда, онтология, гносеология, ижтимоий фалсафа ғояларини аниқлаштиради. Фалсафий диншуносликнинг вазифаси диннинг моҳияти, табиати, қиммати ва вазифаласи билан боғлиқ муаммоларни тадқиқ этишдан иборатдир. Черков диншунослигидан фарқли равишда, фалсафий диншунослик динга нафақат ижобий нуқтаи назардан, балки танқидий , ҳатто нигилистик нуқтаи назардан ҳам ёндашиши мумкин. Дин фалсафаси вужудга келганидан буён деярли ҳамма вақт динни танқид остига олиб келган.

3-§. Фалсафий теология (илоҳиёт) Дин фалсафаси фалсафанинг бир қисми сифатида Худо тўғрисидаги, илоҳий моҳият ҳақидаги фикр-мулоҳазалар билан боғлиқ ҳолда фалсафа билан шуғулланиш демакдир. У фалсафа илмининг нисбатан мустақил қисми бўлиб, энг аввало фалсафий теология сифатида майдонга чиқади. Фалсафий илоҳиёт ҳар қандай диннинг концептуал, назарий қисмини ифодаловчи илоҳий ақоидлар билан бевосита алоқадорликда ва айни пайтда улардан фарқли равишда мавжуддир. Теология атамаси ( deus - Худо, logos - таълимот) қадимги Юнонистонда пайдо бўлган ва дастлаб ҳеч қандай фалсафий юкка эга бўлмаган. «Теология» сўзи илоҳлар тўғрисидаги достонларда қўлланилган, бундай асарларнинг муаллифларини эса теологлар деб аташган. Арасту «теология» атамасидан фалсафанинг муайян қисмини белгилаш учун фойдаланиб, мазкур атамани шарҳлашда бурилиш ясади. У назарий фалсафани математикага, физикага ва теологияга ажратди. Арасту илоҳиёт илмини «биринчи фалсафа», олий мушоҳада фани ёки «олий фалсафа» деб номлади. У илоҳиёт илмини борлиқ, унинг ибтидоси ва мавжудлиги сабаблари тўғрисидаги фан сифатида белгилаб берди. Мусулмон Шарқи да Арасту ғояси баъзан Афлотун қоидаларига қўшилган ҳолда (ёки баҳслашган ҳолда) қатъий яккахудолик руҳида қайта талқин этилди (масалан, а л-Киндий, а л-Форобий). Фалсафанинг (ал-фаласифанинг) вужудга келиши антик андозалар таъсирида рўй берди. Мусулмон файласуфлари борлиқнинг илоҳий моҳиятини рад этмаган ҳолда, фанларни ёзма ривоятларга (улум нақлийа) асосланган теология фанига ҳамда борлиқни рационал талқин этишга асосланган рационал (улум ақлийа) фанга ажратганлар. Ал-фал а с и фа шуФалсафа ва теологиянинг ўзаро муносабати

маънода калом илмига яқин туради. Калом илмида Арасту диалектикасининг устунлиги сезилиб туради. Марказий Осиё ҳам турли мактабларга мансуб бўлган (Ал-Беруний, Ибн Сино, Ал-Форобий мактабларига) машҳур файласуфлар силсиласини дунёга туҳфа этган. Бу файласуфларнинг жаҳон фалсафа фани олдидаги хизматлари шундаки, уларнинг асарларида фалсафа ва теологиянинг ажратилиши асослаб берилган. Бунда фалсафа «бутун борлиқни билишнинг асоси» - ғоялар сифатида тасаввур этилган бўлиб, ғарбий Европа файласуфлари юз йиллардан кейингина шундай хулосага келганлар. ХI-XIII асрлар Европа фалсафасида теология тушунчасига концептуал илоҳиёт дея таъриф берилган. Теология ўрта асрлар Европасининг концептуаллаштирилган ҳукмрон тафаккурига айланган. Теология динни тадқиқ этувчи фан сифатида, фалсафа эса «илоҳиёт илмининг хизматкори» (служанка «богословия») сифатида қабул қилинган ва у теологиянинг қоидаларини асослаб бериши керак деб ҳисобланган. У теологияни, рационал услубдаги қотиб қолган нуқтаи назарларни бирлаштирувчи схоластика шаклида ва шаклий-мантиқий масалаларга мойил ҳолатда майдонга чиқди. Янги замонда фалсафа теологиядан ажратилади ва диндан узоқлаштирилади. Фан ва дин бир-биридан мустақил ҳолда яшай бошлайди. Шу билан бирга улар бир-бирига қарама-қарши туради. Теология «илоҳий ҳақиқат» билан, фалсафа эса яхлит фан сифатида – табиий олам билан шуғулланади. Фалсафа ўзини билишнинг ҳамма нарсани, шу жумладан динни ҳам ўз муҳокамасига, тафаккур ила билиш доирасига тортиши лозим бўлган олий кўриниши сифатида ҳис эта бошлади. Шу боис фалсафа илмнинг тили ва тушунчаларидан Худонинг ғояларини ҳамда «илоҳий ҳақиқатни» асослаш учун фойдаланувчи фалсафий теология ғоялари тез суратларда ривожлана бошлади. Ҳозирги вақтда теология (конфессиявий, черков теологияси) тушунчаси назарий илоҳиёт, илоҳий ҳақиқат сифатида қабул қилинадиган матнлар асосида тузилган, Худонинг Фалсафий теологиянинг мавзуси ва мақсадлари

моҳияти ва хатти-ҳаракатлари тўғрисидаги хилма-хил хулосалар ва таълимотлар мажмуи сифатида тушунилади. Фалсафий теология эса соф фалсафий воситалар орқали, яъни илоҳий ҳақиқат далили ва мазмунидан қатъи назар, фалсафий асослаш, исботлаш ва системалаштириш мезонлари ҳамда стандартларига мувофиқ Худо тўғрисидаги таълимотни яратишга бўлган интилиш сифатида англанади . Бу Худони фалсафий англаш демакдир. Фалсафий теологиянинг вазифаси Худо тўғрисида фалсафий таълимот яратишдан иборат. Унинг мақсади биринчидан, Худонинг мавжудлигини, иккинчидан, имконият даражасида, Худонинг табиатини тушунтириб беришга, учинчидан Худо ва Олам ўртасидаги, Худо ва инсон ўртасидаги муносабатларни тавсифлашга қаратилган. Айтиб ўтиш жоизки, фалсафий теология, диний теология каби Худони тўлиқ ва мукаммал англаб етиш учун даъвогарлик қилмайди. Фалсафий теология Худонинг асосий сифатларини кўрсатиб беришга ва англашга интилади. Қодирлик, ҳар нарсадан воқифлик, ҳар ерда ҳозирлик, доимийлик, ғойибийлик ва бошқа шу кабилар Худога хос фазилатлар сифатида эътироф этилади. Энг муҳим муаммо Худо ва Олам, Худо ва яратувчилик, Худо ва инсон ўртасидаги муносабатлардан иборатдир. Худо ва олам ўртасидаги муносабатлар масалалари борасида фалсафий теологиянинг турли йўналишлари ўртасида қизғин баҳслар бормоқда. Теизм ( грекча Deus – Худо) мумтоз, анъанавий фалсафий- илоҳий таълимот ҳисобланади. Теизм мутлақ борлиқни, оламни ўз хоҳиш-иродасига кўра яратган ва уни мангу бошқарадиган, оламга нисбатан барҳаёт илоҳий хилқат (шахс) сифатида тушунишдан келиб чиқади. Теистик таълимотга кўра Худо оламнинг, умуман, ранг барангликдан иборат бутун борлиқнинг бош негизидир. Ҳамма нарсанинг илдизи Унда, чунки ҳамма нарса бош сабаб сифатида Ундан келиб чиқади ва охирги мақсад сифатида Унга интилади. Худо – биринчи ва сўнгги сабабдир, яъни оламнинг сабабкори ва мақсадидир. Худо ўз хусусий Фалсафий теология оқимлари

моҳиятидаги мутлақ зарурат туфайли ҳам шундайдир. Теизмда Худо чексиз, барҳаёт, табиатдан устун турувчи яратилмаган шахсият воқелиги сифатида англанади. У Ўзидан ташқаридаги ҳамма нарсани яратган, бутун борлиққа нисбатан трансцендентдир (яъни билиб бўлмас, ҳар қандай тажриба доирасидан ташқарида), шу билан бирга у оламдаги таъсирчан иштирокини сақлаб қолади. Деизм ва пантеизм каби ноанъанавий теистик таълимотлар бирмунча бошқачароқ ёндашувларга таянадилар. Деизм таълимоти Европада Уйғониш даврида ХУП асрда ёйилган бўлиб, унга инглиз мутафаккири лорд Чербери асос солган.Деизм таълимоти Худонинг олам яралганидан кейинги таъсирчан иштирокини инкор этади. Худо оламни яратиб бўлгач, кейинги жараёнларнинг қонуний кечишида ҳеч қандай тарзда иштирок этмайди ва унга аралашмайди. Пантеизм яна бир фалсафий-илоҳий оқимлардан бири ҳисобланади. Мазкур атама XIX асрда К. Краузе томонидан муомалага киритилган. Ушбу таълимотга кўра, олам Худонинг ўзида яшайди, лекин Худо оламга сингиб кетмайди . Панентеизм пантеизмга яқин таълимот бўлиб, у Худони коинот билан тенглаштирмайди, айни пайтда уларни ажратмайди ҳам. Пантеистик ғоялар қадимий ҳинд тафаккурида – айниқса, брахманизм, ҳиндуизм, веданта таълимотларида, шунингдек қадимий Хитой фалсафаси - даосизмда, қадимий юнон фалсафасида – Фалес, Анаксимен, Анаксимандр таълимотларида аллақачон мавжуд эди. Бу таълимотлар ўрта асрларга келиб ҳам мусулмонлар Шарқида, ҳам Европада ривожлана бошлади. Пантеистлар оламнинг Худо томонидан ҳеч нарсадан яратилганлиги ҳақидаги ҳукмрон теистик тасаввурларга зид равишда табиатнинг вақтдан ташқарида, доимий равишда шахсиятсиз Худо томонидан вужудга келтирилиши тўғрисидаги концепцияни ривожлантирдилар. Бу ғоялар неоплатончилар ва уларнинг Яқин Шарқдаги издошларининг эманация тўғрисидаги таълимотларида ўз ифодасини топди. Эманация ғояси, масалан, шарқ перипатетизми вакилларидан бири бўлган Форобий фалсафий таълимотининг асосини

ташкил этган. Форобий таълимотига мувофиқ Аллоҳ – «ўз-ўзидан зарурий мавжудият» ҳар бири осмоннинг муайян соҳасига тааллуқли бўлган, коинот «ақлларидан» (ақл қадимий юнон тилида Нус) бошланувчи қатор эманациялар (кечимлар) орқали абадий оламни – «ўзга туфайли зарурий мавжудият»ни яратади. Мазкур «ақлларнинг» мақсади ой остидаги оламда рўй берадиган вужудга келтириш ва йўқ қилиб юбориш жараёнларини бошқарадиган «фаол ақл»га (онгга) бориб тақалади. Пантеистик ғоялар Уйғониш даврида европалик файласуфлар – Н.Кузанский, Ж. Бруно, Б. Спиноза ва бошқа шу кабилар ижодида ўз ифодасини топган. Масалан, Бруно фикрича, чексиз зохирий мутлақлик бўлган Худо табиат билан тобора тўлароқ бирлашиб борган, бу ҳол то Худо моҳиятан табиатнинг тахаллусига айлангунга қадар давом этган 2 . Шу тариқа фалсафий теология эътиқод нуқтаи назаридан келтириб чиқариладиган диний теологиядан – илоҳиётдан фарқли равишда Худо тўғрисидаги масалаларни «олдиндан тахмин қилиш» ва уларни фалсафий усуллар воситасида кўриб чиқишга даъвогарлик қилади. Худога оид масалаларни, илоҳий воқеликни талқин этиш муайян фалсафий оқимлар, таълимотлар, концепциялар нуқтаи назаридан, улар томонидан онтологик, антропологик, гносеологик, социологик ва бошқа муаммоларни ҳал этиш орқали амалга оширилади. Бу ерда фикрлар оламни англашдан Худони англаш сари ҳаракат қилади. Фалсафий теологиядан диний фалсафани ёки теософияни ( юнонча Deos – Худо, sofia – донолик) ажрата билиш керак. Диний фалсафа ўзининг онтологик, антропологик ва бошқа муаммоларни қандай ҳал этишидан келиб чиққан ҳолда, оламни, инсонни, қадриятларни, шу жумладан илоҳий воқелик масалаларини кўриб чиқишни ўз предмети қилиб олади. Бу ерда фикрлар диний дунёқарашлардан фалсафий муаммоларни, яъни инсон-олам муносабатлари муаммоларини кўриб чиқиш сари ҳаракат қилади. Диний фалсафа, унинг томизм, ислом фалсафаси (калом), дзен-буддизм, неотомизм, 2 Ж.Бруно. Изгнание торжествуюўего зверя. С.-Пб., 1934. 132-б. Диний фалсафа – теософия

насронийлик антропологияси, умумий муштараклик метафизикаси каби бошқа оқимлари илоҳиёт илми билан фалсафа илми тўқнашадиган нуқтада жойлашган. Улар борлиқ, олам, инсон муаммоларини кўриб чиқишда диний дунёқарашнинг асосий қоидаларидан келиб чиқадилар.

ХУЛОСА Фалсафа - бу ҳам умумназарий дунёқараш, ҳам ижтимоий онг шакли, ҳам умумий (умумийлик тўғрисидаги) фан. У маънавий маданиятнинг квинэссенция (мағзи)дир. Мана шунинг учун ҳам фалсафанинг аҳамияти ва вазифалари шунчалик кўп қирралидир. У идрокий, услубий, қадриятий ҳамда амалий ва башоратий рол ўйнайди. Албатта, фалсафий билим, ўз табиатига кўра, ўта назарийдир. Аммо бу дегани унинг воқей ҳаётдан, муайян тарихий жараёндан ажралган деган маънони бермайди. Ҳар қандай фалсафий тизим, бир томондан, замонасининг руҳини нишони бўлса, иккинчидан, фалсафа мазкур даврнинг моҳиятини акс эттиради, унинг қонуний белгиларини очиб беради. Фалсафа моҳият жиҳатдан фақат ҳозиргинигина эмас, балки ўтмишни, ва айниқсаа, келажакда бўлиши мумкин бўлган имконият лар ни ва у лар нинг қандай бўлишлиги билан шуғулланади. У инсоният ҳаётининг истиқболига умид билан қараш ва уни такомиллаштириш йўлларини ва тамойилларини аниқлашга қаратилгандир. Ўзбекистон Республикасининг мустақил тараққиёти давомида тўпланган тажриба фалсафий талқин ва умумлаштириш учун катта имконият беради. Шундай таҳлил тажрибаси ушбу дарсликнинг тегишли бўлимларида берилган. Келгусида мустақил Ўзбекистон тараққиётининг фалсафий талқини янада акт у аллашади. Бир томондан, уни дунё тараққиёти тамоийллари нуқтаи назаридан қараб чиқиш керак бўлади, негаки, бизнинг мамлакатимиз ва унда рўй бераётган жараёнлар – умуман дунё цивилизацияси тараққиётининг бир қисмидир. Иккинчи томондан, мазкур тажрибани уни тўлалигича, барча асосий томонлари бўлган – сиёсий, иқтисодий, маънавий жихатларини биргаликда қараб чиқиб, унинг моҳиятий, қонуний тамоийллари, умумий ва хусусий белгилари нисбатини аниқлаш лозим.

Адабиётлар : 1. Фалсафа. Қадимий луғат. – Т., «Шарқ», 2004 йил, 154-152 бетлар. 2. Ж.Туленов Жамият фалсафаси. Олтинчи бўлим. – Т., 2001 йил. 3. Фалсафа. Ўқув қўлланма. Э.Юсуповнинг умумий таҳрири остида. – Т., «Шарқ», 1999 йил, 252-255 бетлар. 4. С.Э. Крапивенский. Социальная философия. Учебник дня вузов.- Москва, Гуманиторно-издательский центр «ВЛАДОС», 1998 йил, 3-17 бетлар. 5. В.С.Барулин «социальная философия» Учебник дня вузов.- Москва, ФАИР- ПРЕСС, 1999 йил, 4-8 бетлар.

Похожие

Фалсафа фалсафаси

Социал фалсафа масалалари. Сиёсат фалсафаси

Тарих фалсафаси фалсафий билиш соҳаси сифатида

Мантиқ илмининг предмети, асосий қонунлари. Тушунча тафаккур шакли сифатида

Фалсафа – мафкура